InfoHub Logo

Berse qolynan, bermese jolynan alýǵa daıyn óńmendegen ólermender zamany týǵan shaqta qashannan ıbaly minezi bar qazaq jyrynyń háli kiriptarlyqqa túskendeı. Óıtkeni, buǵan deıin jaqsy óleńder kitabyn shyǵarýdy mindetine alyp kelgen memlekettik baspalardyń esigi endigi jerde sırek ashylyp-jabylatyn boldy da, qoly uzyn, qaltasy qalyń "óleńshilder"qaradúrsin dúnıelerin qandaı kitap etip shyǵaramyn dese de qolynan qaǵar eshkim joq. Onyń jaqsysy qaısy, jasyǵy qaısy — aıyryp bolmaıdy. Sóz qunyn óz qunyna teńgergen qazaq sekildi halyq úshin bul da bir kesepat-kesel. Kórkemdik nyshandary pul qudiretiniń aldyna kelip tizerlegen tusta, qolǵa túsken ár táýir kitap tutas bir oljadaı bolyp kórinedi. Oqyrmanynyń tilin tushytatyn sondaı bir sońǵy oljamyz — Sáken Imanasovtyń eki tomdyq tańdamaly shyǵarmalary. Bizdiń maqsatymyz — aqynnyń shyǵarmashylyq esebi sekildi qos kitaptyń tóńireginde az-kem pikirlesý. Bireýdi maqtasaq, ústine sý tıgizbeı, alty qyrdan asyryp, synasaq, iske alǵysyz etip tastaıtyn qazaqy minezimiz bar. Osynyń ekeýi de Sáken shyǵarmalaryna laıyq emes. Óıtkeni, óziniń búkil óleń kóshimen, sol kóshiniń sán-jarasymymen de, kem-ketigimen de Sáken — búgingi qazaq jyrynyń eleýli bir tulǵasy, ajyramas bólshegi.

Bizdiń ańǵarýymyzda, Sáken Imanasovtyń poezıadan saıaq júrgen jyldary bolǵan. Sonyń saldarynan kózden tasa bolǵandaı kúı keship, irkilip baryp, barsha bolmys-bitimimen qaıtadan jarq ete qalǵan. Menińshe, Sákenniń sol syrt kózge baıaýlaǵan kezi — toqyraǵany emes, ózine-ózi qatal talap qoıyp, "ózin-ózi izdegen" tusy. Kóńiliniń tarazysyna kezin salǵan sol ishki baqylaýshysy aqynǵa bir kezde óleńdi az jazdyrǵanymen, onyń naǵyz marjandar súzýine de ıgi yqpal jasap, sheberlik ólshemderin bıikke kótergendeı. Búgingi Sáken kitaptarynan nashar óleńder kórmeseńiz — bul sol ishki sarapshynyń óresi bıiktep, talaby tym qataıǵanynan dep bilemiz. Iaǵnı, aqynnyń baspa júzin kórgen óleńderiniń arasynda "sirkesi sý kótermeı turǵan" kóterem óleń joq.

Qaı-qaısysy bolsa da sezim pernelerin eń bolmasa bir yzyń etkizetin bapqa jetken qalpynda aqyndyq tolǵanys-tebirenistiń perzentimin dep taıynbaı aıta alatyn qabileti bar dúnıe. Qazaq poezıasy sekildi arǵy-bergi dástúri mol óner úshin bul az jeńis emes.

Osyndaı birkelki sapanyń syry — sheberliktiń neshe ıirim, qansha qaıyrym qupıalaryn qapysyz meńgerýde me dep oılaımyz. Sákenniń ózi İlıas aǵasynyń shákirtimin dep moıyndaǵanymen, naǵyz ónerli óleńderinde eshkimge eliktep — solyqtaýy joq, dara baǵytyn anyq tapqan sara aqyn oqyrmanyna kóz jazdyrmaıdy. Sol sebepti de burynnan tanys óleńderińdi qaıta oqyǵanyńa ókinbeısiń, júırikpen qaıta jolyqqanyndaı bir serpilip qalasyń.

Týǵan jer,
Bir ulyńnan kem kórinbeı
Ótsem dep,
Óleńdettim men de erinbeı.
Kórkińnen kúni-túni kóz almadym
Qazaqtyń tas qashaǵan zergerindeı, —

dep ózi aıtqandaı, shabyty shalqyǵan shaqtarynda aqyn da naǵyz zergerge aınalyp, ánsheıindegi jumyr basty pendeniń kózine túspes, kóńiline shalynbas nebir názik qubylystar men kúrdeli kúrmeýlerdi jyr jolyna túsire qoıatyny ǵanıbet.

Kúnde erteńmen kúnine júz bógelip
Qandaı ǵana syltaýlar izdemedik.
Jınaı almaı jatqanda jazǵy egindi
Qalǵany ma qyraýly kúz de kelip!
Kúz de kelip qalypty-aý, qyraýlatyp,
Qonaıyn dep, qona almaı júr-aý baqyt.
Qyrdyń qyzyl túlkisin qaqsam ba eken
Kebik qarǵa alǵashqy bir aýnatyp.
Baqyt qusy tóbemnen ushyp ótip,
Qulagerdi júrgende kisinetip,
Qara sýyq kıligip,
Qary jaýyp,
Qalmas pa eken keýdemniń qysy bekip!

S. Imanasovtyń óleńderi osyndaı: keıde selt ete qalasyń, keıde ishiń muzdaı bolady, keıde júregiń atqaqtap soǵyp, áldebir ókinish, muń qarmaǵandaı bolady. Nysanany tap basý degen sol shyǵar.

Sákenniń:

Tappaq bolyp menen de aqyry min,
Tar, — dep te júr bireýler taqyrybyń.
Qalaı ǵana taqyryptar bolady,
Jahanyńdy jańǵyrtyp jatyr únim...

dep bastalatyn bir óleńi bar. Shynynda da, partıa baǵyt nusqap, kósemder jol siltegen keshegi bir jyldardaǵy ólshemmen qarasaq, S. Imanasovtyń taqyryby shynynda da "tar". Óıtkeni onyń jalǵyz-aq taqyryby bar. Ol — adam. Adamnyń taǵdyry, qýanysh-súıinishi, ókinish-óksigi, arman-muraty, minezi, qylyǵy, oı keshýleri. Shyntýaıtyna kelgende, osydan keń, osydan qunarly, osydan máńgi taqyryp bola ma? Másele sol taqyrypty qalaı meńgerýde bolsa kerek. Eshkimge uqsamaı, óz náshińmen, óz únińmen jyrlaı bilseń, sol — qazyna.

Sheshen joqtaı
Menimen teńdes tilge
Qara sózden janǵa des bermespin de,
Dedim de bir
daralaý ketkim keldi,
Ótkim keldi uqsamaı endi eshkimge.
Synamaq ta em birjola baǵymdy ári,
Qazaqta joq sóz biraq tabylmady.
Tumsyǵy tasqa tıgen bekiredeı
Osy boldy-aý taýymnyń shaǵylǵany.
Basylyp birte-birte asylyq sát
Ómirdiń aqyryn kep náshin uqsaq,
Qashan da týrady eken
Qazaǵyńnyń
Birine bas, birine qasyń uqsap.
Kóndi dep,
Qansha júırik sez yrqyna,
Ketseń de elden erek tez umtyla,
Uqsamaq múmkin emes eken tegi
Ómirde,
Óleńde de óz ultyńa!

Iá, Sáken Imanasovtyń Adamy — taza ulttyq bitimimen, pishin-túrimen, qylyǵymen, tipti, sóılegen sózimen de óz qandastaryna, óz jerlesterine — qazaqtarǵa uqsap turatyny, uqsaǵany nesi, solardyń ózi ekeni ras. Menińshe, aqynnyń anyq bir oljasynyń ózi sol. Kóptegen sújetti, oqıǵaly óleńderiniń uzaq este qalatyny da óleńniń sol ulttyq bolmysynan bolsa kerek. Sákenniń "Elikteý" deıtin óleńin únemi súıinip oıǵa alyp júremin... Lırıkalyq keıipker bala kezinde sotqarlaý, biraq, ádiletshil, órkókirek joldasyna eliktep júredi. Joldasynyń jalǵyz mini — saqaý eken.

Yzyńdatyp,
tisti men de úrledim,
Saqaýlanyp:
"júr"demedim,
"zúr" dedim.
Ózińdi-óziń búldirýdiń osyndaı
Elikteýden shyǵatynyn bilmedim!
Balasynyń eliktep-solyqtap júrgenin baıqaǵan ákesi ony shaqyryp alady.
— Balam, shaqshań bar ma? — dedi nar kisim,
— Zoq! — degenim esimde,
odan arǵysyn
aıta almaımyn.
Jarq etti de kóz aldym,
ushyp tústim.
Jasaǵan-aý, barmysyń'"
Shapalaqpen tartyp qalyp jaǵyma:
— Balam, mıyń bar ma? — dedi taǵy da.
— Joq-joq! — dedim — joq! — dedim men qaıtadan, shúkirshilik aıtyp ishteı baryma.
— Durys! — dedi, —
Shaqshań da joq, joq mıyń,
Balam onda kimge dári toq kúıiń.
Sen egerde qoımasań bul ádetti,
Meniń bergen ónegem de kók tıyn!
Osylaı bir ushyrdy da záremdi,
— Budan ári kórsetpe! — dep, — pálendi! —
Kúle qarap, jiberdi ákem jónime,
— Uqqan bolsań, yzyldamaı, bar endi!
Sodan keıin... ózime-ózim senip tek,
bir adamǵa kórgen joqpyn eliktep.
Óziń bolyp qalý kerek eken-aý
Dosyń úshin janyńdy qı, ólip ket!

Etúd tárizdi ádemi elendi oqyp shyqqan soń saqaý-sotqar balany da, oǵan eliktegen keıipkerdi de, qataldaý ákeni de jaqsy kórip ketesiń. Eń bastysy, osylardyń úsheýin de ózińe etene tanys etip, qazaqy qalpynda kórsete bilgen aqyn sheberligine yrza bolasyń. Bul keltirilgen óleń S. Imanasov týyńdylarynyń sáttisi emes shyǵar. Alaıda, kishkentaı qubylystan úlken oı túıe biletin senimdi qoltańba aqynnyń qapysyz meńgergen tásili ekenine daý joq. Adamshylyq árqıly qasıetter, minezder, adaldyq pen qaraýlyq, dostyq ıen satqyndyq, mahabbat pen óshpendilik týrasyndaǵy, birin-biri tolyqtyryp, eselep otyratyn raıdaǵy, túrli shyraıdaǵy óleńder — sonyń aıǵaǵy.

Tabıǵat kórkin tamashalaǵan, ásirese, týǵan jer — Jetisý, aǵyndy Aqsý, aınaly Alakól týraly sátti jyrlar — Sákenniń oń jambasyna kelgen qýatty joldardyń kórikti tustary.

Tanymal aqynnyń burynnan belgili jyr shýmaqtarymen qaıtadan júzdese otyryp, meniń bir ańǵarǵanym — S.Imanasovtyń keıbir ajarly óleńderi ózinen keıin biraz jańǵyryqtar týǵyzypty. Ádette ádebıette, onyń ishinde, óleńde uqsas nusqalar, varıasıalar bola beredi. Degenmen, áýelgi tegi qaıdan shyqqanyn bile júrgen teris emes. Aıtalyq;

Jańa bir saryn bastadym,
Tógilsem deýmen sel bop kil.
Estiseń qyrdan asqaq ún
Seni izdep júrgen men dep bil!
Jarqyldap oınap bar tulǵań
Tolqynǵa shomyl, teńizdi óp.
Shaǵala kórseń sharq urǵan,
Men dep bil júrgen seni izdep.

nemese:

Kóktemniń gúlin kórseń, meni izde,
Tolqyn-tolqyn burymdy órseń, meni izde
Keshkilikte qatar júrgen qurbyńnan
Kıno jaqqa buryp kelseń, meni izde, —

degen tárizdi sátti óleńderdiń keıin qalaı túrlenip, qalaı jalǵasqanyn kózi qaraqty oqyrman anyq ańǵarady. Alǵashqy nusqanyń tosyn óri sulý tulǵasy ózge aqyndardy nege beıjaı qaldyrmaǵanyn ábden túsinýge bolady.

Óz basymyz álemdegi eń ozyq jyr kóshi dep esepteıtin qazaq jyryna jańa úrdis, qonymdy sony dástúr engizý — nebir dúldúl aqynnyń peshenesine buıyra bermeıtin, tipti qajet te emes baqyt. Shynynda, ǵasyrlar boıy qalyptasqan ádemi de ońtaıly sara pishinder turǵanda, qaıtadan jańalyq ashýdyń ne keregi bar? Alaıda, sátimen tabylyp, jarasymymen jańǵyryp jatsa, qolǵa túsken oljadan qashýdyń da jóni joq. Aıtaıyn degenimiz, Sáken Imanasovtyń ózindik qoltańbasyna aınalyp ketken ishki uıqastyń jatyqtyǵy sonsha, qazir osy amal da onyń keıbir qalamdastaryn qyzyqtyra bastady. Mysalǵa birer shýmaq keltireıik:

Ózgermedi eshteńe, ózgermedi,
aýyzdyǵa arsyzdar sóz bermedi.
Yńyrshaǵy kóringen atty aıdaýmen
Qaqpaılaýmen keledi ezder meni...

nemese:

Munymdy myqtylardaı uqtyra almaı
shynymdy jaıyn aýyz jutty qandaı?
Aınalyp kúni — túnge úmitim de
aqyryn erı-erı bitti qardaı.

nemese:

Báribir oǵan nanbaıtynyńdy,
Qalmaıtynyńdy bul elden,
usynyp úshkil baldaı tilindi,
aldaıtynyńdy bilem men! —

degen sekildi tabıǵı qalpymen quıyla salǵan quıma shýmaqtardyń oryndalý sheberliginen olardyń kúshpen, zorlyqpen qıýlastyrylǵanyn emes, qudaıdyń kúshimen jaratylǵanyn áriptesteri sezbeı júrgen joq. Túbinde osy pishinder ózge aqyndardyń da ońtaıly qarýyna aınalyp jatsa, oǵan Sáken ókpeleı qoımas.

Bul shaǵyn pikirde S. Imanasovtyń qos tom jyr kitabynyń barlyq qadir-qasıetin, artyq-kemin biz túgeldeı almaspyz. Áıtpese, arnaıy toqtap, talǵap-taldaýdy tileıtin táýir óleńder Sákende az emes. Kezinde jurtshylyqtan oryndy baǵasyn alǵan "Aıtys" poemasy da — bólek áńgimeniń taqyryby. Aqynnyń til órnegi, sóz saptasy, keıde asyp, keıde kem túsip jatatyn ekpin-eksimi, obraz sýret sekildi kórkemdik quraldary da ádebı synnyń obektisi bolýǵa ábden laıyq. Sákenniń óz jazǵanyn ózi qyzyq kerip, ózine-ózi súısinip otyryp, óleńdi orynsyz sozbaqtap, dámin ketirip alatynyn da naqty dáleldermen sóz etýge bolar edi. Eń bastysy, eki kitapqa toptasqan mol qazyna — búkil bolmys-bitimimen endigi jerde talǵampaz oqyrmannyń enshisine kóship ketti. Jazylǵan jyr, shyqqan kitap — aqyn úshin ótken shaq. Shabytynyń shańqaı túsine qadam basqan qarymdy qalamgerlerdiń qazirgi aıaq alysyna súısine otyryp, aldaǵy kúnderinen de dámeterimiz kóp ekenin jasyra almaımyz. Jazar kóbeısin!

'Qazaq ádebıeti" gazeti, shilde, 1994 jyl

---