InfoHub Logo

Búgingi tańda lokaldy jeliniń kabeldik júıesiniń sapasynan qalyspaıtyn, joǵary jyldamdyqty aýmaqtyq arnalar baılanysynyń paıda bolýymen, aýqymdy jáne lokaldy jeli arasynda aıyrmashylyq kúnnen kúnge azaıýda. Aýqymdy jelide lokaldy jeli qyzmeti sıaqty qorlarǵa kirýdiń tıimdi jáne qolaıly qyzmeti paıda boldy. Osyndaı mysaldar kóp mólsherde óte belgili Ethernet aýqymdy jelisinde kórsetiledi. Lokaldy jeli de ózgeredi. Kompúterlerdi biriktiretin belsendi emes kabeldiń ornyna kóp mólsherde ártúrli komýnıkasıalyq qurylǵylar – komýtatorlar, marshrýttaýshylar, shlúzder paıda boldy. Osyndaı qurylǵynyń arqasynda óte kúrdeli qurylymy bar jáne myńdaǵan kompúterdi esepteıtin úlken korporatıvti jelini qurýǵa múmkindik týdy.

Lokaldy jáne aýqymdy jelini birdeı dárejede qamtıtyn taǵy bir óte kerekti úrdis paıda boldy. Onda burynǵy esepteýish jelisine kirmeıtin aqparattar – daýys, beınekeskinder, sýretter óńdeledi. Bul komýnıkasıalyq qurylǵylardyń, jelilik operasıalyq júıeniń jáne hattamanyń jumysyna ózgeris engizýdi qajet etti.

Esepteý jelileri – bólingen júıelerdiń jeke jaǵdaılary. Kompúterlik jeli bólingen  (nemese ortalyqsyzdandyrylǵan) esepteýish júıelerine jatady. Málimetterdi óńdeý  ortalyǵynyń bar bolýy bólingen esepteýish júıesiniń negizgi belgisi bolyp tabylady. Biraq kompúter jelisimen qatar bólingen júıege mýltıprosessorly kompúter jáne kópmashınaly esepteýish kesheni jatady.

Mýltıprosessorly kompúterde óziniń baǵdarlamasyn basqalardan táýelsiz oryndaıtyn birneshe prosesorlar bar. Mýltıprosessorda prosesorlar arasyndaǵy esepteýish júktemesin jedel bóletin barlyq prosesorǵa ortaq operasıalyq júıe bar. Jekelengen prosesorlar arasyndaǵy ózara qatynas jalpy jedel jady arqyly uıymdastyrylady. Barlyq prosesorlar úshin barlyq perıferıalyq qurylǵylar jalpy mýltıprosessorly júıe bolyp tabylady. Mýltıprosessor termınaldy ornalasýdy qoldamaıdy. Onyń barlyq bloktary qarapaıym kompúterdegideı bir nemese birneshe jaqyn ornalasqan qurylǵyda ornalasady. Mýltıprosessordyń negizgi ereksheligi – birneshe kompúterdiń paralel jumys jasaý barysyndaǵy joǵary óndirýshiligi.

Kópmashınalyq júıe – bul quramyna birneshe kompúter (árqaısysy óziniń operasıalyq júıesiniń basqarýymen jumys isteıdi), sonymen qatar kompúter baılanysynyń baǵdarlamalyq jáne apparatttyq quraldary kiretin esepteýish kesheni.

Kez kelgen kópmashınalyq júıeniń jumysy basty eki komponentpen: prosesormen baılanysty joǵary jyldamdyqty mehanızmmmen jáne qoldanýshylar men qosymshalar keshenine kiretin barlyq kompúterdiń qorlaryna kórinerlik, qatynaýdy júıelik baǵdarlamalyq qamtamasyz etýmen anyqtalady.

Baılanys quraldarynyń quramyna, júıeniń rekonfıgýrasıasymen jáne esepteý sınhrondalýymen jáne esepteýdi júkteýmen aınalysatyn baǵdarlamalyq modýlder kiredi. Eger keshen kompúterleriniń bireýinde buzylýdan jumysy toqtalatyn bolsa, onda onyń tapsyrmalary avtomatty túrde basqa kompúterge aýysady jáne sonda oryndalady. Eger kópmashınalyq júıeniń quramyna syrtqy qurylǵylardyń birneshe basqarýshylary kirse, onda bireýi jumysyn toqtatqan kezde basqa basqarýshylar avtomatty túrde jumysty jalǵastyrady. Kópmashınalyq júıeniń paralel óńdeý múmkindigi mýltıprosessorly júıemen salystyrǵanda shektelgen: eger paralel oryndalatyn tapsyrmalar málimetter boıynsha bir-birimen tyǵyz baılanysty bolsa, onda paraleldený tıimdiligi kúrt tómendeıdi. Kompúterler arasyndaǵy qashyqtyq, dıskilik ishki júıe men prosesorly blok arasyndaǵy baılanys uzaqtyǵymen anyqtalatyn bolǵandyqtan, kópmashınalyq keshende aýmaqtyq bólektený qamtamasyz etilmeıdi.

Esepteýish jelilerinde apparatty  jáne baǵdarlamalyq baılanystar óte álsiz bolyp tabylady, al óńdeletin bloktardyń avtonomdylyǵy joǵary dárejede kórinedi. Jeliniń basty elementteri ne ortaq jady blogy, ne ortaq perıferıalyq qurylǵylary joq standartty kompúterler bolyp tabylady. Kompúterler arasyndaǵy baılanys arnaıy perıferıalyq qurylǵylardyń – jelilik adapterdiń kómegimen júzege asyrylady. Árbir kompúter óziniń operasıalyq júıesiniń basqarýymen qyzmet etedi, al kompúter jelisiniń arasyndaǵy jumysty anyqtaıtyn «ortaq» operasıalyq júıe bolmaıdy. Kompúter jelisiniń arasyndaǵy ózara baılanys jelilik adapter jáne baılanys arnalary arqyly habarlama jiberý barysynda júredi. Osy habarlamalardyń kómegimen bir kompúter basqa kompúterdiń lokaldy qorlaryna qatynaýdy suraıdy. Mundaı qorlarǵa dıskide saqtalatyn málimetter, sonymen qatar perıferıalyq qurylǵylar – prınterler, modemder, faks-aqparattary jáne t.b. kiredi. Aqparattyq tehnologıa aıasynda sońǵy jyldary kompúterlik jelilerdiń qurylýy men damýynan basqa, asa mańyzdy da belsendi damıtyn baǵyt bolmady dep aıtýǵa bolady. Qoǵamdy aqparattandyrý qarqyny kompúterlik ortada baılanys quraldaryn óńdirýden de kórindi. Basqarý salasynda kompúterlik jelilerdiń keńinen taralýynyń mynadaı negizgi sebepterin atap kórsetýge bolady:

birinshiden, esepteý qýaty búgingi kúni kóptegen tájirıbelik esepterdi  sheshýge múmkindik beretin  qymbat emes kopmúterlerdiń taralýy;

ekinshiden, bir uıymnyń kompúterler paıdalanýshylarynyń qajetti ózara aqparatpen almasýy, ortaq jelilik baǵdarlamalyq, aparattyq-aqparattyq qorlardy birigip paıdalaný jáne de basqa uıym nemese mekemelerdiń esepteý jelileriniń qorlaryna qol jetkizýge ıe bolý;

úshinshiden, jelide kompúterdi jeńil ári tıisti túrde arzan qosýǵa múmkindik beretin aparattyq jáne baǵdarlamalyq komýnıkasıalyq quraldardyń keń kólemde paıda bolýy.

Eń qarapaıym jeli (network) kem degende bir-birine kabel arqyly jalǵanǵan eki kompúterden turady. Bul olardyń derekterdi birlesip qoldanýyna múmkindik beredi. Barlyq jeliler kúrdeligine qaramastan, osy qarapaıym pikirge negizdeledi. Kabel arqyly kompúterlerdi biriktirý ıdeıasy komýnıkasıadaǵy úlken jetistik boldy. Derekterdi birigip paıdalaný múmkindigi bolý úshin - tájirıbelik qajettilikten kompúterlik jeliler týdy. Bir-birine baılanys quraldary arqyly qosylǵan kompúterler men basqa da qurylǵylar tobyn jeli dep ataıdy. Qurylǵylar men ortaq paıdalanylatyn kompúterler resýrstaryn biriktirý tujyrymdamasy jelilik árekettestik dep atalady.

Jelidegi paıdalanýshylar kelesilerdi birigip qoldana alady:

• derekterdi;

• prınterlerdi;

• modemderdi;

• faksterdi;

• basqa da qondyrǵylardy.

Kompúterlik jeli úsh negizgi aparattyq, eki baǵdarlamalyq komponentterden qurastyrylyp, komponentterdiń ózara kelisimdi árekettesýi arqyly qyzmet etedi.

Negizgi aparattyq komponentter:

• abonenttik júıeler - kompúterler (jumysshy stansalar nemese klıentter men serverler), prınterler, skanerler, t.s.s.

• jelilik qural-jabdyqtar - jelilik adapterler, konsentratorlar (hab), kópirler, marshrýttaýshylar jáne t.b..

• komýnıkasıalyq arnalar – kabelder, qosqysh uıashyqtar, symsyz tehnologıalardaǵy derekter jiberý jáne qabyldaý qondyrǵylary.

Negizgi jelilik baǵdarlamalyq komponentter:

• jelilik operasıalyq júıeler - Windows NT, Windows NT Server, Windows for Workgroups, LANtastic, NetWare, Unix, Linux jáne t.b..

• jelilik baǵdarlamalyq jabdyq (jelilik qyzmetter) - jeli klıenti, jelilik adapterler, hattamalar, qashyqtyqtan ený qyzmeti.

Jergilikti esepteýish jeli – ol jelilik operasıalyq júıe men baǵdarlamalyq jabdyq arqyly basqarylyp, jumys jasaıtyn kompúterler, baılanys arnalary, jelilik adapterler jıyntyǵy.

Alǵashqy kompúterlik jeli 10 kompúterdi jáne bir prınterdi biriktiretin 1980 jyldardaǵy eń áıgili jeli túri 30 kompúterden, al kabel uzyndyǵy 185 metr bolǵan. Sondaı-aq jeli bir ǵımarat ishinde ǵana ornalasqan. Kishi fırmalar úshin bul konfıgýrasıa búgingi kúnge deıin utymdy bolyp sanalady.  Bul jeli jergilikti esepteýish jeli dep atalady (JEJ, LAN - Local area network). Alǵashqy jeli túrleri bólimsheleri ár jerde ornalasqan kásiporyndardyń talaptaryna sáıkes kelmedi. Kompúterlik jeliniń artyqshylyǵy daýsyz bolǵandyqtan jáne naryqty jelilik baǵdarlamalarmen toltyra bastaǵan soń, básekelestikti saqtap qalý úshin korporasıalardyń basty maqsaty jelini keńeıtý boldy. Qazir JEJ-ler bir-birimen baılanysyp (ornalasqan jerleri áser etpeıdi), aýqymdy – aýqymdy esepteýish jelige aınaldy (AEJ, WAN (Wide Area Network)).

«Túrkistan gýmanıtarlyq-tehnıkalyq koleji» MKQK
arnaıy pánder oqytýshysy
Abılhaırova Merýert Abılhaırqyzy

---