InfoHub Logo

Kesirtke — qabyrshaqtylardyń bir otrád tarmaǵy. Olar jer sharynyń sýyq aımaqtarynan basqa jeriniń bárine derlik taralǵan. Bulardyń qazirgi kezde 20 tuqymdasqa, 350 týysqa birigetin 4000-nan astam túri bar. Qazaqstanda 6 tuqymdasy (jarmasqy, eshkiemer, kesel, urshyqsap, jabysqaq, kádimgi kesirtke), 13 týysy, 30 túri keń taralǵan. Kádimgi kesirtke tuqymdasynyń respýblıkamyzda 2 týysy bar. Bulardyń Qazaqstanda 11 túri kezdesedi. Mysaly: sekirgish kesirtke (turqy 12 sm-deı) respýblıkanyń soltústik bóliginde, Altaı, Saýyr, Jetisý (Jońǵar) Alataýy, Tarbaǵataı, Kúngeı Alataýynda; tiri týatyn kesirtke (turqy 7,5 sm-deı) Batys Qazaqstan, Aqmola oblystarynda, Altaıda; júgirgish kesirtke (turqy 8,5 sm-deı) men ortasha kesirtke (turqy 7 sm-deı) respýblıkanyń ońtústik aımaqtarynda; jolaqty kesirtke (6 sm-deı) Kaspıı mańyndaǵy qumnan bastap, Alakólge deıin; torly kesirtke (turqy 10 sm-deı) Aral teńizinen Alakólge deıin taralǵan.

Kesirtkelerdiń kóptegen túri jerde júredi, aǵashqa, butaǵa órmeleı alady, qumǵa batyp ketetin túrleri de bar (bat-bat kesirtke). Galapagos ıgýanasy muhıt jıegine jaqyn jerdegi sýda kezdesedi. Denesi jalpaq, qysqa ne uzynsha keledi. Denesiniń turqy 3,5 sm-den 4 m-ge deıin jetedi. Teri qabyrshaǵynyń pishini, qurylysy, úlkendigi árkelki, onyń túrlik jiktelimge bólgende úlken máni bar. Aıaǵy keıbir túrinde óte jaqsy jetilgen, keıbireýinde redýksıaǵa ushyraǵan (tek kaldyǵy qalǵan). Tisi birqyrly keıde kópqyrly bolady. Tiliniń qurylysy da ár túrli. Mysaly, jarmasqy men eshkiemerde — jalpaq, qalyń etti; keselde — uzyn, ushy eki aıyrylǵan; hameleonda — óte uzyn, túp jaǵyna qaraı jýandaıdy. Kózderiniń qabaǵy qozǵalmaly, oınaqshyp turady. Qaýip tóngende kóbi quıryǵyn úzip tastap qashady, biraq kóp keshkpeı jańadan quıryq paıda bolyp buryńǵy qalpyna keledi. Kesirtkelerdiń kópshiligi jumyrtqalaıdy. Usaq túrleri 1-2, ortashalary 8-10, irileri 10-nan astam jumyrtqa salady.

Kesirtkelerdiń arasynda jemin kúndiz de, túnde de aýlaıtyn túrleri bar. Túrli jándiktermen jáne olardyń dernásilderimen, órmekshilermen,mollúskılermen, qurttarmen, usaq kemirýshilermen, qustar jáne olardyń jumyrtqasymen, baqa, jylandarmen, azdaǵan túri ósimdiktiń jumsaq bólikterimen, jemisimen jáne tuqymymen qorektenedi.

Kesirtkeler — aýyl sharýashylyǵyna zıandy jándikterdi jep, negizinen, paıda keltiretin janýarlar, birak kesirtkelerdiń arasynda denelerinde jándikterdiń, keneniń qansorǵysh túrleri tirshilik etip, adamǵa, janýarlarǵa, malǵa qaýipti aýrý qozdyrǵyshtaryn taratatyn túrleri de bar. Kesirtkelerdiń terisinen túrli buıymdar jasalady. Keıbir túrleri ýly keledi. Kesirtkeler kóp aýlanǵan, olardyń sanynyń jyldan-jylǵa azaıýyna baılanysty qorǵaýǵa alynyp, 36 túri men túr tarmaǵy Halyqaralyq tabıǵat qorǵaý odaǵynyń "Qyzyl kitabyna", al respýblıkadaǵy 3 túri (jumyrbas shubar kesirtkeler, Zaısan jumyrbas kesirtkesi jáne kesel) Qazaqstannyń "Qyzyl kitabyna" engizilgen.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jylan

Kúzgi tabıǵat aıasyndaǵy janýarlar

Erekshe tústegi janýarlar

Janýarlardyń keıbir qasıetteri

Janýarlar balalarymen

Jan-janýarlar ataýlary

Janýarlardyń rentgen sýretteri

Qyzyl kitapqa engen janýarlar (omyrtqalylar)

---