InfoHub Logo

I

O, darıǵa, altyn besik týǵan jer,

Qadirińdi kelsem bilmeı keshe kór.

Jata almas em topyraǵynda tebirenbeı,

Aqyn bolmaı, tasyp bolsam men eger.

Qasym

Poıyz júrer aldyndaǵy sátti esińe túsirshi: qońyraý sońǵy ret soǵylǵan, jolaýshylar men shyǵaryp salýǵa kelgen kisiler aırylysar aldyndaǵy sózin asyǵa-úsige aıtyp, qoshtasyp, qushaqtaryn endi ǵana jaza, ajyrasa beredi de, áldeneni umytqandaı qaıta oralady, qaıta qushaqtasady, qyzyl boıaý jaqqan erin qaıys eringe qaıta jabysyp, bas-aıaǵy joq bir-bir sóz, bir-bir aýyz tilekterin joldap, abyr-jybyr, al kesh qalǵan jolaýshylar dál bir órtten shyqqandaı, esi-túsi qalmaı etek-jeńi dalaqtap júgirip keledi.

Jasyratyny joq, jyljyp bara jatqan poıyzǵa eki etegi dalaqtap jetken jolaýshynyń men de birimin. Qara terge túsip, alqynyp baram. Shyǵaryp salǵan joldastarym da renishti. Qaısybiri qurdastyǵyn arqalanyp boqtap jatyr. Olarmen qalaı qoshtasqanymdy da bilmeımin. Qushaǵymdaǵy kishkentaı balamnan baýyrymdy jazyp, qasymda júgirip kele jatqan sheshesine ustata saldym da, kók sholaq poıyzǵa bir-aq yrǵydym. «İsi qursyn. Ár kezdegisi osy», — degen renishti bireýdiń daýysyn qulaǵym shaldy. Jıi-jıi esite bergesin áser etpeıtin sózder bolady. Kisi urysqanǵa da úırenedi. Joldastarymnyń álgindeı renishine qysylý ornyna kúlimsireppin. Kýpege zattarymdy kirgize sala qaıta shyqtym. Kisi-qaralar úımelep turǵan terezege.entelep baryp men de úńilgende, kók sholaq poıyz qunıyp tartyp, sypyrtyp uzap ta ketipti.

— Já, qaıtesiń,— dedi syrt jaǵymnan salqyn daýys.

Joldasym. Jazýshy. Osy saparǵa birge shyqtyq. Aral teńizine baramyz. Balyqshylardy aralaımyz. Búıirimizdiń bir jaǵynda Barsakelmeske barsaq degen oı da joq emes. Jolǵa shyǵar aldynda ataqty saıahatshylar men uly jıhangerler jaıynda kóp oqıtyn bir jigitke osy oıymdy áldeqalaı aıtyp edim, basym pálege qaldy. Barsakelmestiń atyn esitkende, onyń maǵan odyraıa qaramasy bar ma. Shamasy, sirá, osy saparymyz oǵan dál bir Sınbad teńizshiniń shyrǵalań saıahatyndaı kórinse kerek. «Esteriń durys pa? Onda jylan kóp. Aıdahar da bar dep júr. Eki-úsh jyl shamasynda bir úlken saıahatshy-ǵalymnyń maqalasyn oqyǵanym bar. Sol arada teńizge tónip turǵan bıik quz jardyń basynda ptısezavrdyń bir jumyrtqasy mıllıon jyl jatypty. Joq, sen kúlme! Aıtalyq, jumyrtqany jaryp shyǵar kezde balapannyń leargıalyq uzaq uıqyǵa shomyp ketýi múmkin ǵoı», — dep, jıhangerler jaıynda kóp oqıtyn álgi aqylgóı jigit bizdi jibermeı, halyq aǵylyp jatqan kóshe ortasynda turyp qalǵany bar emes pe...

Almatydan shyǵyp, kýpege jaıǵasyp otyrǵasyn osy áńgime esime tústi. Ezý tarttym. Ózinen basqa kisi eshteńe bilmeıtindeı-aq qyr sońyńnan qalmaı júrip aqyl aıtatyn ár qalanyń dál osy jigitteı bir-bir bilgishi bolady. Ondaı bilgishter Barsakelmesti áli kúnge papýastar ekzotıkasynan qalǵan eski kózdeı kóredi. Osydan tórt-bes jyl buryn bir jýrnalısiń maqalasyn oqydym. O da jańaǵy jigitshe esitken-bilgenin ásirelep ósirip aıtpasa ishken asy boıyna sińbeıtin bireý bolýy kerek. «Jazataıym, Barsakelmeske bara qalsań turǵyn halyqtar aldyńnan shyǵyp, sálem-saýqattan buryn - saqtanyńdar, bunda ýly jylan kóp», — dep eskertedi. «Shynynda da, ýly jylannan aıaq attap júre almaısyń», — dep jazypty. Biz Barsakelmeste, úsh kún bolyp, sý ortasyndaǵy alaqandaı araldyń basy-aıaǵyn qansha aralaǵanda buta túbindegi inge kirip bara jatqan bir qarystaı sur jylandy shaqqa kezdestirdim. Bul jurt qyzyq, ýly jylanǵa taqymy tolmaǵan soń, endi ánekeı, aıdahar men samuryq qusty oılap shyǵara bastaǵanyn kórmeısiń be.

İshime syımaı bara jatqan renishimdi aıtqym kep, janymdaǵy joldasyma burylyp edim. Bul shaqta ol terin basypty. Kostúmyn sheship, kóıleginiń joǵarǵy túımelerin aǵytyp tastapty. Ádettegideı aýzynda temeki. Bir aıaǵyn bir aıaǵyna salyp, syrt jaǵyndaǵy jastyqqa jaýyrynyn súıep shalqalap apty. Aqjarqyn, ashyq jigit. Qashan kelseń de dúnıe-múlki jınalmaı, shashylyp jatatyn qatyny salaq úıdeı, osy jigit syrt kózden syryn búrkemeı, ashyq-tesik júretin jaǵadaı. Ras, keıde qaıdaǵy bir kóńilsiz oıdy izdep taýyp ap, óz ishine ózi úńilip ketkende ánsheıindegi syrshyl, sózsheń minezinen jańylyp, únsiz sarylyp ketetin kezi bolady. Ondaıda qashanǵy qarasur júzi kenet kókshil tartyp, qas pen qara buıra shashtyń arasynda jatqan keń mańdaıynda qatpar-qatpar ájim jıyp ap, áldenege ishteı jıyrylǵandaı bop júredi. Qasyndaǵy kisiden kóńili qashyqtap, oıymen ánsheıindegi ázil-qaljyńynan, oıyn-kúlkisinen tyıylyp, múlde basqa bir dúnıe qamyn jep otyrǵanyn baıqaısyń da, til qatqyń kelse de tartynyp qalatynsyń.

Aralǵa jetkenshe ol óziniń oı basqan enjar kúıinen serpilmeı, sulyq júrdi. Qatar otyryp kóz qyrymdy tastap qoıam. Osy jolǵa shyqqanyna ókinip otyrǵandaı. Qóńilin kótergim kep ony restoranǵa apardym. Esikti ashar-ashpastan-aq aldymyzdan neshe túrli taǵam ısi ańqyp qoıa berdi. Adam kóp. Vagon ishi qapyryq, yssy. Baıqaımyn, joldasyma restorannyń iship-jemi unamady. Qapyryq ystyqtan da mazasy ketip otyr. Sony sezgesin onyń kóńilin delbemek bop:

— Erteń Aralǵa barǵasyn jas balyqqa toıamyz, — dep qulaq qaǵys qyp edim, joldasym júre tyńdap, salǵyrt qana bas ızedi. Aıtpaqshy, as iship otyryp ol temeki shekti. Kórshi stolda otyrǵan bireýler narazylyq bildirip kúńkildep edi, bul qulaǵyna ilmeı, osyndaı jerdegi óziniń ejelgi bir kókbettigine baǵyp tútinin býdaqtatyp otyra berdi.

Túrkistannan óttik. Kún tipti qatty ysyp, kýpe ishi qaınap ketti. Terezeni sál-pál ashaıyn deseń-aq syrttan ystyq aptap lap berip, beti-júzińdi jalyn sharpyp alady. Janymdy qoıatyn jer tappaı bara jatqan soń mazam ketip, bir otyryp, bir tura bastadym. Joldasym bolsa osynaý aspan aınalǵan ystyqty da sezbeıtindeı, óziniń baıaǵy bir beıjaı qalpynda bylq etpesten jatyr. Mańdaıyndaǵy ájim saılarynyń arasynda jyltyraǵan terdi kórgende ǵana myna ystyqtyń oǵan da ońaı tıip jatpaǵanyn baıqadym.

— Aralǵa barǵasyn rahatty kóremiz. Shirkin, nesin aıtasyń, Aral sýy asyl ǵoı. Teńiz túbinde tabanyńa batatyn ne tas, ne uıyq joq, kúmisteı aq qaıyr bassań syqyr-syqyr... —deı bergenimde, joldasym myrs etip kúlip jiberdi. Men jym boldym. Osy jolǵa shyqqannan beri ishime syımaı kele jatqan Aral óńiriniń asyl qasıetteri tamaǵyma tirelip toqtap qaldym. Qasymdaǵy qaıys bettenip alǵan qarasur jigitke endi qaıtyp jumǵan aýzymdy ashqym kelmedi. Osydan bastap ony ólerdeı jek kerip kelem.

Minin jasyratyn kisiler bolady. Týysynan tym asa qýysshyl kele me, álde shamshyl, álde sekemshil kele me, áıteýir qalaı bolǵanda da ondaı kisiler óz namysyna ózi órtenip, jurt biletin minin shalǵaıymen japqandaı qymtap bolady. So sıaqty týǵan jeriniń minin óz boıyndaǵy minindeı kerip, oǵan da namystanyp, órtenip, shamań kelse ony da shalǵaıyńmen japqandaı bop júresiń. Týǵan jeriń — týǵan anańdaı ózińe ystyq. Tasy men topyraǵyna deıin júregińdi shoqtaı kúıdirip turǵanyn, sen ózgelerdiń de osy jupyny dalany jany úzile jaqsy kórip, aıdaı álemdegi bar jerdiń bárinen de shoqtyǵyn asyryp, Arqadaǵy sol anaý Kókshetaýdaı, ne álde Qarqaralydaı jer jannaty bolǵanyn qalaısyń.

Týǵan jerińdi maqtasa, tap bir ózińdi maqtaǵandaı tóbeń kókke jetedi. Kóńiliń ósip, arýaqtanyp qalasyń. Óıtkeni, ol shyr etip jaryq dúnıege kelgende alǵash ret jaýyrynyń tıgen, kindik qanyń tamǵan jer. Baıaǵy bala kezińde osy dalanyń maı topyraǵyn jalań aıaǵyńmen burqyldatyp basyp, zyrlap júgirip qozy-laq qýyp óstiń. Tabanyńa osy dalanyń shóńgesi kirdi. Sarsha tamyz shildede osy dalanyń topyraǵy qaınap, tabanyńdy shoqtaı qaryp kúıdirip bara jatqasyn, esińde me, sen kenet tura qalyp kir-kir tumsyǵyńnyń ushyn qınala kirjıtip, eki aıaǵyńdy alma-kezek kóterip jelge qaqtyryp alatyn ediń de, zyrlap júgire jóneletinsiń.

Iá, bári-bári esimde. Kisi óz ómiriniń ondaı shaǵyn umyta ma? Tabanyńnyń astynda maı topyraq burqyldap, sońynda iziń josylyp qalyp bara jatady. Basqa balalardan góri meniń tabanym jalpaǵyraq bolatyn. Sondyqtan Áren sıaqty ázilqoı aǵalarym meni «maıtaban bala» dep mazaqtaıtyn. Osy aǵam jurt jınalǵan jerde únemi yzama tıetin. «Aıaǵyńnyń izin salaıyn ba?» dep bir aýmaq jerdiń qumyn aldyna úıip alyp, tóbesinen alaqanymen basa qalǵanda, aıtsa-aıtpasada óz aıaǵymnyń izin kóretinmin. Ol kezde yzalanyp jylaýshy edim. Qazir kúlip jatyrmyn. Tek, qasymdaǵy kókbetke kózim tússe, kúlkim tyıyla qalady. Kisi úlkeıgen saıyn kekshil bolatyn kórinedi. Al, jas kezimizde namysshyl edik. Jas kezińde ańǵyrt, alańǵasarsyń. Alańǵasarlyq aqyl toqtatýǵa mursańdy keltirmeıdi. Tegi, sirá, kisi jas kezinde asaý attyń ústindegi baladaı, bastyqpaǵan sezimimen alysyp quıqyljyp júrip, kóp nárseni baıqaı bermeıtin bolsa kerek. Qazir bala emessiń. Aqyl toqtatpaǵan jas ta emessiń. Sol sıaqty óz ómirińde jamandyqty kóp kórip, júzi maırylyp shar tartqan shal da emessiń. Osy kúni ózińe-óziń qatal synshy bop kóldeneń kisiden buryn óz minińdi óziń baıqaıtyn halge jettiń.

Já, sen ózińe qatalsyń. Kemshiligińe keshirimsizsiń. Joldasyńa jáne solaısyń. Sonan kele... Týǵan jerińniń minin kóretin jerde túk kórmeı, quddy kózi baılaýly kisideı júretiniń qalaı? Seniń kóńilińe salsa, týǵan jerdiń topyraǵy da altyn. Osynaý qaınap turǵan qapyryq yssy jeline deıin qyz qolyndaǵy torǵyn oramal jelpip ótkendeı, janyń jaı taýyp qoıa beredi.

Já, ony qoıa turalyq. Jaz aıyndaǵy Alataýdyń qoınaýyn bilesiń ǵoı, qaraǵaıy kókke órlep, al kógi belýardan keletin, sýly, sabatty saı... oı, nesin aıtasyń, jer jannaty ǵoı. Máýesinde bulbul saıraǵan jasyl aǵash saıasynda, taýdan aqqan móp-móldir tuma bulaq sýyna aıaǵyńdy malyp, rahattanyp otyrǵanda, shynyńdy aıtshy, aıdaı álemde osydan asqan jer bar dep oılaısyń ba? Sol sátte basqa el, basqa jer, sý, sirá, seniń esińe túse me?

E, túskende qandaı! Keıingi jyldary dám-tuz aıdap keń dúnıeniń qaı qıyrynda júrsem de, Aral teńizi men Aral dalasy bir sát esimnen shyǵyp kórgen emes. Shyn aıtam. Aqıqat shynym sol! Já, sen de qaıdaǵy joqty soǵady ekensiń. Sondaǵyń shańy burqyldaǵan Aral ma?! Sol da jer bop pa? — dep qolyn silteıtin kisilerdi bilem, sonyń biri qasymda kele jatqan myna kókbet. Bularǵa ne deýge bolady. Atań qazaq: «kórmes túıeni de kórmes» degen. Kók sholaq poıyzben tusynan sypyrtyp ótip bara jatqanda menmen tákapparlyǵy ustap tyjyryna qalatyn kisilerge Aral óńiriniń kóktemgi shaǵyn aıtpaı-aq qoıaıyn. Kóktemde qaı jerde jigitin kútken qyzdaı, jasyl jelekke oranyp jasaryp turady ǵoı.

Sonaý bir jaz ortasy aýyp, Aral mańyndaǵy mıdaı jazyq sary dalanyń qyltanaq shóbi kúıip, qup-qý bop júdeý tartqan kezde, salt atpen jolǵa shyǵyp kórdiń be óziń? Aýzyńdy shyt oramalmen shart baılap tartyp alǵansyń. Atyń myqty. Taqtaıdaı jazyq dalada kózińdi qıadaǵy qaraıǵan bir noqatqa tigip alyp, sylqytyp tartyp kelesiń. Kóz ushyndaǵy qaraıǵan nárse jýyq arada jetkizbeıdi. Sen ábden sileń qatyp shóldep, sharshaǵan kezińde, kenet aldyńnan bir tereń saı — Úkili saı, ne álde Torańqul saıy kezdesedi. Saı boıynyń kógaly ystyqqa shaldyqpaǵan. Ala-bóle at qaptalynan keletin qarakók jýsan saı boıyna syımaı, qaqalyp tunyp tur. Yq jaǵynan kelgen jolaýshyǵa jaqyndar-jaqyndamastan-aq osynaý kók maıqara jýsan ısi burqyrap, murnyńdy jaryp qoıa beretinin aıt! Jer asylyn jylqy janýar da kisideı sergek sezedi ǵoı. Álgindeı saı aldyńnan sylań etkende, kók shóp ısin senen buryn atyń sezip, qos qulaǵyn tigip oqyranyp qoıa beredi-aý! Aral jerine papýas ekzotıkasynan qalǵan eski kózdeı qaraýyńdy qoıyp, sen óziń, káne attan tússhi. At tusarlyǵynan keletin kók maıqara jýsanǵa keýdeńdi basyp, kómilip jata ketseń bolǵany, taý basynan syldyrap aqqan sýsyz da, shamalydan keıin-aq, deneń salqyndap, boıyń sergip, jol soǵyp sharshaǵanyńdy da umytyp, quddy bir qyz qoınynan shyqqan jigitteı qup-qýnaq bop kóńilińdi shattyq kernep ketedi. Án salǵyń keledi. Jıhangerler jaıynda jazylǵan bir maqalany qaza jibermeı qýyp júrip oqıtynyńdy bilem, al, sen Aral mańynyń mıdaı jazyq dalasymen jalǵyz kele jatyp án salyp kórdiń be? Ómirinde «áý» dep kórmegen kisi de osy arada ózin ánshi sezinip ketetinin bilesiń be? Já, sen ony qaıdan bileıin dep ediń. Syrtyńa shyǵaryp aıtpasań da, seniń arǵy jaǵyńdaǵy bar oıyń alaqanymda saırap tur. Siz ben bizdiń uǵynysýymyz qıyn. Siz ben bizdiń jónimiz basqa ekenin baıaǵyda-aq bilgem.

Qysqasy: sen, poıyz ústinde de týǵan jerińdi qasyńdaǵy jolaýshylarǵa qalaı maqtaryńdy bilmeı, júregińdegi jylylyǵyń ishińe syımaı alyp ushyp turǵanda, tereze aldyna jınalǵan kisilerdiń ishinen áldebireýdiń kóńilsiz kúńkilin esitesiń. «Iapyr-aı, myna aranyń halqy qalaı turady eken? Kisi saıalar bir túp tal joq. Kúni qandaı qaınap tur!»

Mynaý eki kózińdi baqyraıtyp qoıyp, sharshy top aldynda, nasyryńdy shuqyp aıtqanmen para-par. Eki kúnnen beri shurqyrasyp sóılesip kele jatqan kisilerdi sen, endi bir sátte jek kórip ketesiń. Bul arada bir kún bolǵan joq, bir kisimen tildesken joq. Súıte tura álgindeı turpaıy, dókir sózge qalaı aýzy barady? Kýrer poıyzben sypyrtyp ótip bara jatqan kóldeneń kók atty syrty júdeý ólkeniń qaı syryna kózi jetti eken?

Kisi ótirik aıtaıyn dep aıtpaıdy. Kóńilinde qıaly ajarlap alǵan áserin ǵana aıtady. Áli esimde: áne bir jyly Aralǵa bara jatyp el ústinde jatqan Muqan Imanjanovqa soqtym. Marqum balyqty jaqsy kóretin. Qos shekesinde kók tamyrlar badyraıǵan qý súıek aryq júzin maǵan burdy.

«Júrem de?»

«Iá, júrem».

«Balyqty armansyz jeısiń-aý, endi».

«Buıyrsa... talaıyna tisimiz tıer».

«Senderde sazan bola ma?»

«E, bolǵanda qandaı. Sháýgim bas, sary sazan bizde bolsyn».

« Úlkeni qandaı bolady? »

Azyraq irkilip qaldym. Muqan marqumnyń ósirip aıtqandy da, ótirik aıtqandy da unatpaıtynyn bilem. Meılinshe dál aıtqym keldi. Jáne neǵurlym kózimen kórip, qolymen ustaǵandaı bolǵanyn jón kórip, úı ishinen teńeý izdep otyrǵam-dy. Kenet aýyzǵy bólmede as iship jatqan Muqannyń eki balasyna kózim tústi. Ákesine tartqan sıraqty uzyn balany kórgende izdegenim tabylǵandaı qýanyp ketip:

— Dál ana Maqsuttaı sazandar bolady, — dep edim, Muqan marqumnyń uzaq aýrý qajytqan qansyz betinde kúlki bilindi.

— Qoı, baýyrym, mynaýyń artyń bolar. — Qysylyp qaldym. Qatemdi tezirek túzegim kep:

— Maqsuttaı bolmaǵanmen, ana Rústemdeı sazandar bolatyny anyq, — dep kishileý qońyr balany kórsettim.

Muqan marqumnyń óńindegi álgi kúlki ulǵaıa tústi.

Bul teńeýimniń de dál oıynan shyqpaǵanyn baıqap, burynǵydan beter qyzaryp kettim.

— Baýyrym, bunan da góri kishireıte tússeń qaıtedi.

— Jo-joq, Muqa, bunan kishireıtpeımin, — dep men de qıtabandanyp jatyp aldym.

Keıin Aral teńizinde bolǵanda balyqshylardyń aýynan shyǵyp jatqan anaý-mynaý emes, tap bir kisideı-kisideı sary baýyr sazandardy kórip, sol joly marqum Muqan aldynda beker qysylǵanymdy bildim. Kórmegen kisi qaıdan sensin. Áıtpese, Aral teńizinde bir sentnerden asyp túsetin bekireler bar. Al, qarmaqqa túsken jaıyndy jazyly qardyń beline kese kóldeneń salǵanda, jaıynnyń basy jerge tıip, quıryǵy súıretilip jatqanyn kórdim. Asyryp aıtqanym emes, osy Aral ózim kórip júrgen teńizderdiń kóbinen balyqty. Ańshylyq sekildi balyq aýlaýdyń da ózine tán qyzyǵy men tamashasy bar.

Máselen, kóktem kezinde Izendi degen jerde she maıa maýsymy bastalady. Bir kóringen qyzǵaldaqtaı tez ótetin oıyn balyq. Osy Izendide, sý ortasynda jarlanyp turǵan úıdeı bıik tas bar. Osy tasty Shýlyǵan dep ataıdy. Al, endi bar-aý ózi Shýlyǵan dese shýlyǵan. Jel shyradaı tynyp, uly teńiz solyǵyn basyp appaq bop jaltyrap jatqan ańq tymyqta da, sý ortasyna tikken ordadaı bop turatyn oqshaý bitimdi Shýlyǵannyń mańy aq jaldanyp, ókirip shýlap jatady.

Bir qyzyǵy, kóktemde shemaıa ataýly balyq Shýlyǵannyń kók tasyna jınalady, osy araǵa balyqshylar jylda-jylda Aral teńiziniń ór túkpirinen jınalyp bir aıdaı uly dúbir salady. Neshe túrli ánshi, saýyqshy osylardyń arasynan shyǵady. Sát saıyn otty, ótkir aıtystar burq etip tutap, kınolar, konsertter qaıta-qaıta qoıylyp, balyǵymen birge oıyn-saýyǵy mazdap teńiz ómiriniń eń bir esten ketpes qyzyq sátine kýá bolasyń. Bul kezdegi balyqtyń kóptigi sonsha, keıbir qaryq qyp tastaǵan jyldary búkil balyq zavodtary men Araldaǵy kombınat jabylyp jatqanda ıgere almaı, Izendi basy qan sasyp ketedi.

Qoldan kelse kózben kórgenge ne jetsin. Poıyzdan túskesin biz de katerge otyryp, teńizdiń shyǵys jaǵyna tarttyq. Osy saparymyzda biz — Bógen, Qarashalań, Qaratereń barmaqpyz. Bul aralar balyqshylardyń kıizdeı uıysqan qalyń jeri. Jáne Syrdarıanyń teńizge quıar saǵasy.

II

Tushshy sýy mol bolǵandyqtan bul aranyń halqy balyqpen qatar úı irgesine baqsha-baýyn qatar ósirip, jylda kúzge qaraı Aral qalasyna qaýyn-qarbyzdy tógip tastaıdy. Erterekte — bir bolǵanymyzda qyryq bir kılolyq qara qarbyzdy kórip jaǵamyzdy ustaǵanymyz bar. Keıin, Moskvaǵa baryp júrgenimizde Qazaqstan pavılonynan osy qarbyzdaı bir qarbyz kóre almadyq. Kórme sóresinen kil kók túınekterdi kórgende kóńiliń júdep qoıa beredi. Iá, keıde dál osylaı maqtanarlyq nárseńmen maqtana almaı qalatyn keziń bolady...

Retti jerińde maqtaný kerek qoı. Tek, bos shelekti dańǵyr-dańǵyr qaqqandaı, betaldy daýryqpaǵan jón. Basqasy basqa. Keıbir tuzy jeńil bastyqtar shóbi shabylmaı, maly baǵylmaı, ekken astyǵy shyqpaı qysqa kúısiz kelgen jylda da, aldaǵy aqıqat qıyndyqty halyqtan jasyrmaq bolady. Yntaly halyqty ár kez kózemeldep jumys istetýdiń ornyna álgindeı tuzy jeńil bastyqtar jurttyń bárin jelókpelendirip, júrgen jerin dyrdý dýmanǵa aınaldyryp, daqpyrtpen, dańǵazamen tań atyryp, kún batyrdy. İsteıtin is taba almaǵanda erikken kisiniń bir galoshty bir galoshqa suqqan ermegindeı, álgindeı tuzy jeńil bastyqtar bir kezderi bitip turǵan nárseniń ózin búldirip, aýdarystyryp-tóńkeristirip jatty-aý.

— Mynaý ne taý?

— Úsh shoqy ǵoı.

— Shoqy?!

— Iá, shoqy.

— Ǵajap... Al, mynaý taý ǵoı. Úsh súıir taý. Bulardy nege ólgenshe kishireıtip shoqy dep atady eken?! — dep joldasymen myna taýlarǵa at qoıǵan bizdiń ata-babalarymyzǵa renjigen raıyn tanytyp turdy da: — Asyly, basqa qazaqtaı emes, balyqshylar sózge sarań, sýyq kóńildeý bolar, — dep túıdi.

— Kóresiń ǵoı.

— Iá, kóremiz.

Erteńgilikte azdaǵan ırek tolqyn bar edi, teńizge shyqqaly jel basylyp shyradaı tynyp qaldy. Kók aspanda adasqan seńdeı, áldeqandaı aq bulttar kórinedi. Shilde kúni tas tóbege kep shaqyraıyp turyp alsa da bir jaqsysy teńiz ústi qaǵý. Kún astynda kerilgen ashyq aıdyn jaıyp tastaǵan appaq aq atlastaı jaltyrap, kóz qaryp týra qaratpaıdy. Araldan shyqqaly júrdek kater bir áýennen tanbastan gúrildep tartyp keledi. Súıir tumsyǵy qanjardaı. Aq tymyqty aq sharby maıdaı jaryp, eki jaǵyna jarpaq-jarpaq aýdaryp tastaıdy.

— Tamasha! Rahat munda eken ǵoı! — dedi joldasym. Qansha kókbet bolsa da raıynan qaıtypty. Keshe jol ústinde onan kergen jábirimdi umytatyn emespin. Osy arada jıhangerler jaıyndaǵy hıkaıany janyndaı jaqsy kóretin Almatydaǵy aqylgóı joldasy esime tústi. Syrt túrim sabyrly qalpyn saqtasa da, ishimde túıilgen dyń jatyr. Ár jýrnaldan bir oqyp, úzip-julyp alǵan shym-shym áserlerin dál bir óz basynan shyqqan dúnıedeı ǵyp mańǵazsyp júretin syrty sulýlarǵa jynym keledi. Ózderine Aral teńiziniń osy bir kórinisin kórseter me edi dep oılaısyń. Aral dese tumsyǵyn kóterip shyǵa keletin kisilerdiń biri qasymda tur. Keshe ol aýdan ortalyǵyn aralady. Balyq tońazytatyn kombınatty, memlekettik parohodstvony kórdi. Búgin... mine, ushan-teńiz ústinde júzip keledi. Erteń Qarashalań kólinen motorly qaıyqqa minip, ıt tumsyǵy batpaıtyn nar qamysty Jarma kanalymen qaq jaryp ótip, Syrdarıa ózenine shyqqanda Aral tabıǵatynyń talaı tańǵajaıyptaryn kóretinine kózim jetedi. Aral teńizinde týyp óssem de dál... osy Jarma boıyndaǵy nar qamystaı qamysty kórgen emespin. Japonıadaǵy Bambýk ormanyn kórgen joqpyz. Al, Fenımor Kýper romandaryndaǵy kitap betinen kisi úreıi ushyp otyratyn ný qamystar ǵana osyndaı bolar-aý dep oılaısyń. Jarmadan júzip ótken saıyn, tap biri erterekterde ushyrasatyn hıkaıaly dúnıeniń qupıa syryna kirip bara jatqandaı bolasyń. Qalyń qamystyń árqaısysy kisi bilegindeı jáne kókke shanshylǵan qamys basyna kóziń jetpeıdi. Osyndaı ný qamysty bir qaıyq syıǵandaı kanalmen qaq jaryp kele jatasyń. Nar qamystyń arasyna qalyńdap kirgen saıyn saǵan óziń de, qaıyǵyń da, qasyńdaǵy kisiler de qorashtanyp kishireıip baratady. Mynaý ertegi dúnıelerdegi jalǵyz kózdi dáýdiń mekeni emes ekenin bilesiń. Adam jeıtin alyp jyrtqyshtyń bir qaltarysta bolmasa bir qaltarysta qalyńdy tosyp andyp turmaǵanyn bilesiń de, bir ǵajaby, qashan Syrdarıaǵa jetkenshe ný qamystyń kóz jetpeı qaraýytyp túksıip turǵan arasyna úreılene qarap, jazataıym bolmashy birdeńe sytyrlasa da shoshyp ketesiń. Sol kezde sen kózin aldyna qadap tigip alǵan qaıyqshynyń myna ný qamys arasynan jańylyspaı jol taýyp, jaryq dúnıege alyp shyǵatynyna da kúmándanasyń. Jo-joq, myna Jarma bar ma, Aral tabıǵatynyń oqshaý bitken bir ǵajap dúnıesi!

Aıta berseń Aralda ǵajaıyp nárseler kóp. Sonyń biri Araldan shyqqaly temir katerdi urshyqtaı úıirip, kapıtan mostıginde qazdıyp turǵan ana kishkentaı kelinshek. Áıeldi sheber dep jer-kókke syıǵyzbaı maqtaǵanda, siz ben biz, ádette onyń keste tikken, qolǵap toqyǵan, kıim tikkenin aıtamyz ǵoı. Al, erekshe kıim kıip qanshyrdaı qatyp alǵan myna kelinshektiń jóni basqa. Onyń boıyndaǵy sheberliktiń jóni de basqa. Oǵan biz keıin kýá boldyq. Bir joly biz Aýan ózegine qas qaraıa jettik. Al, Aýan balyq zavody turǵan tar qoltyqqa kirý qıyn. Teńiz kókjaly atanyp ketken nebir qart kapıtandar kemesin Aýan ózegine tún túgil, kúndiz qınalyp kirgizetin.

Al, myna kapıtan kelinshek qylkópirdeı ári tar, ári taıyz ózekten kemeni qaıyrlatpaı sýmaq etkizip ótkizdi. Ol ol ma?! Ol tipti tastaı qarańǵyda tar ózekten óter jerde jaza basyp, keme baýyryn bir jerge tıgizip alǵan da joq. Joldasym jaǵasyn ustady.

— Pah, shirkin, áıel bolsań osyndaı bol! Seniń áıeliń ǵoı túnde úı ishinde adasyp, esikti taba almaı jarǵa basyn soǵyp jatady, — dedi ol. Araldy maqtasa, áıelińdi minep jatqanda da myńq etpeısiń!

Joldasyma Aral unady. Ony alǵash ret Aral qalasyn aralap shyqqan kúni-aq baıqaǵam-dy.

— Bizdiń halyq ta úı salýdy úırene bastaǵan eken. Átteń, tek aǵash egip, qora ishin jasyl baqqa aınaldyryp jiberer me edi, — dep keń kósheniń eki betindegi eńsesi bıik aq úılerge súısine qaraǵan shat keskini kóz aldymda. Sol arada ol kóp jyldan beri elge kelmeı, aýyl ómirinen saıaqsyp qol úzip ketkenine qynjylyp, qońyrqaıyp qalǵan-dy.

Joldasym óńindegi ókinishtiń syry maǵan da tanys. Árqashan sen týǵan jerińe kelgen saıyn uzaq jyl kórmegen aıaýly anańa qaýyshqandaı áser alasyń. Iá, el ózgergen. Kisiler qalaı ózgergen?! Sen bala kezdegi jas jigitter qazir kekse tartyp, ıeginiń asty saqalǵa syımaı ketken. Jer qalaı ózgergen de! Baıaǵyda qaraborbaı balalarmen asyr salyp, aqsúıek oınaǵan, qozy-laq qýalaǵan jerińdi izdep júrip, sen kenet shıferli aq úıdi kórgende qaıtesiń? Qýanasyń ba? Ne álde shańdaǵy burqyrap jatatyn sur topyraq betinen ózińniń maıtabanyńnyń izin taba almaı muńaıasyń ba? Saǵan myna ádemi aq úı qymbat pa? Álde maıtabanyńnyń izi qymbat pa? Qalaı bolǵanda da, keshe jalańaıaq balalar asyr sap oınaǵan jerge qazir úıler ornap, adam balasy ózine meken-jaı salypty. Jerlesterińniń keshegi shańdaǵy shytyp jatqan shól dalany gúldentip aı men kún nuryn tókken osy myna on segiz myń talamta tirlik tamyryn jaıyp kele jatqanyna qýanasyń. Týǵan jerińdi sen taǵy da bir qyrynan kóresiń.

Bizdiń ólkeniń qazir qyry da, syry da kóp. Onyń bárin baıandaýǵa shama jetpeıdi. Tek bir aıtatyn nárse: Aral teńiziniń batys beti — Ústirt atalatyn elsiz-sýsyz jerler osydan eki-úsh jyl ǵana buryn qulan jortpas qý dala bolatyn. Qansha kún júrgende, túý-túý Qaraqalpaq jerine jetkenshe kózińe bir qara shalynbaıtyn. Ústirt ústinen qus ta ushpaýshy edi-aý! Keıingi úsh-tórt jyldyń ishinde Buqara gazynyń trassasy osy Ústirt ústin basyp ótip, bir kezdegi qulazyǵan meńireý: jym-jyrt dalaǵa qazir shaǵyn-shaǵyn qalalar ornap, halyq kelip, sý kelip - japan túzde tirlik júregi dúrsildep soǵa bastady. Osynyń bári adam ákelgen tirlik. Adam ákelgen baqyt, adam ákelgen qyzyq, qýanysh!

Sen jaryq dúnıege kelgen jas nárestege qýanasyń ba? Al, jańa salǵan úıge she? Buryn úı sala bilmegen halyqtyń úı salǵanyn kórgende she? Shynyn aıtsaq, jerkepede ósken qazaq, Sovet ókimeti tusynda da sándep úı salýǵa shamasy kele tursa da, moıny jar bermedi. Qunt etpedi. Kim aıtsa da qolyn bir siltedi. «Ata-babań jer úıde ósken» dep kereńdenip qulaq aspaı qoıatyn qıqarlar az ba edi? Ol kezde el ishinde bireý seni men saltanatyn ozdyryp úı sala qalsa, jergilikti basshylar qaharyn tige qoıatyn. Qazir «úıińdi nege durystap salmaısyń?» dep ursatyn bop júr. Aldymen adam sanasyn ózgertip almaıynsha qandaı jańalyqty da, halyq qanyna sińirý múmkin emes qoı. Aral qazaqtarynyń úrdisine kirmeı turǵan qazir bir ǵana nárse aǵash otyrǵyzý. Keı jerde sý jetispeı dińkesin qurtsa, al sýy bar jerde Qunt jetpeıdi. Áıtpese, kishkene jel tursa sýsyldaq sary qum borap qoıa beretin Aral sıaqty qalada turatyn turǵyn kisiler qorasyn kók talǵa toltyryp, baqqa aınaldyryp jiberse qandaı tamasha bolar edi! Já, Amanótkelden tartqan tushshy sý qalaǵa jetken kórinedi. Kelesi jyly ár úıge kran kirip, tushshy sý syldyrap aǵyp tursa, jańalyq dámin tatqan halyq, áli-aq kóshesin gúlge toltyryp, úıleriniń aınalasyn saıaly baqqa aınaldyryp jiberer-aý!

— Bógen mynaý ma?

Keme tumsyǵyn týralap kele jatqan ilgergi jaqtan aq úıler qylań berip qapty. Iá, Bógen osy.

Osy saparymyzda teńizdiń talaı túkpirin araladyq. Katerden túse salyp, keıde bas jaǵalap kólikpen júrdik. Syr boıynyń sary masasyna talanyp, beti-qolyńdy qamysqa tildirip, jaıaý-jalpylap ta kórdik.

Teńizdiń shyǵys betin aralap shyqqan soń biz taǵy da katermen batysqa tarttyq. Uly teńizge osy arada ǵana shyqtyq. Ashyq aıdynnyń tolqyndary úıdeı-úıdeı, sýy tereń. Alǵashqy kúngideı emes baıqaımyn, qazir joldasym bul ólkeniń jeri men sýyna qorashsyna qaraýyn qoıǵan. Kúni boıy kaıýtaǵa kirmedi. Asqa da, áńgimege de zaýyqsyz. Qashan izdeseń de katerdiń qara qusyna oryndyq qoıyp alyp, kókshil suıyq temeki tútinin burq etkizip otyrǵanyn kóresiń. Shyǵys jaq shalqyǵan kók teńiz. Shegi-sheti joq. Al, batys jaq qaptalymyz teńizge minbelep tónip turǵan quz jarlar. Birde shyq, birde taýlar boı kórsetedi. Bári de betin bý shalǵandaı bop kók qatparlanyp, munartyp tur. Dúnıe dúnıe bop jaralǵannan bergisi osy, dál osylaı syryn búgip meńireýlenip, únsiz melshıip shógip qalǵan quzdarǵa joldasym saryla qarap qapty. Jaǵaǵa shyqqan soń da úndemedi. Kútip alǵan kisilermen de samarqaý ǵana birer sózben jaýaptasty. Kún qaınap tur. Qum qyzýy botınka ultanynan ótip, kúıdirip barady. Itter ekesh ıtter de jan tıyshtyǵyn baqqandaı. Aýlyna kelgen túsi basqa bógde kisilerdi kórse de ánsheıindegi ıttigin istep tura júgirmeı, kóleńkede jatyp bir-eki úrdi de qoıdy.

Jaz boıy jańbyr tambapty. Shóbi qýraǵan taqyr jerler dál bir úıtilgen quıqadaı. Mı aınalǵandaı ystyqqa shydamaǵan jalańash taqyrlar shynydaı shytynap jarylyp ketipti. Joldasym kútip alǵan kisilermen jóndep tildesken joq. Biraq esesine jaǵaǵa shyqqaly jer reńinen kóz almaı sulyq keledi. Osy jigit keıde óz oıynan ózi qartaıatyn sıaqty. Tal tústegi ystyqta talyqsyp ketken jerden ne syr tartady? Adamzat sekildi myń-mıllıon jyldar boıy tirlik taýqymetin arqalap, jyl saıyn bir qartaıyp, bir jasaryp jatatyn osynaý kónekóz jer jóninde oılap, taǵy da óz ishine ózi úńilip ketti me?

Oı demekshi... Osy dúnıede biz oılaıtyn eshteńe qalmaı, san salaly sharýamyzdyń bárin bitirip alǵandaı alańsyz kóńilmen alshańdap júremiz. Oısyz ómir súremiz. Keı qysta qoramyzdaǵy qoıymyzdy qyryp alatynymyz oısyzdyǵymyz emes pe eken? Dańǵaza dyrdýǵa, daýryqpaǵa etimiz úırenip alyp, qyzý is ústinde de bos belbeýlenip, eki etegimiz dalpyldap, esh nárse bitirmesek te, uly kóshke ilesip kete beremiz-aý, tegi. Menińshe, qazirgi jastar ondaı ómirdi arman etpese kerek.

Árqaısymyzdyń da kókirektegi kókeıkesti armanymyz — qaryny toqtyq qana bolmas. Biz de, bizden burynǵy ata-babalarymyz da sanalylar ómir súretin qoǵamdy ańsapty. Eger osy dúnıege oısyz ómir súrý úshin ǵana kelgen bolsaq, san adamǵa sol komýnızmniń de túkke keregi bolmas edi ǵoı.

Biz osy saparymyzda talaı daýylǵa da ushyradyq. Talaı abyroıdan aıyryldym da. Onyń reti bar. Almatydan shyǵar aldynda joldasym: «Sen osy teńiz ústinde qalaısyń? Daýylda júregiń qozǵalmaı ma?» dep suraǵanda, shaıtan túrtti me, qaıdam, betim shimirikpesten, men ózimdi «Teńiz kókjalymyn ǵoı» dep tanytqam-dy.

Sol «kókjaldyń» sıqyn ókirgen teńiz ústinde kórseń! Tús joq, óń joq, bir-eki ret kók zapyran tastap alǵannan keıin kóziniń aldy kógistenip, ólikteı qýaryp shyǵa keldi. Qasynan ótken qaıyqshylarǵa: «Aǵajandar-aı, jer kórinbeı me? Qara jerge qashan shyǵamyz?» degen jalynyshpen qaraıdy. Aq ezýlenip esirip alǵan jal-jal tolqyndar kishkentaı katerdi tentek bala qolyndaǵy doptaı birinen-birine laqtyryp qaqpaqyldaı bastady. Qara jer kórinbeıdi. Qubyla betten qaptaı soqqan esirik, jyndy jel barǵan saıyn qaharyna mine tústi. Ashyq teńiz ústinde syrtqa shyqsań-aq sypyrtyp soqqan jel bas kıimińdi ushyryp ákete jazdaıdy. Tipti ózińdi de taban tirep turǵyzbaı dedektetip áketip bara jatqan soń jalma-jan katerge jabysyp ustaı alasyń. Úıdeı-úıdeı aq jal tolqyndar es jıǵyzbaı, bir ońyńnan, bir solyńnan kúrkirep kep katerdiń ústinen asa lap bergende, sen sýdan shyqqan tyshqandaı ústi-basyń seligip shyǵa kelesiń.

Osy kezde tý syrtymnan:

— Áı, kókjal qalaısyń? — degen daýys shyqty. Saq-saq kúledi. Nasyryńa tıse de namystanatyn ál qaıda? Men tek kókbet jigittiń osynaý ókirgen daýylǵa da qyńbaı, buıra qara shashy jel astynda tútken júndeı burqyrap, iri tisteri aqsıyp saqyldap kúlgen shat túrine qaıran qap, óz ómirimde birinshi ret ish tar qyzǵanyshpen qaradym.

Adal shynym: teńizdi qansha jaqsy kórsem de, osy shirkinniń túgin betine shanshyp alyp, tútikken doly kezin kórgim kelmeıdi. Taı tyńdaǵan qý qaıyqqa minip, teńizge shyqqan da bir, bas bilmeıtin asaý atqa mingen de bir. Kók zapyran keýdeńdi qysady. Kóziń qaraýytyp kete beredi. Qaınaǵan kók teńiz ózińdi, katerińdi úıirip, bylǵap soǵyp jatqanda tas tóbeńdegi kók aspanda osynaý alaǵaı da bylaǵaı shyǵyp jatqan dúnıemen birge tóńkerilip bara jatqandaı. Eki qaptalymen kezek sý sabalap, aýtańdap kele jatqan kater tabanyńnyń astynda turmaı qoıdy. Úıdeı-úıdeı aqbas tolqynyń qyr arqasyna oınaqtap shyǵa keledi. Qas qaǵym arasynda sen katerińmen birge áldebir quz basynan tómen qaraı tumsyǵyńmen shanshylyp kele jatasyń. Myna qaınap jatqan qap-qara tuńǵıyqqa tap osy qazir shym batyp ketetindeı sezinesiń. Júregiń aýzyńa keledi. Loqsı-loqsı ishegiń úzile jazdap. janyń kózińe kórinetin keziń bolady-aý... Iá-ıá, tap sondaı kezde qoldan kelmeıtin shermende oılar mazańdy alady. Sen teńiz ústinen qanaty sypyldap ushyp bara jatqan qus bolǵyń keledi. Qanatyń bolmaǵanǵa kúıinesiń. Onan sen ózińdi osy jolǵa shyǵaryp salǵan tanystaryńdy birinen soń birin eske alasyń. Osy qazir sen ókirgen doly teńizde, es-túsińnen aıyrylyp azap shegip jatqanyńda, olardyń ana jaqta qara jerdi qaryshtap basyp rahattanyp júrgenin oılaısyń. Adam basyna ne kelmeıdi?! Qarapaıym kóp dressırovshıkı qoıǵanda, ataqty Dýrovtyń ózi de kúshik kezinen qolda ósirgen arystanǵa jaqyndaǵanda, az da bolsa ishteı seskenetin shyǵar dep oılaısyń ǵoı. So sıaqty bala jasyńnan teńizde ósseń de, tipti shyr etip jaryq dúnıege kelgende shesheń jórgegińdi teńiz sýyna jýsa da, bir qyzyǵy, teńiz daýylyna tóze almaısyń. Qanshama montıyp typ-tynyq bop tursa da, teńizge shyǵar aldynda, óz basym, únemi júreksinip, beıne únsiz shógip jatqan arystanǵa jaqyndardaǵy bala dressırovshıkteı tilersegim dirildeıdi. «Álde qaıtedi?» dep oılap, qashan qara jerge aıaǵyń tıgenshe kók tentek minezinen kóz aıyrmaı ańdysyp bolam. Sonan ba, qaıdam, teńizge shyqsam-aq osy kók tentektiń bir sát qıqańdy bastaıtynyn basqa jurttan buryn baıqap, bolmashy bir minezderinen tútikkeli turǵan dolylyǵyn ańǵaryp qalam. Máselen, men teńiz ústiniń bógelek jelin basqadan buryn baıqaımyn. Kún sáýlesi astynda atlastaı jaltyrap jatqan aq tymyq teńizdiń appaq betiniń áldenege tyjyrynǵandaı bop qapelimde kók ıirimdenip, kilegeı beti jybyrlaı qalsa da basqadan buryn men úreılenip, tynysh júregim dir etedi. Sóz arasynda aıta keteıin: 1959 jyly Aral teńizine bir jas rejıserdi ertip ákelgenim bar. Oǵan da biraz jerdi aralatyp, aqyry bir kúni tań aldynda Barsakelmeske tarttyq. Biz shyǵarda shyradaı tynyq edi. Alańsyz kóńilmen uıyqtap ketken ekem. Qansha ýaqyt ótkenin bilmeımin, bir kezde ózimnen-ózim shoshyp oıandym. Kózimdi ashar-ashpastan syrtta teńizdiń ókirip jatqanyn bile qoıdym. Basym zyrq-zyrq etedi. Kózimniń túbi sýyryp, keýdemdi kók zapyran qysyp bara jatty. Turaıyn dep em, tizem dirildep qoıa berdi. Súıretilip syrtqa shyqtym. Jel ne aldyńnan shyqsa bir sári. Ańyraǵan ashyq teńiz ústinde qaptaı soqqan qara daýyl bir búıirińnen shyǵyp alyp, qadalyp uryp tur. Kók teńiz qaınap ókirip jatyr. Qansha júrgish bolǵanymen alqa bel uzyn kater bir búıirden urǵan tolqynǵa álsiz. Úıdeı-úıdeı tolqyndardyń árqaısysy bir kıligip keýdesimen qaqqan saıyn keme ústin sý shaıyp, alqa bel uzyn denesin jıa almaı, soqqy tıgen ıtteı kıreleńdep qalady.

Rejıserdiń qasyna keldim. Namysym ustap, onyń aldynda nyǵyz kórinýge tyrystym. Baıqaımyn, onyń hali de onsha emes. Shıkil sary beti bozaryp kúldeı bop ketipti. Ánsheıinde bala qorqytqandaı ǵana qaýqary bar jelbezegi delıgen tańyryq tanaý astynda edireıip turatyn jez murtynyń shalǵysy jyǵylyp, qazaqy kıiminiń jeńindeı salbyrap qapty. Soǵan qaramastan onyń da namysy ustap, syr bermegensıdi. Tek bir ret ókirip shýlap jatqan kók doly teńizge kóz tastap:

— Da-a!.. — dep basyn shaıqady. Onyń osy bir osaldyǵyn ustaı aldym.

— Shydaı alatyn emessiń ǵoı, shamasy. Bálkim, keıin qaıtarmyz?

Ol úndemedi. Biz o joly Barsakelmeske jete almaı, katerdi keıin qaraı buryp alyp qaıtyp ketip edik.

Teńizdiń osyndaı tentektikteri bolady. Tentektikti, asyly, bireý kóterip, bireý kótermeıdi ǵoı.

III

Bul joly qaljyrap kep, ózek aýzynda jalǵyz úı otyrǵan balyqshy shaldyń qosyna jettik. Jalǵyz bal asy soǵysta ólip, qartaıǵan shaǵynda kempiri ekeýi qapty. Ony shaldyń ózi aıtqan joq. Basqa kezde de bir janǵa aıtpaı, tek anda-sanda teńiz ústinde júrip jalǵyz ózi kúńirenip alady eken. Ony biz keıin bildik. Ol túni qart balyqshynyń qosynda balyq jep bolyp, qısaıyp jatqanda biz múlde basqa bir jaıdy oılap edik.

Úı ishi jupyny. Jaz aılarynda ǵana otyratyn qaqyranyń keı jerinin sylaýy túsip, qamystary yrsıyp tur. Ortada jalpyldaq sham. Tútindep janyp, kishkentaı sarǵysh jaryǵy jalp-jalp etip turǵan. Syrttan, ashyq esikten qańǵalaqtap ushyp kóbelek kirdi. Bul da jaryqqa tabynbasa júre almaıtyn sorly. Bal arasyn ustaıtyn bir omartashy shaldan esitken áńgimesi bar-tyn. Sonyń aıtýyna qaraǵanda ana-aranyń tánine táni tıse ata-ara sol sátte jan tapsyryp, ózderi ushyp júrgen sonaý shyrqaý bıikten jerge top etip qulap túsedi eken. Meıir qanǵan bir lázzatpen keıingi urpaǵy úshin ata-ara kórer kózge ólimge basyn baılap bara beredi. Ata-aranyń tap osy janqıar erligi kóbelek boıynda da bar! O da óziniń qanaty kúıgenine, tipti, árilese jaryq aldynda til tartpaı ólip ketkenine de peıil bop, ot sáýlesine tura umtylady. Myna kóbelek te jalpyldaq shamnyń jaryǵyna túsip, kúıýge qalyp edi. Úı ıesi shal kóbelektiń janqıarlyǵyn unatpaı: «Myna shirkin qaıtedi?» dep qolynyń ushymen qaǵyp jiberdi.

Joldasym ezý tartty. Baıaǵy balalyq kezim eske túsip, men de áldenege birtúrli bop kettim. Keıingi on-on bes jylyń Almaty men Moskvada ótip jatqanyna qaramastan áli kúnge bir búıiriń aýyl ómirine buryp turady. Qansha qashyqqa shyrqap ketseń de boıyńdaǵy kóp tamyrdyń biri bolmasa biri týǵan jerińniń topyraǵynda búlk-búlk soǵyp jatady. Keı kúni jıhazdy úıde, jaıýly tósekte, tóbeden salbyraǵan lústra shamnyń, ne elde qyzyl, jasyl torsherdiń jaryǵyna qarap jatyp ta, sen áldenege ózek aýzynda jalǵyz úı otyrǵan balyqshy shaldyń qamys qosyn, jupyny jıhazyn, jalpyldaq shamyn esińe alasyń. Ústińde úıiń, aldyńda asyń, sýyń tursa da, saǵan osynaý ózek aýzyndaǵy kempir-shaldyń balyq sasyǵan kishkentaı qamys qosy ystyq. Qazaq dalasynyń o sheti men bu shetinde ómir súrip jatqan qarapaıym jandardyń, eleýsiz kúrke-qostary qansha?! Osyndaı kempir-shaldar qansha?! Ómir boıy kúregi qolynan túspegen, alaqany kús-kús eńbek adamdary qansha?! Aq ıyq bolǵan aýyr eńbekten olar kúnde keshkisin qoly bosap, qatyn-balasynyń arasynda tynym alady. Kúndizgi aýyr eńbekten silesi qatyp sharshaǵan. Kirpigi qaıta-qaıta jumylyp kete beretin kúnge kúıgen jyltyr qara betinde qaljyraǵan ajar bar. Úni de qaljyrap aqyryn shyǵady. Osy qazir eshteńege zaýqy joq jansha otbasynyń ońashasy men tynyshtyǵyn ǵana qalap otyrǵan sıaqty edi. Kenet syrttan júgirip kirgen qara pushyq bala aı-shaı joq aldyna minip alsa da, sirkesi sý kótermeı jatqan álgi shal ary qaǵyp jiberýdiń ornyna qaljyraǵan ájim-ájim beti ishteı nurlanyp eljirep qoıa beredi. Áke júreginiń qalǵyp ketken ystyq sezimin myna syrttan júgirip kirgen qara pushyq bala dúr silkintip, oıatyp jibergendeı. Osy kisiniń aty-jónin de jóndep bile bermeımin. Rabaısyz dalıyp jatqan osynaý basy joq, aıaǵy joq qazaq dalasynyń qaı jerinen, qaı elinen ekeni jóninde de habarym joq. Ol, bálkim, aýyl syrtyndaǵy qońyrlyqqa kúni boıy qoı jaıyp qaljyrap kelgen álde qoıshy, álde túıeshi, jylqyshy bolar, álde jer jyrtqan dıqanshy ma, álde kúni uzyn kók doly teńizde qasarysa eskek tartyp, ústi-basy malmandaı sý bop, eki qary saldyrap qaıtqan balyqshy ma? Kim bolǵanda da, qadirli dostar, olar siz ben bizdiń ákemiz. Osy kúngi qanaty qatar-qatpas-ta ózge jaqtan óris izdep óz uıasyn tastap ushyp ketip jatqan bilimdi, ónerli qazaq jastarynyń ákesi. Sáýletti úlken qalalarda, sándi teatry, salaýatty ınstıtýty, akademıasy, Jazýshylar odaǵy bar astanalarda, eńsesi bıik ádemi úılerde turatyn qazaq ǵalymdary men jazýshylarynyń ákesi. Osy kúni qala boltan qalada qolyna bir-bir portfel ustap, aıaqty alshańdap basyp júrgen qazań ıntellıgentteriniń qaı-qaısysy da ulan-ǵaıyr qazaq dalasynyń qashyq bir túkpirinde mal baǵyp, egin egip, balyq aýlap júrgen sol keń balaq qara shaldyń qoınynan shyqty. Sen tek jún saqal jigit bolǵanǵa deıin dúnıe qamy qaperińe kirmeı, syptýyr shı borbaı shalbar kıip, jelke júniń jelkildep, qumyrsqa bel bir qala qyzyn birese moınynan qylǵyndyryp, birese myqynynan qos qolyńmen tas qyp qysyp alyp júrgeniń kimniń arqasy, sony oıladyń ba? Kóshede kezdesip qalǵan tanystaryńa kergip amandas, aıaǵyńdy da kerdeń-kerdeń bas, basyńda qaýqıǵan qara shashty qalaı qoısań olaı qoı, shalbardy qalaı kıseń olaı kı, tek anadan jańa týǵandaı abyroıyńdy ashyp, tyr jalańash júrmeseń bolǵany, aınalaıyn! Seniń shyqqan tegiń, túp-tuqıanyńa deıin jazýly hattaı alaqanymda saırap tur ǵoı. Shúkir, siz ben biz bir-birimizdiń arǵy jaq, bergi jaǵymyzdy uńǵyl-shuńǵylyna deıin bilemiz ǵoı. Iá, siz ben bizdiń eki aıaǵymyz salbyrap kókten túse qalǵandaı bop júrgenimiz qazir ǵana ǵoı. Keń kóshede ýaıym joq, qaıǵy joq, taıtyńdap júrgen ústińe áldeqandaı bir el qazaǵy tal bolyp, taıaǵynyń ushymen keýdeńnen tirep toqtatyp: «Áı, balam, qushaǵyńdaǵy qyz belinen qolyńdy bir ǵana sátke jazyp, sen astanaǵa kelgenge deıin aýylda ótkizgen ózińniń baıaǵy bala kezińdi esińe túsirshi» dese qaıter ediń? Jańaǵy jarymes kisishe kóshede taıtańdaǵan járkelesh minezińnen tyıyla qalar ma ediń? Qalaǵa kelgeli qaperińnen shyǵyp ketken ar-uıat el qazaǵynyń keýdeńnen tirep turǵan aq taıaǵynyń ushymen saǵan qaıtyp oralyp, eki betińdi dý-dý qyzartyp órter me? Álde ne derińdi bilmeı yrjalaqtap kúle berer me ediń? Áldekim biledi, tar jerde kezdesken tentek shaldan qutylǵasyn, keshke úıińe kelgesin sen de uıat qınap, áldeqashan umyt bop jadyńnan shyǵyp ketken eliń men jurtyńdy esińe alar ma ediń?! Bálkim, baıaǵy bala kezimizde ter ısi ańqyǵan denesine tqmsyǵymyzdy tyǵyp jatatynymyz esińe túser. Iá, osy qara shaldyń tula boıynan ańqyǵan ter ısimen dem alyp óstiń. Tal boıyńda túıirdeı talant bolsa, ol Qudaıdyń qudireti emes, pirdiń qoldaýy emes, ol osy qara shaldyń qanynan taraǵan kıeli qasıet. Ana jatyrynyń asyldyǵy. Siz ben biz ǵalym bolyp ǵylymda jańalyq ashsań, jaqsy kitap jazsań, o da keń balaq shaldyń qudireti. Eń arǵysy, biz, qazir tar balaq shalbardy tańdap kıetin bolsań, sóz joq, o da osy shaldyń keń balaq shalbarynyń áseri.

Qysqasy: siz ben bizdiń boıymyzda sirkedeı jaqsylyq bolsa, sonyń bári bar-aý... ózimizdiń osynaý keń dalamyzda eleýsiz ómir súrip jatqan qart ákemizdiń qudireti. Al, jaman bolsaq — ol ózińnen... seniń ózińnen... ózińniń jamandyǵyń. Úıtkeni ata-ana qandaı jaman bolǵanmen ishten shyqqan balasyn jamandyqqa tárbıelemegen. Osy kúni siz ben biz órisimizdi ozdyryp, astanada turyp jatsaq ta, týǵan jerden tamyryńdy birjolata úzip kete almaı, kindigińnen baılanǵandaı bop júretinimiz, mine, osylardan bolar! Bir túıir uryqtyń alǵash ret tamyr jaıyp kóktegen jeri ǵoı, ol!

Sonan... tek qana sonan. Áıtpese, sen Sovet ókimeti tusynda týdyń. Sovet mektebinde oqydyń. Áýeli oktábrát, pıoner, onan komsomol uıymynan tárbıe alǵan kisiniń birisiń. At arqasy men túıe qomynda ótken baıaǵy ata-baba ómiri úsh uıyqtasań túsińe kirgen joq. Sonan kele, bir ǵajaby, qanyńda ata-baba qasıetiniń keı juqanasy baryn sezesiń. Syrt túrińnen bastap kúndelikti tirshiligińniń bóri jańasha. Eýropa úlgisimen tigilgen sý juqpaıtyn sándi kostúm-shalbaryńnan, qara kózildirigińnen, árıne, qoı baqqan kúpili qazaqtyń qulqy sezilmeıdi. Óz ishińdegi osaldyǵyńdy óziń ǵana bilesiń. Al, osaldyqqa berilgen kisiniń bári birdeı osal ma? Jo-joq, kisi boıynan óziniń shyqqan tegi sezilip turǵany da bóten emes. Árıne, zamana jańalyǵy men amaly jaǵalasyp, artyńa tastaǵan ár bel, beles, árbir asýdan jubyńdy jazbaı qatar asyp otyrýdyń ornyna, syn saǵatta sen tal bir uly kóshke ilese almaı eski jurtta qalyp qoıǵan aqsaq taılaqtaı, keshegi mesheý zamanda ilgeri basqan aıaǵy keri ketip jatatyn kertartpa tegiń jibermeı jatpasyn. Eń jaman nárse — jas jigittiń zamana jańalyǵyna ilese almaı qatarynan qara úzdirip alǵan boıkúıezdigi. Kere qarys mańdaıda qos janary jarqyrap júrip te, osy qazaqta peshenesine tıgen bir-bir japyraq ómirin ańdamaı uıqyda ótkizip alatyn kisi bolady.

Máselen, men óz halqym sekildi oń men solymdy kesh tanyp, kenje óstim. Onynshy klasty bitirip, maıdanǵa attanǵan on segiz jasar bala, basqany qoıǵanda, orys tilinde on bet shyǵarma oqymapty. Sonda on jyl ne oqydy? Saýat ashýǵa on aıda jetpeı me? Já, biz — biz bolaıyq. Osy kúni orta mektep bitirgen balalar da sol kezdegi ózimizdeı on jylda on bet oryssha kitap oqymaı, shala saýatty bop shyǵyp jatpasa qaıtsin?

Orta mektepten qalǵan shala saýattylyqtan, óz basym qyryqqa kelsem de qutyla almaı júrmin. Basqany qoıǵanda, 1946 jyly ásker qatarynan bosanyp qaıtqan shala saýatty qalpymmen nar-táýekel dep roman jazdym. Árıne, shala saýatty baladan shala roman shyǵatyny belgili. Qazir oılap qarasam: bir men emes, sol kezdegi jazýshynyń kóbi ózimizdeı shala saýatty bolǵan sıaqty. Ony qoıǵanda, sol roman keıin kitap bop basylyp shyqty. Tipti, Moskvada ınstıtýtqa túsken kezim. Birge oqıtyn joldasym bir kúni meni kóńildes qyzynyń týǵan kúnine shaqyrdy.

Bardym. Kóńildimin. Kók ala aqsha burqyrap qaltama syımaı júrgen kezim. Aýyl balasynyń baıaǵy sol shala saýattylyǵy emes pe, týǵan kúnine arnaıy shaqyryp otyrǵan jas qyzdyń kóńilin aýlap, syılyq aparatyn stýdent jastar arasyndaǵy yrymdy bilmeppin. Ondaı yrym ata-babamyzǵa úrdis bolmaǵan. Demek, aýyldyń jerdiń ádet-ǵurpyna óli sińise qoımaǵan. Demek on jyl oqyǵanyńmen bizdiń de qanymyzǵa sińe qoımaǵan jańa zamannyń jańalyǵy. Já, biz — biz bolalyq. Qazirgi jastarǵa qaraǵanda biz kóne zamanǵa bir taban jaqyn turǵan bolaıyq. Mádenıetti qaýymnyń ádet-ǵurpy qazirgi aýyl jastarynyń sanasyna qanshalyq sińip jatyr? Álde, olar da úlken qalaǵa baryp oqýǵa túsken jyly bir kezdegi ózimiz tárizdi týǵan kúnin toılap otyrǵan qyzǵa yrym etpesten solpıyp qur qol baryp júr me eken?

Asyly, onynshy bitirgen orta bilimdi balanyń mádenıetti kisige kerek qasıetti ortalap bolsa da bilgenine ne jetsin?! Tirlikte kisi beti qyzaratyn jaılar kóp... kóp-aq. Sabaq bilmeı qyzarasyń. Ersi bir qylyǵyńmen súıgen qyzyńnyń aldynda qyzarasyń. Ata-anań aldynda qyzarasyń. Keıin eseıip erjetkesin qyzmet babynda qyzarasyń. Sonyń bári eshteńe emes. Menimshe, qazirgi zaman kisisine eń qıyn bir nárse — shala saýattylyǵyńa qyzarǵan!

Meniń ákem — Kerim, ańshy kisi, İsheri bolmasa da, aty men tazysyn óz qatarynan ozdyryp ustaǵan kisi. Bala kezimde ákemniń: «Túlkige eki tazynyń biri jetedi. Áńgime ańǵa jetýinde emes, ańdy shalýynda da emes, alýynda. Al, túlkini qapysyz alý úshin úıine jetken kúshikti alǵash ret ańǵa qosarda jaqsy tazynyń qasynda ustap, qapysyz alatyn ádiske daýyzqandyrý kerek », — degenin esitkem-di. Bálkim, bul mysal orynsyz kóriner. Kóńilge kóne qoımas. Biraq, qalaı bolǵanda da, tilge tıek bolar bir qısynyn kórem. Oqýshy bala oqytýshysyna qarap ósedi. Shala saýatty oqytýshydan shala saýatty shákirt qana shyǵady. Bylaıǵy tirlikte balanyń bar minezi ata-anasyna tartqanmen de, ilim-bilimde aldyndaǵy ustazyna uqsaıtyny anyq. Osydan jeti-segiz jyl buryn ýnıversıtet bitirgen bir jigit Shalqar qalasynda orta mektepke ornalasyp, on bir pánnen sabaq bergenin kórgem. Til men ádebıet mamany bola tura, ol qaıdaǵy bir óziniń mamandyǵyna múlde qatysy joq pánnen, onyń ishinde astronomıa, fızıka, hımıa, cherchenıe sıaqty pánderden sabaq berdi. Búkil qalaǵa «Ýnıversal» oqytýshy atandy. Sonda ony baıaǵy orta ǵasyrdyń ensıklopedıst ǵulama oqytýshylaryndaı bilimi boıyna syımaı bara jatqannan istegen joq. Ol kóbirek aqsha tabý úshin istedi. Bir kisiniń qaltasy qalyńdaǵanmen qansha kisiniń basy ortaıǵanyn dúmshe oqytýshy da, qadirli aýdandyq oqý bóliminiń bastyǵy da oılamapty.

Shalqar halqy qazir sol oqytýshynyń túri-túsin aty-jónin birdeı umytty. Bir.ǵajaby, onyń «Ýnıversal» ataǵyn umytqan joq. Sol bir jaramsyz qylyqty áli kúnge shalqarlyqtar osy zamandaǵy shala saýatty oqytýshynyń sımvoly esebinde syqaq qyp aıtyp júredi.

IV

Kúni boıy balyqshylarmen birge teńiz ústinde bop, keshke qaraı jaǵaǵa qaljyrap shyǵyp edik. Motoryn áldeqashan sóndirsek te ar jaǵynan ekpinin baspaı qatty kelgen jeńil qaıyqtyń súıir tumsyǵy kirshildek aq qaıyrǵa qarys-súıem kire toqtady. Qaıyqtan qarǵyp tústik. Qaıdan kelgenin bilmeımin, osy arada myrshaı sary shal sap ete qaldy. Osy ýchaskeniń pochtalony.

— Ýaı, ne bildińder, Aral tartylatyn bopty ǵoı, — dedi ol.

Tula boıym túrshigip ketti. «Shyn aıtasyń ba» degendeı jalt qaradym. Álgi sary shal túkten qapersiz, túısiksiz adamnyń keleńsizdigine basyp yrjalaqtap kúlip tur.

— Senbeı tursyń ba? Endeshe, má, oqy! — dep qolyndaǵy gazetti usyndy.

Senbeı qaıteıin. Jaqsylyqqa kisi shúbálanýǵa bolady. Al, jamandyqtyń jalǵan bop ótirikke shapqanyn óz basym az kóripti. Qaltyrap ketken qolymdy gazetke sozdym. Ashyp qalsaq — etekteı úlken maqala. Myna sary shaldaı keleńsiz bireý jıyrma jyldan keıin Aral teńiziniń tartylatynyn dáleldepti. Myrshaı saryǵa gazetin qaıtaryp berdik. Sharshaǵanymyzdy jańa sezgendeı, joldasym ekeýmiz aıaǵymyzdy áreń basyp kelemiz. Al, qum tabanyńnyń astynda syqyrlap, tobyǵyńa deıin kirip kelesiń. Týǵan jer! Mynaý týǵan jerińniń topyraǵy!

Ata-anasyn da árkim ár túrli súıedi ǵoı. Bireý aqynsha jan-táni qalmaı, kúıip-janyp súıedi. Bireý oılanyp, aqylǵa jeńdirip súıedi. Jańaǵy myrshaı sary qalaı súıedi eken dep oıladym.

Myrshaı saryǵa ólerdeı yzalymyn. Teńizdiń tartylýy-tartylmaýy sonyń qolynda turǵandaı nege máz bolady dep oılaısyń. Týǵan jerińniń keleshegine qaı kisi óziniń keleshegindeı qaramaıdy?! Jaqsysyna súıinesiń. Jamanyna kúıinesiń. Baıaǵyda, orta mektepte, ózimmen birge oqyǵan biraz jerlesterimdi bilem. Olar qazir ár qalada, ár túrli oryndarda istep júr. Týǵan jer degende olardyń da júregi tý lap qoıa beretinin bilem.

Ózim sıaqty týǵan jer degendegi olardyń da oıy, armany, yqylasy, tilegi ózime aıan. Olardyń degenine salsaq, dúnıedegi bar jaqsylyqty bir Araldyń ústine úıip-tógýge bar. Olar Aralǵa tushshy sýdyń tezirek kelgenin, kelesi jyly kóshesi tegis asfálttalǵanyn, úsh qabat ınternat-mekteptiń bitip, oǵan bilimdi, mádenıetti oqytýshylardy saqadaı ǵyp tańdap alǵanyn, keleshekte Araldan kóp-kóp talantty jastardyń shyqqanyn tileıdi. Olar Aral sýynyń tartylmaǵanyn tileıdi. Teńiz jaǵalaýyndaǵy sýsyldaq aq qum aıaǵyma kirip mamyrlap kele jatyp, jańaǵy maqalany qaıta-qaıta esime alyp: «Apyr-aý, teńiz qalaı tartylady? Osy shyn ba? Shyn bolsa — jaqsylyq pa? Halyq bunan uta ma, utyla ma? » dep oıladym.

Aral jaıynda biraz nárse bilýshi edim: basqasyn qoıǵanda, bul Araldyń sýynda ottegi kóp dúnıe júzindegi jalǵyz teńiz. Bekire men qaıaz Sovet Odaǵynda eki-aq teńizde — Atyraý men Araldaǵana boldy. Baltyq teńizindegi aty shýly salakany qazir Aralda ósire bastady. Ǵajaby: Aral sýynda ósken salakalar óziniń ata-mekenindegi salakalardan eki ese iri bop shyqty.

Joldasym ekeýmiz Aral teńiziniń biraz jerin araladyq. Saqal-shashymyz ósip ketti. Jel qaǵyp, kúnge kúıdik. Jyltyr qaramyz. Kóńildimiz. Bir jaǵynan aýylǵa qaıtqan qýanyshyma qosylyp, kóńiliń alyp ushyp barady. Kóringen kisini qushaqtaǵyń keledi. Erteńgi kúni aldyńnan shyǵyp kútip alatyn bala-shaǵań men joldastaryńa dıdarlasqansha taǵatyń qalmaı, ár stansıany ishińnen sanap: «Endi júz shaqyrym qaldy...», «elý shaqyrym qaldy...» Mine, mynaý Shamalǵan!.. Sońǵy stansıa! Birinshi Almatydan kútip alsa jaqsy bolar edi?.. Balalardy alyp shyǵar ma eken? Ne bolypty, alyp shyǵar!» dep oılap eki ezýiń eki qulaǵyńa jetkenshe kúlimsirep, keýdeńde taıdaı týlap ketken júregińniń dúrsilin tyńdaısyń. Osy qazir aldyńnan saıahatshylar jýrnalynyń bir nomerin jibermeı oqıtyn aqylgóı jigit shyqsa da, ánsheıindegi unatpaıtynyńdy umytyp, qushaqtap alatyndaısyń!

Jolaýshylar asyǵys jınalyp, abyr-sabyr. Ózimiz sıaqty shydamsyzdaý kisiler qaıta-qaıta júgirip terezege úńiledi. Kók sholaq poıyz sypyrtyp keledi. Áne ilgeri jaqtan kókke shanshylǵan kók terekter qol salasyndaı tizilip andyzdap qoıa berdi. Kók terekter tasasynan taý etegindegi qalanyń aq úıleri jypyrlap kórine bastady. Kelip te qalǵanymyz ba? Kózińdi ýqalap jiberip qaıta qaraısyń. Kók úıler. Ar jaǵynda aqbas alyp taý tóbesimen kókti tirep «jer shegi osy arada» degendeı shirenip tur.

Kóz janaryńda qýanysh ushqyndap ketti. Júregiń dúrsildep qattyraq soǵyp jiberdi. Shirkin, nesin aıtasyń, adamnyń turǵan jeri de týǵan jerińnen bir de kem emes-aý!

1960 j.

---