InfoHub Logo

Kereıt handyǵy IX - XII ǵasyrlarda Zavhan, Tola, Selengadan Shyǵys Mońǵol qumyna deıingi saıyn dalany qonys etip, batysynda Naıman handyǵy, soltústiginde merkitter, ońtústiginde tatarlar, shyǵysynda Sá memleketimen irgeles jatty. Ol kezde Kereıt handyǵy kereıt, jırkın, qonhoıt, saqaıt, týmaýt, albat, týnkaıt-kırkýn dep atalatyn taıpalardan quralatyn. Atalǵan taıpalardyń eń irisi kereıler boldy jáne kereı ataýy («kereı» — rý-taıpa ataýy da, «t» — týngýs, mońǵolsha kóptik jalǵaýy) sodan qaldy.

Rashıd ád-Dın mońǵol jazbalarynyń jelisine súıene otyryp, kereıler sany (XI - XII ǵasyrlar) 200 myń shamasynda bolǵan deıdi. Kereıler XI ǵasyrdyń 2-jartysynda alǵashqy handyq bılik qurdy. Ol kezde kereılerdi buıryq laýazymdy taıpabasy bıleıtin.

XII ǵasyrda áskerı bılikke súıengen ulys el deńgeıine kóterildi. Atalǵan kezeńde Kereı ulysyn Markýz Buıryq han basqardy. Kereı handary  altynnan shatyr (úı orda) tigip, altyndaǵan er-turman saılap, altyn keseden as-sý ishkeni jaıly ortaǵasyrlyq jazbalarda aıqyn jazylǵan.

Taıpalar myńdyqqa, ishki rýlar júzdikke bólinip, myńdyqty myńbasylar, júzdikti júzbasylar basqardy. Kereıt handary muragerlik jolmen saılandy. Kereı ulysynda aıshyqty shekara bolmaǵanymen, orda tiger orny, qys qystaýy, jaz jaılaýy belgili bolǵan. Olar áıgili Qaraqorymdy bas qala etti. Túndik, Seseıdeı, t.b. qalalar saldy. Kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalysyp, kıiz úıde ómir súrdi.
Kereıler nestorıan senimin ustandy. Olarda jazba zań bolmady, ádet zańyna júgindi. Kereı zańy boıynsha ata jaýyna satylý eń aýyr qylmys sanalǵan.

Markýz Buıryqtyń nemeresi Kýrjakýz Buıryq han ólgen soń, urpaqtary han taǵy úshin ózara kóp qaqtyǵysty. Kereılerdi, bir jaǵynan, tatar, týngýstar qyspaqqa alsa, ekinshi jaǵynan, Erke qara tobyn naımandar qoldady. Toǵyryl Ýań han tobyna («Toǵyryl» — óz aty, al «ýań han» nemese «ulys bıleýshisi» laýazymy — Toǵyrylǵa shúrshit hany Vangın Chınsan bergen laýazym) Esýkeı batyr bastaǵan tatarlar ishindegi borjıgın rýynyń mońǵol atalyǵy qol ushyn berdi.

Tarıhta kereılerdiń dáýirlegen kezeńi — Ýań han basqarǵan tús. Batys katolıkterine «shyǵystan shyqqan pirádar Ioan» ańyzy boıynsha jetken onyń Ýań han aty kezinde Batys Eýropany dúr silkindirgeni belgili.

Kereıler men mońǵoldar ózara ant sý ishisken túbegeıli dostyq qatynasta boldy. Bul qatynas Toǵyryl jáne Temýjın (Shyńǵys han) tusynda odan ári jalǵasty. Ýań han Temýjındi ókil uly sanady. Temýjın 1189 jyly óz áýletiniń hany saılanǵanda ony alǵash koldaǵandardyń biri osy Ýań han boldy. Temýjınniń ar-namysyn qorǵaý úshin 1179 jyly merkitke qarsy qurylǵan úshtik odaǵyn (Ýań han, Jamuqa jáne Temýjın) uıymdastyrýshy da Ýań han edi.

Atalǵan joryqqa tek kereıdiń ózinen 20 myń qol atqa qondy. Kereıler Temýjın bastaǵan toppen birlesip, 1198 jyly tatarlardy shapsa, 1201 jyly Jamuqa bastaǵan Alaqaı bulaq odaǵyna soqqy berdi. Temýjınmen bir-lesip, 1203 jyly naımandardyń batys qanatyna shabýyl jasady.

Alaıda Ýań han men Temýjın dostyǵy da uzaqqa sozylmady. Dańqy arta túsken Temýjın kereılerdi «beıbit túrde el bolyp birlesýge shaqyrdy». Biraq kereıler Temýjınniń bul pikirin qabyldamady. Sóıtip, eki jaq 1203 jyly aqtyq shaıqasqa shyqty, kereıler jeńilip, tarıh tuǵyrynan taıdy.

Kereılerdiń bir toby ata jurtynda qalyp, Shyńǵys han ımperıasyna qyzmet etti. Endi bir toby batysqa — Orta Azıaǵa bet burdy. Munda kelgenderi Joshy, Shaǵataı ulysy, Moǵolstan bıliginde bolyp, keıin kópshiligi Qazaq handyǵyna baǵynyp, qazaq ultyn qurady. Kereıler ózbek, qyrǵyz halyqtary arasynda da kezdesedi.

---