InfoHub Logo

780 – 850. Arab matematıgi ál – Horezmı Baǵdatta turdy. Matematıka boıynsha ol jazǵan eki kitap búkil álemge arab sıfrlary men nóldiń taraýyna septigin tıgizdi. «Arıfmetıka» jáne «Algorıtm» termınderi sol jasaǵan sózdikterden bizge keldi, al algebra sózi onyń «Kıtab ál – jabr ýá-l mýqabálá» kitaby taqyrybynyń bir bóligi bolyp tabylady. Al geogrf retinde sol kezdegi belgili álemniń tolyq kartasyn jasaýǵa kómektesti.

Tolyq esimi - Ábý Abdýllah Muhammed bın Musa Ál-Horezmı. 780 j ejelgi Horezm eliniń Hıýa qalasynda dúnıege kelip, 850 j Baǵdatta qaıtys bolǵan. Orta ǵasyrlyq uly ǵalym - matematık, astronom, tarıhshy, jaǵrapıashy.

Ol - áıgili «Shyǵystyń jeti juldyzynyń» biri, álemdik qazirgi algebra ǵylymynyń negizin salýshy retinde belgili. Ǵalymnyń latynsha esimi «Algorızmı», «Algorıtmı» túrinde aıtylǵan. Ál-Horezmı - jan-jaqty ensıklopedıst ǵalym bolǵan tarıhı erekshe tulǵa. Onyń esimi negizinen álemge, keıingi urpaqtarǵa matematıka salasyndaǵy zertteýlerimen tanymal boldy. Álemge tanymal ǵalymnyń negizgi ǵylymı ómiri negizinen Arab halıfatynyń ortalyǵy bolǵan Baǵdad qalasyndaǵy “Danalyq úıinde” ótken. Bul ǵylymı Akademıaǵa halıfattyń túkpir-túkpirinen danyshpan ǵalymdar jınalǵan jáne asa iri observatorıa jáne ǵylymı-tarıhı qoljazbalar qory mol kitaphana bar edi.

^{«Kıtab ál – jabr ýá-l mýqabálá» kitabynyń alǵashqy beti}

Ál-Horezmı óziniń urpaqqa ólmes mura etip qaldyrǵan tómendegideı 9 iri kólemdi shyǵarmalardyń avtory bolyp sanalady:

1. Úndistan arıfmetıkasy týraly kitap - Kóne Úndistan esepteriniń jáne amaldarynyń taldanýyna arnalǵan;

2. Algebra (Ál-jabr) jáne ál-mýqabálániń esepteýleri týraly qysqasha kitap - Algebra ǵylymynyń negizgi qaǵıdalary men amaldaryn jınaqtaýǵa arnalǵan;

3. Astronomıalyq tablısalar (zıdj) - Juldyznamalyq eńbek, ıaǵnı aspan deneleriniń, ǵalamsharlardyń qozǵalysyn zertteýge arnalǵan ;

4. Jer shary beınesiniń kitaby - Planetamyzdyń jaǵrapıasy, ıaǵnı Jer bederin, elder men ózen, kólderdi, taýlar men shólderdiń ornalasýyn anyqtap, kartaǵa túsirýge baǵyttalǵan;

5. Astrolábıanyń kómegimen jasalatyn zertteý ádisteri týraly kitap;

6. Kún saǵattary týraly kitap;

8. Evreıler dáýiriniń (paıǵambarlar dáýiri) sıpaty jáne onyń meıramdary týraly traktat;

9. Tarıh kitaby - adamzat tarıhyna arnalǵan týyndy.

---