InfoHub Logo

Ózge emes, ózim aıtam, óz jaıymdy...

Qasym Amanjolov

1976 jyly shyqqan Qazaq sovet ensıklopedıasynyń 12-tomynyń 329-betinde bylaı dep jazylypty. "Bir myń toǵyz júz qyryq tórtinshi jyldyń orta kezinde Tarbaǵataı aımaǵynyń jasaqtary gomındandyqtarǵa qarsy kúreske shyqty. Kereı aýdanynyń Baıkenje batyr men Nursapa Seıitjanuly bastaǵan qazaqtary eń aldymen bas kóterdi. 1945 jyly ıýlde bul qarýly kóteriliske ulasty. Kereı, Shaǵantoǵaı aýdandary, al birinshi avgýsta Durbiljin, Shıhý, Saýan, Qobyq aýdandary gomındandyqtardan tazartyldy...

Sonymen, 1945 jyly kúzde Shyńjańnyń soltústigindegi Altaı, Tarbaǵataı, İle aımaqtarynyń gomındanǵa qarsy shyqqan kóterilisshileri úlken jeńiske jetti. Olar kóp jerlerden gomından ákimshiliginen alastap, jergilikti basqarýshylardy óz adamdarynan qoıdy," — dep, jazdy.

Eń sońyna: "...Osy qozǵalys nátıjesinde, 1945 jyldyń sentábr qarsańynda Shyńjańnyń soltústigindegi İle, Tarbaǵataı, Altaı okrýgtarynan gomından ókimet organdary túgeldeı qýyldy. ..1946 jyly ıanvarda bulardyń arasynda bitim týraly kelisim jasaldy, osyǵan sáıkes, sol jyly Úrimjide barlyq halyqtardyń jáne áleýmettik jikter men qoǵamdyq toptardyń ókilderi qatysqan koolısıalyq úkimet quryldy..."

Nursapa Seıitjanuly — meniń ákem. Onyń tóbesine jaqyn jerindegi tyrtyqtyń qalaı paıda bolǵanyn qazir ǵana paıymdaımyn. Ózinen suramappyz. Kózimiz úırengen soń ba, ol jaıynda tipti sóz qozǵamappyz. Biz týǵanda bolǵan soń suramadyq pa eken. Onda nege es kirgen kezde suramadyq eken?

Men Qytaı Halyq Respýblıkasynda dúnıege kelippin. Týǵan qalam Sháýeshek dep atalady. Meniń esimde qalǵany kóship bara jatyp, orta jolǵa jetkende, uıqymnan oıanyp, mysyǵymdy izdegenim ǵana, ákem Nursapa mysyqty ákelýge bireýdi jumsap jatty. Basqadaı eshteńe bilmeımin.

Ekinshi bir esimde qalǵan nárse, úımiz bir qabat. Aýyzǵy bólmede úlken keń bar. Keń degen — aǵashtan jasalǵan, biraq edennen bıik, kelgen adam, aıaǵyn sheshpeı-aq otyra turýǵa bolady.

Kishkenemin. Ájem sıyr saýa ketkende sol keńge otyrǵyzyp ketetin. Mamamdar qydyryp júretin bolý kerek. Úıde joq. Ájem dep otyrǵanym Qazykeı, mamam Aýannyń sheshesi. Kishkentaı men, qoryqqannan bolý kerek, kóz aldymda, áıteýir, alýan túrli jándikter. Biraq, bári de dalada. Entelep kegenimen, tabaldyryqtan beri eshqaısysy óte almaıdy... Basqa eshteńe oıymda qalmapty. Aýlamyz dýalmen qorshalǵan. Úıimizdiń aldyńǵy jaǵynda as daıyndaıtyn saraı esimde qalypty. Qaqpaǵa qarsy bette qalyń tal ósken. Meniń esimde, sol taldardyń arasymen aǵyp baryp, qatar turǵan kelesi úıdiń aýlasyna qaraı sarqyrap shyǵyp jatatyn bulaq bar. Sonyń jaǵasynda oınap, qaıdan oıymyzǵa kelgenin bilmeımin, inim Azat ekeýimiz, úıden kartop ákelip ektik. Bir kúni ol óne bastady. Kún saıyn qarap ketemiz. Bul meniń 5-6-ǵa, Azattyń 3-4 jastaǵy kezi bolý kerek. Kartobymyz ósip, ájeptáýir bolyp qalǵan kez edi. Birde maqtanyp, Aqý aǵama (Mahfýza) aıttyq. Ol ájemniń baýyrynda ósken, mamamnyń apasy Tóleýqannyń úlken qyzy. Aqý aǵam senbedi. Sózimizdi dáleldeý úshin, qazyp alyp, kórsetippiz ǵoı...

Bir kúni syrtqa shyqsam, kókem, (Zufar aǵany aıtamyn), basqysh arqyly tóbege shyǵyp barady eken. Dereý sońynan men de órmeleı jónelippin... Qulap tústim. Shekemdegi tyrtyq sodan qalǵan...

Anamnyń týǵan jeri Semeı oblysynyń Aıakóz aýdany. Anam ony Aıakózden Taskesken selosyna kele jatyp aıtyp otyratyn. Sol araǵa eń bolmasa bir ret barmappyz ǵoı. Oılap qarasam, ákem jóninde de túk bilmeımin. Tek qana esimde saqtalǵany, ol kisiniń óz qolymen jazǵandary arhıvke tapsyrylǵan. Ony tapsyrǵan kókem. Zufar Seıitjanuly.

Men jetige jaqyndadym. Dál osy kezde kóshý jaıy qozǵaldy. Sheshem ózi osy jaqtiki, qýana túsip, alǵashqy kúnnen daıyn boldy. Al ákem kúnde keshki tamaqty ishisimen syrtqa shyǵyp ketedi. Aýyr oı ústinde. Sheshem meni turǵyzady. Sonan soń ertip, ákemniń sońynan ketemiz. Sóıtip, júremiz de qoıamyz...

Ákem ózi qorǵap qalǵan aımaǵyn, ózi tastap kete almaıdy eken. Ketpeıin dese, taǵy bolmaıdy. Balalary, ásirese Azaty ketip bara jatyr. Tastap ket dep edi, anasy kónbedi. Aqyry, óziniń qan tóge kúresken aımaǵyn qaldyrdy. Bizben birge Sovet eline keldi. Eń aldymen bizdi Qyrǵyzstanǵa ákeldi. Alǵash ret maqta ósiretin jerdi kórdik. Maqta ósip turǵan jerden ákemniń beınesi áli kúngi kóz aldymda. Jumystyń sońynan qansha tergenimizden esep berip turǵan tárizdi...

Úıimiz sovhoz jerinde bolý kerek, biraq ájeptáýir úlken, Janbat degen jerde. Men sonda júrip, alǵash ret mektep esigin ashtym. Muǵalimniń aty-jóni esimde joq. Alaıda, sondaı ystyq kórinedi. Áli kúnge deıin jap-jas orys áıeliniń yqylas peıili esimde. Otyrǵan úıimizdiń jan-jaǵy kókpen kók, jemis aǵashtary da bar. Kóz aldymda turǵandaı, sol kógal ústine kórpelerdi jaıyp alamyz. Mamam onda jap-jas. Nege eken bilmeımin, onyń sol kezdegi beınesi esimde emis-emis qalypty.

Sol jyly qystyń ishinde biz Qazaqstanǵa kóship bardyq. Semeı oblysynyń Aıagóz aýdany, ortalyqtamyz. Bir qazaqtyń úıindemiz. Álgi úıdiń ózimizdeı balalary oryssha sóılep, bizge qyr kórsetpek bolyp edi, biz sózderine túsinip qaldyq. Sońynan birge oınap kettik. Ári qaraı esimde eshteńe joq.

Biz ózimiz turatyn úı izdedik. Semeı oblysynyń Aıagóz aýdanyna qaraıtyn Qaraqol sovhozynyń birinshi fermasy. Bizdiń úıimiz ózenniń boıynda ornalasqan. Dál arjaǵynda mektep, ózennen ótip, jetip barasyń. Ol meniń bastaýysh mektepke barǵan jáne bitirgen mektebim boldy. Ózi eki-aq klasy bar úı edi. Sabaq beretin erli-zaıypty Turǵanbaı aǵaı men, umytpasam, Salıqa apaı, tolyq áıel. Turǵanbaı aǵaı aryqsha kelgen orta boıly edi. Bireýge daýys kótergeni esimde joq. Birde mynadaı jaǵdaı boldy. Sabaq bastalatyn kez jaqyn bolý kerek. Óıtkeni dalada klastasym ekeýmiz ǵanamyz. Ájethanaǵa shyqsaq bireý bar eken. Nege eken bilmeımin, álgi jabyq esikti taspen atqylaı bastadyq. Tipti qoımadyq bilem, bir kezde:

— Áı, balalar, ne atyp tursyńdar, — degen, Turǵanbaı aǵaıdyń daýysy shyqty. Biz tura qashtyq.

Úshinshi synyp bitirgenimizde, Tóleýǵaısha Kóbentaeva degen muǵalim, tórtinshi synypqa kóshkenimizde bizge klass jetekshi bolǵany esimde. Al biz bastaýysh mektepten soń besinshi synypty qalada oqýymyz kerek edi. Kelsek, Tóleýǵaısha apaıymyz sonda júr. Bizge qazaq tili men ádebıetinen sabaq berdi. Jalpy, ol kisiniń bergeni kóp edi. Eń aıaǵy adamdarǵa qalaı sálemdesý kerek ekenin de sol kisi úıretken. Muǵalimniń tek qana oqýǵa emes, ómir súrýge qajettigin men sodan uqtym.

Kelesi jyly, Qaraqol orta mektebinde oqyp júrip, kóp nárseni úırendim. Tanys, bilis, aralas-quralas kóbeıdi. Kitaphanaǵa baratyn boldym. Kitaptyń qyzyǵyna túsip ketip, tań atyp qalǵanyn da bilmeýshi edim. Marqum ákem erte turyp, dalaǵa shyqqanda meni kóretin. Uryspaıtyn. Endi oılasam, bári qıal sıaqty.

Osy mektepte oqyp júrgende alǵashqy óleńim aýdandyq gazetke jarıalandy. Biraq, ókinishke oraı, men ony kóre almadym. Sol kezde biz aıaq astynan Úrjar aýdanyna kóshtik. Sonda turatyn mamamnyń jalǵyz apasy Tóleýqan qaıtys bolyp, biz jandaryna kóship bardyq. Sol jyly qysta ájem aýyrdy. Sol boıda ájem (apa deıtinmin) bizdi shaqyryp, ákem men mamama mynadaı tapsyrma berdi:

— Taskeskenge baryńdar. Senderge eń qolaılysy sol jer. Ózderińe turatyn úı tabyńdar. Aldaǵy jazdan qalmaı sonda kóshesińder, — dedi.

Bul kez meniń aýyra bastaǵan kezim edi. Sol boıda mamam ekeýmiz Taskeskenge kettik. Úı taptyq ta, qaıtyp keldik. Ájem jatyp qalypty. Sol jatqannan turǵan joq. Qaqaǵan qysta aýzyna sý tamyzyp, janynda men otyramyn. Anda-sanda shaı suraıdy. Tura júgiremin. Bir kúni qymyz surady. Bul ol kisiniń álsirep qalǵan kezi edi. Qymyz qaıdan bolsyn. Ákem bolýy múmkin jerge jolǵa shyqty. Úlgirdi áıteýir. Biraq ájem ony iship jarytpady. Sanaýly kúnde júrip ketti. Jatqan jeriń jaıly bolsyn, Áje!

Tóleýhan tátem jas bosanǵan bolatyn. Qurylysta júrgen Táńirbergen degen kúıeýine sol joly birinshi ret ózi tamaq aparady. Táńirbergen sol kúni bir eski úıdiń pesh kirpishterin alyp ketýge tıis eken. Tamaqtanýǵa otyra qalǵan olar, qulap kele jatqan qabyrǵany kórip qalyp, tura qashady. Tóleýhan tátemdi basyp qalǵan qabyrǵa onyń túbine jetti. Mine, meniń mamamnyń apasy osylaı qaıtys bolǵan. Sol jyly ájem de qaıtty.

Biz Taskeskenge kóship kelgen soń Áripjan aǵanyń Qaraqol ózeni jaqtaǵy úıin satyp alyp, soǵan kirdik. Men 8 synypqa bardym, sol jerden mektebimdi bitirdim. Sodan keıin Almatyǵa oqýǵa tústim, KazGÝ-diń jýrnalısıka fakúltetine 1966 jyly túsip, 1971 jyly bitirdim. Sol jyly Mańǵystaýǵa arnaıy joldamamen, joldasym Jolamanmen, birge keldik. Biz kelgende qalamyz Shevchenko dep atalatyn, shaǵyn ǵana. Alǵashqy jyly televıdenıede istedik. Munda Mezgilbaev Muhamet degen aǵaıymyz boldy. Ol kisi stýdıanyń dırektory. Birer jyldan keıin men oblystyq gazetke aýystym. Men munda jasaǵan jyldary biraz ózgerister boldy. Gazet jabylyp qalǵan kez de bar. Basqa jaqqa, tipti basqa oblysqa da shaqyrdy. Ketpegenim abyroı bolyp, gazetimiz qaıtadan ashyldy.

Sóıtip júrgende, qazaq tiliniń máselesi kóterilip, bastaýysh uıymdar qurý, qazaq tili úshin kúresý, osy úshin úgit-nasıhat jasaý jumystary týyndady. Mine, osy kezde jumysymnan ketip, Aqtaý qalalyq "Qazaq tili" qoǵamynyń tóraıymy bolyp saılandym.

Balalar baqshalary, mektepter, joǵary oqý orny, mekemeler, túrli kásiporyndardyń bárin aralaý qajet. Jumys bastan asady. Ol kezde Qazaq tili oblystyq komıtetiniń tóraǵasy, marqum İzbasar Shyrtanov aǵamyz bar. Bárimiz Mańǵyshlaq stansıasyndaǵy bir balalar baqshasyna bardyq. Bári qazaq balalary, biraq oryssha tárbıelenedi. Al balalar túk oryssha bilmeıdi. Áıteýir, oryssha sálemdesedi eken. Bastyqtary orys áıel eken, al tárbıeshileriniń bári qazaqtar. İstep otyrǵany qanshalyqty orynsyz ekenin túsingen orys áıeli sol kúni-aq jumysynan ketti.

Erteńine gazetke shyǵardyq.

Sol jyldary mundaı jaǵdaılar kezdesip turatyn.

Aqtaý qalasynda ol kezderi birde-bir qazaq mektebi joq bolatyn. Bul iske qulaq qoıatyn da jan joq. Búkil oblystan adam izdeı bastaǵanbyz. Birde Muǵalimder bilimin jetildirý ınstıtýtyna is saparmen Zeınolla Qabdolov kele qaldy. Ol kisi meni umytyp qalǵan shyǵar dep, qazaq tilimen shuǵyldanatyn bir kelinshekke aıttym. Habar bolmaǵan soń, barsam, kıinip jatyr eken. Kútip turdym da, janyna baryp, sálem berdim.

— Tanymadym ǵoı, — dedi, ol kisi maǵan.

— Men sizdiń shákirtińizbin. Qazir jumyspen kelip turmyn, — dep, jaǵdaıdy aıttym.

— Men erteń Fort-SHevchenkoǵa júrmek edim, biraq aldymen partıa qyzmetkerlerimen kezdesýge baramyn. Telefonnan ketpeı, meni kút, — dedi. Meniń telefonymdy aldy.

Ol kisi telefonmen eshteńe aıtqan joq. Biraq sol boıda mektep máselesi sheshildi.

Jetip barsam, Zeınolla aǵa sabaq berip jatyr eken. Men baryp otyrdym.

— Iá, qandaı jańalyq bar? — dedi, bir kezde maǵan qarap.

— Bári de jaqsy. Qalada mektep ashylatyn boldy dep, men bolǵan jaıdy málimdedim.

Qazir sodan beri kóp ýaqyt ótipti. Mektepterdiń qazaqsha ashylýyna kómek bergen Zeınolla aǵa da ómirden qol úzdi. Oqý oryndary kóbeıdi. Jaımen qazaq tiliniń mártebesi ósýde. Biraq onyń jeńiske jeter shaǵyn da áli de kútetin shyǵarmyz.

1993 jyly Aqtaý qalasynda tuńǵysh ret ekonomıkalyq lıseı ashylatyn boldy. Barsaq qazaqsha klastary joq, tek qana oryssha. Nelikten deımiz. Qazaq balasy joq. Mektepterge habarlassaq bilmeıdi. Mektepterge ashylǵaly jatqan lıseı jóninde ózimiz habarlaı bastadyq. Aqyry olar habardar bolǵannan keıin, qalalyq oqý bólimi arnaıy adam shaqyryp, oqyǵysy kelgenderdi esepke aldy.

Bul eki arada lıseıdiń dırektory jumystan ketti. Balalardyń jazǵan ótinishteri búgin bar, erteńine joq bolady. Aqyry bári ornyna kelip, birneshe qazaq klastary ashyldy.

Sol bir jyldary kútpegen jerden telefon soǵyp, túrli adamdardyń ses kórsetýleri, jergilikti orys gazeti bet arnap, qarsylyq jasaýy, betińe jyly sóılegen adamdardyń, aılana berip, dushpan bolýy, árıne, jaǵymdy jaılar emes-tin. Biraq bizdiń olardyń jeke bastarynda jumysymyz bolǵan joq. Qalyptasyp qalǵan, eskirip, ábden tozǵan jaılardy jańartýǵa ǵana jol saldyq.

Árıne, bizdiń janymyzǵa jaqyn, áli kúnge deıin umytpaı júrgender de bar. Olar istegen isimizge qol ushyn berip, shyn nıetimen kómekke kelgen muǵalimderdiń ishinde Ábzelhan Mahambekova, Salıha Ydyrysova, Jıde Jetkizgenova, Naǵıma Shamshadınova, Mánshúk Ǵımranova, Jamıǵa apaı, marqum Aıjan Tashenova, Ajar apaı, ánshi Aqsulý Qudabaeva, esep qyzmetkeri Nurjamal Súıindikova, taǵy da basqa kóptegen jandar boldy. Olar birigip hor uıymdastyryp, konsert qoıdy. Mereke kúnderi bir jasap qalatynbyz.

Aqtaý ajary atty qyz-kelinshekter klýby jumys istedi. Osy qalada birinshi ret Qyz synyn ótkizdik. 30 qyzdan quralyp ótken alǵashqy synaqqa kelýshiler de kóp bolǵan. Kemshiliksiz de emes-tin. Biraq osynaý sharalardyń ózi sol kezderi asa baǵaly bolǵany sózsiz.

Bizdi qoldaýshylardyń arasynda orystar da boldy. Sonyń biri Nıkolaı Baev edi. Ol múmkin ózi úshin istegen bolar. Óıtkeni Aqtaýdyń sol kezdegi birinshi hatshysy sol kisi bolǵan.

* * *

Jolaman telestýdıanyń bas redaktory boldy. Almaty Joǵary Partıa mektebin bitirip, munaıly aýdandyq "Munaıly jańalyǵy", "Mýnaılınskaıa nov" gazetteriniń redaktory, Oblystyq teleradıo kompanıasynyń tóraǵasynyń orynbasary, Oblystyq "Mańǵystaý" gazetiniń bas redaktory qyzmetterin abyroıymen atqaryp, memlekettik nagradalarǵa ıe boldy. Bul kúnderi elimizdiń bas gazeti "Egemen Qazaqstannyń" Mańǵystaý oblysy boıynsha menshikti tilshisi. Qazaqstan Respýblıkasynyń Mádenıet Qaıratkeri, "Aqtaý qalasynyń qurmetti azamaty.

Janarym jaqsy, baýyrmal, zerek bala bolyp ósti. Mektepte jaqsy oqydy. Ýnıversıtetti qyzyl dıplommen bitirdi. Oblystaǵy úlgili, ozat, belsendi stýdenttiń biri retinde Elbasy qabyldaýyna barýǵa usynylyp, bizge baılanysty sebeptermen sáti túspeı qalǵany da bar. Nıeti men armanyna oraı Serikjanmen bas qosty. Serkon bolsa meniń ókil ákem Oryn men sheshem Qundyzdyń Qulsarıevtar tárbıesin kórip, túlep ushqan Qolǵanat aǵa men Medelhanymyzdyń tuńǵyshy. Solardyń tárbıesi men tálimi, úlgisi úmit otyn jaqqanyn jurt jaqsy biledi. Men syrqattanyp, basymyzǵa qıynshylyq túskende papalaryna kómektesip, qasymyzdan tabylyp, qamqor bolyp júrgen osy qanattarym aman bolsa eken dep tileımin jaratqan ıemnen. Bekarys pen Aısáýle atty nemerelerimiz baqytymyz, bazarymyz. Alla osylarǵa uzaq ǵumyr bere kórsin.

Osyndaı kezderde halqymyz "jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt, nury tassyn" dep jatady.

Zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy Qazaq Rýhanıatynyń Kóshbasshysy Ábish aǵa Kekilbaıuly men jeńeshem Klara Aqtaýǵa kelgen saıyn ýaqyt taýyp, otaýymyzda bolady. Jaǵdaıymyzdy biledi, oǵan baǵa jeter me? Tirshilikte ondaı syı-qurmet esten, sirá, keter me?

Al asyl qaınylarym, el azamattary Jaqsylyq Amanqos, Bergen, Tókesh, Jańabaı, Qydyráli, Káden, Jolaman, Dáýlet, Bolat, Almatydan jol túskende Qaırat pen bizderdi papa, mama deıtin Gúlmıra kókeniń bizge degen kóńilderi kóldeı ekendigi tóbemizdi kókke jetkizedi. Osy jerde aımaǵymyzǵa attary málim eki qaıynsińilim Qatıra men Tamarany ózgelerge úlgi etetin. Olardyń da júrekteri de, tilekteri bizben bir ekendigine qýanamyn. Solardy kórgende olar úıge kelgende kúsh-qýat alamyn. Jalpy mynaý at quıryǵyndaı qysqa ǵumyrda jaǵalaspaı, julyspaı aralasyp, amandasyp, bir-birimizge qamqor bolǵannan artyq ne bar deısiń?

Men jan-jaǵyma qaraımyn da bizdiń aýyl-aımaq týma-týys, quda-jekjattardyń bereke birligine rıza bolamyn. Qudaı kópsinbesinshi. Bul da kóńilge medet.

Osymen sózimdi aıaqtaımyn. Aman-saý bolyńyzdar...

---