InfoHub Logo

Sáken — qazaqtyń daryndy aqyny — Sáken Imanasovpen 1960 jyldardyń basynda tanysqan ekenbiz. Áıbat jigit kórindi, tez-aq tabystyq. Jastyq qashan da jaqsy. Sáken qazir de kórkem, jigit kezinde tipti endi bolatyn. Bar qalpy jarasymdy, sál qarlyǵyńqyrap shyǵatyn daýysy, ór kókirekteý kórinetin keıpi, urandasa ketýge ázir turatyn minezi baıqalatyn osy bir jigitpen uzamaı syrlas bop aldyq, ashyq sóılesemiz, aıqyn-jarqyn áńgime-dúken quryp, pikirlesetin boldyq. Sondaǵy bir baıqalatyny, Sáken birazymyzdan kósh ilgeri turady, jastyǵyna qaramaı oqyǵan-toqyǵany moldaı kórinedi, eskige de, jańaǵa da júırik, sóılep ketse kósile aǵytylady. Sondaıda ol kebine óz óńiri — Jetisý boıyna kóp barady, jer janaty Jetisýdy jyr ǵyp aıtady. Ǵajap ólkeniń ózen-kól, taý-tasyn tirilte sýrettegende Sáken sol tusta qaıta tanı bastaǵan İlıas aqyndy eske sala, elitpeı qoımaıtyn, onysy birde jyr, birde syr bop úzilip túsedi. Dostary qyzyǵamyz, bátir-aý, osynyń bárin qaıdan shyǵaryp aıtyp túr dep. Jigittik shaq eltigish, ańsar aýǵysh, onyń Alakóline tań qalatynbyz, barǵymyz kep, birde Qapal asyp ketkimiz keledi, ondaǵy sıqyrly eskertkishterdi kórsek deımiz, birde asaý taý ózenderiniń sarqyramasyn tamashalap turǵandaı áser alatynbyz. Árkimniń de týǵan jeri bar, biraq jazyq daladan kelgen biz sıaqtylar taýly-tasty ápkeniń Sákenindeı kósilip kete almaıtynbyz, keıin ǵoı es jıyp, jan-jaǵymyzdy sholǵanymyz, alysqa qaraý da órege baılanysty, bárine óre kerek ekenin óse kele uqtyq, ár óńir ózinshe kórkem!

Sákenmen áp sátten-aq etene jaqyndasyp ketýimizge shamasy jazý óneri sebepshi bolǵan bolýy kerek. Shynynda da bizdi jazý óneri jaqyndastyrdy, tus-tustan — Qazaqstannyń ár shetinen jınalǵan jastarmyz, ýnıversıtette oqımyz, árkimniń talaby ár qalaı, kóbimizdiń jazýǵa degen yntyzarlyǵymyz basym, biraq bas bilgi tájrıbemiz joq. Jazý da bir tylsym dúnıe-aý, sıqyrymen tartady, bári qumartýdan bastala ma, sol tustaǵy qatar júrgen jastar jarysa jazamyz. Birimiz óleń, birimiz qara sózge beıimbiz, ishimizdegi óndirte jazatyn da osy Sáken edi, ózi besaspap, jyrdy tógip-tógip tastaıdy, ara-arasynda maqalalar jazady. "Jetisý", "Lenınshil jas" (qazirgi "Jas Alash") gazetterinde Sákenniń óleńderi men ocherkteri jıi shyǵady, jazǵandarynyń kóbisi radıodan oqylady. Ol kezdegi qalamaqy qandaı! Sákender dodalap alyp júrdi... Birinde Sákenniń eline baryp kelip jazǵan ocherki radıonyń "Shalqar" programmasynan oqylady dep estip, tyńdaýǵa radıoqabyldaǵysh izdegenimiz bar, bir top jigit páterde turamyz, ózimizde radıoqabyldaǵysh bolmaýy sebepti kórshiniń esigin qaǵýǵa týra keldi. Jazdyń kúni bolatyn, túski ýaqyt-aý deımin, esik ashqan áıel úıinde erkin-jarqyn jeńil halat kıgen kúıi, bizdi qarsy aldy. Omyraýy aıqara ashyq, eki emshegi eki put deýge keletin álgi kelinshek bizge jaıdary jyly qabaq tanytyp, ótinishimizdi eki etpeı, radıosyn qosyp berdi. Ánýar Baıjanbaev aǵamyzdyń daýysy sańq etip Sákenniń ocherkin oqı jóneldi, taǵy da týǵan óńiri, ondaǵy eńbek adamdary jaıly eken, siltideı tynyp, qumarta tyńdastyq, ádemi sýretter áýede qalqyp, Alakól atyraby kisiniń kóz aldynan ótkendeı boldy. Jaqsy ocherk mýzykamen kómkerilgeninde tipten áserli estildi me, sońynan Sákendi qýana quttyqtadyq. Jas dáýren, qýana biletin kez, ańsaısyń qazir!

Sol tustaǵy qolyna qalam ustaǵan jastardyń kóp tóńirekteıtin oryny "Lenınshil jas" bolatyn. Munda Qaldarbek, Qýanyshbaı, Rymǵalı, Bolat, Mátkerim bar. Telman Januzaqov, Seıdahmet Berdiqulov, Júsip Qydyrov, Erkinbaı Ákimqulov, Tańatqan Rsaev, Ábiqul Ibragımov, Qarsybaı Qasymbekov sıaqty jýrnalıs aǵalarymyz ben tustastarymyzǵa erkinsı kiretinbiz. Aramyzdaǵy Sáken osylardyń bárimen et jaqyn aralasady, ishterinde júrip, tastaı batyp, sýdaı sińedi. Birinen tapsyrma alsa, birimen shúıirkelese áńgimelesip, pikir talastyryp jatady. Dál osy jyldar tusy bolar, ádebıetke de jańa serpinniń ene bastaý kezeńi. Ótken alpysynshy jyldardyń basy qazaq ádebıetiniń túlegen jyldary desek artyq aıtqandyq bolmaıdy, elýinshi jyldardyń bel ortasynan burynǵy kóz úırengen jyr joldarynyń taqyryp aýqymy keńip, yrǵaǵy damyp, jańa jaǵaǵa shyǵa bastaǵan sátti qadamy aıqyn kórinedi. Qyzyl Kompartıa, Keńes ókimeti, berisi Hrýshev jylymyǵynan soń-aq jeke basty dáripteý taqyryby túbegeıli ysyrylyp tastalmaǵanmen, óleń-jyr keńistiginde lırıkalyq paıymdaýlar men oı-tolǵanystar elementteriniń kórinýi baıqalatyn edi. Poezıadaǵy sanalyq ózgeristerdiń boı kórsetýi ádebıet kókjıeginiń keńýine yqpal etti. "Ózge emes ózim aıtam óz jaıymdy" dep Qasym aqyn bulqyna shyǵyp, totalıtarızmniń tusaýly shider jibin seldiretken kez qazaq poezıasynyń silkingen bir dáýiri deý oryndy. Budan soń-aq lyqsyǵan qazaq jyrynyń bulaq kózi arshylyp, keń arnaly aǵysy lap beredi. Áý bastan taza, bastaý bitimi bólek, erkin oıly qazaq jyry kózin arshysa atqylaıyn dep-aq týr eken. Tegi jaqsynyń týmysy bólek, negizi bardyń izi joǵalmaıdy. Bastaýyn sonaý yqylym zamanǵy kóne ǵasyrlardan alyp, tolǵaýymen toǵyz handy toqtatqan baba Sypyra jyraýdan bastap búginge jetken qazaqtyń myń ólip myń tirilgen kesteli poezıasy aldynda ne bir bóget tursa da buzyp ótetindeı ekpindi edi. Sol bir ultymyzdyń rýhanı aınasy, kórkem shejiresi sanalatyn qazyna, altyn qor dástúri bertin qazaqtyń bas aqyny Abaımen tolyqty, Ahmet, Sultanmahmut, Maǵjan, Sáken, İlıasymen baıydy. Buǵan Ábdildá, Qalıjan, Taıyr, Ǵalı, Qasym, Ábý, Abdolla, Márıam, Juban, Syrbaı, Qýandyq, Muzafar, t.b. aqyndarynyń san qyrly jyrlary qosylyp, ózen bop quıylady. Endi İztaı, Ǵafý, Tursynhan, Toqash, Zeınolla, Erkesh, Amanjol, Shámil, Saǵı, Qadyr, Tumanbaı, Júsip, Tólegen, Muqaǵalı, Jumeken, Farıza, Ábish, Orazbek, Jarasqan, Muhtar, Esenbaı, Dúısenbek, Aqushtap sıaqty talantty aqyndar legi kelip, poezıa janryn jańa izdenisterimen baıytty. Bul tolqyn jáne qarqyndy tolqyn edi — 60-ynshy jyldary bul lek áste tolysty. Muny XX ǵasyr qazaq jyr óneriniń kókjıegi jarqyraı ashylǵan kezeńi deý oryndy, tolqyn tolqyndy qýady. Osy uly tolqynǵa bizdiń Sáken Imanasov ta sol jyldary óziniń aq mahabbatyn aqtaryla tógip, erkin qosylyp ketti. Jáne tolyqtyra qosyldy. Jetpisinshi, sekseninshi, toqsanynshy, eki myńynshy jyldar aralyǵynda qazaq poezıasynyń kógińde jańa býyn ókilderiniń esimi boz ala tań, boztorǵaı bolyp, qalyqtaı kóterildi. Qazirgi Temirhan, Kúlásh, Esenǵalı, Ulyqbek, Iranǵaıyp, Serik, Baýyrjan, Gúlnar, Sabyr, Svetqalı, Ertaı taqilettes aqyndar bolashaqtyń aqyndary retinde — XXI ǵasyr esigin ashty. Bul lek áste kóp jáne tolastamaıtyn lek, júrek osyǵan qýanady.

Teginde, Sáken Imanasovty jurttyń bári túbi birge túrki áleminiń sanaýly talantty aqyndar sanatyna qosady. Osy retten de qazirgi tandaǵy qazaq ádebıeti, onyń ishinde tóltýma poezıamyz jaıynda sóz bola qalǵan jaǵdaıda onyń atyn oraǵytyp ótý múmkin emes. Bul týraly "Egemen Qazaqstan" gazetindegi "Jıyrmasynshy ǵasyr jyrlaıdy" antalogıasyna engizilgen Sáken aqyn óleńderine oraı jazylǵan anotasıada: "Imanasov poezıasyn bıik baǵalaýǵa da bolar, Imanasov jyrlaryn jaqtyrmaýǵa da bolar, biraq onyń kitaptaryn oqyp otyrǵanda avtordyń anyq aqyndyǵyn, jambasyna topyraq qalyń juqqan, qazaqy jyrdyń qaınarynan qanyp ishken týma talant ekenin moıyndamaý múmkin emes" — dep tujyrymdalypty. Alyp-qosary joq, aqı-taqı shyndyǵynyń ózi osy. Zatyńda, sózden sóz shyǵarýshynyń lebizi sheberdiń qolynan shyqqan nárse emes, máselen, pyshaqty kórip mynaý pálen degen ustanyń, erdi kórip mynaý pálen ershiniń qoly eken deıdi, al sóz óneriniń aty shyǵarma bolsa, aqyn tóltýmasyn tanyǵan oqýshy onyń tili men luǵatyna nazar aýdarady. Sáken osy kórnek ónerimen jurtshylyqqa ábden tanylǵan aqyn. Osy tusta aqyn Tumanbaı Moldaǵalıev aǵasynyń aıtyp berýimen qalamger qaýym arasyna keńinen tarap ketken myna bir áńgimeni eske túsire otyrsaq ersiligi bolmas. Osydan kóp jyldar buryn Sáken Imanasov pen onyń bul kúnde baqılyq bolyp ketken qurdas dosy, aqyn Sabyrhan Asanov Qyrymdaǵy Kóktóbelde (jazýshylardyń shyǵarmashylyq úıi) demalyp jatsa kerek-ti. Qara teńiz, shyjyǵan kún, quj-quj qaınaǵan jaǵajaı, móldir tunyq salqyn sý. Kún nuryna qaqtalyp jatqan eki aqyn ár nárseniń basyn bir shalyp, ne túrli qysyr áńgimeniń, ishtegi oıdyń birazyna erik beredi emes pe. Áńgime ústinde erigip jatqan Sabyrhan: "Sáken, osy sen ekeýmiz qandaı aqynbyz, qalaı oılaısyń?" — dep suraıdy ǵoı. Sonda Sáken oǵan bola kóp bas aýyrtyp jatpastan: "Sabyrhan, sen óz jónińdi óziń bil, onda meniń sharýam joq, al maǵan keletin bolsaq, eger búgingi fýtbol tilimen aıtar bolsam qazirge tiri júrgen aqyndar tiziminiń alǵashqy ondyǵyna álde qashan turaqtaǵanmyn", — deıdi eken kúlmeı de, asyp-saspaı da ár sózin nyqtap aıtyp. Keıinnen Sabyrhan: "Sáken ózi týraly sony aıtqanda basynda ne derimdi bilmeı, birshama únsiz turyp qaldym" — depti. Osy áńgimeni teteles eki inisiniń aýzynan áldeneshe ret estigen Tumaǵań, Tumanbaı Moldaǵalıev keıinirektegi Sáken Imanasov jaıyndaǵy bir maqalasynda qıystyra otyryp qoldanǵany da bar edi.

Sóz óneri adam sanasynyń úsh negizine: aqylǵa, qıalǵa, kóńilge tirelgende juǵymdy. Iaǵnı óleń aıshyǵy men shýmaq órimi, tarmaq tizbegi men býnaq yrǵaǵy sáıkes kelgende ǵana aqyn oqýshyǵa túsinikti bolady. Budan aqyndyq dara tańba, derbes ún estiledi degen sóz shyǵady. Sáken osy jaǵyna sheber, óleń tehnıkasyn ábden meńgergen jyrshy. Áıtpese sózdiń syny jalǵyz tynysynda emes ishinde de bar ekeni anyq. Sáken osy asyl sezdiń tysqarǵy kestesin ǵana emes ishkergi maǵynasyn da dál baıqaıdy. Muny ustanyń ustasy ǵana biledi. Sondyqtan da bolar onyń jyrlaryndaǵy turmaqtar ornynda, óleń ólshemi ádebı normaǵa saı, býnaqtary aqyn qalaǵan jerde turady. Ras, Sáken aqyn kópirtip kóp jazbaıdy. Gazetter men jýrnaldar betterinde de kózge uryp, jıi kórinip júrgen joq. Sáken qatarlas, Sákennen keıingi birqatar aqyndarymyz jylyna neshe dúrkin Respýblıka saraıynda dúbirlete toı jasap, shyǵarmashylyq keshter, túrli deńgeıdegi ádebı kezdesýler ótkizip jatady. Sýyrylyp sahnaǵa shyǵýdy unatpaı ma, bolmasa soǵan qyry joq pa, áıteýir, Sáken shaqyrǵan jerge ǵana baryp qoıyp, ózinshe júre beredi. Árıne jurtty jıyp kesh ótkizý kórsetkish emes, taza aqyn, daryndy aqyn qaı jerde de aqyn, gáp talantta. Endi baıqadyq, Sekenniń jaryq kórgen kitaptarynyń sany da anaý aıtqandaı kóp emes eken. Bul, árıne min emes, bálkim az da bolsa saz jazýdy murat tutqan aqynnyń qatań ustanar qaǵıdasy bolýy da múmkin. Bir kezderi dúrkirep shyqqan aqyn sonaý jyldary eline baryp turaqtap qalǵany bar, túrli qyzmetterde júrdi. Áıteýir, kóp jyldardy uzatyp sala kelip, 1998 jyly "Alakólim — aıdynym" dep atalatyn bir tomdyq tańdamalysyn shyǵarǵan. Sol kitapty qaıtalap oqı kele, aqyn Sáken jaıyndaǵy oıymyzdy bir jeli basyna jınaqtap, onyń shyǵarmashylyǵy týrasynda buryn-sondy aıtylyp júrgen árqıly pikirlerden bólek saryndaǵy turaqty bir túıinge kelgendeımiz. Ol túıin — aqynnyń báz-baıaǵy tas túıin jınaqylyǵy, aqyn shynshyl qalpynan tanbaǵan, óziniń turaqty óleń ólkesi men poezıa deıtin álemniń taza ókili retinde saqtalǵanyn aıtý. Jalpy Sáken tabıǵatynan óleń quraýshy emes, poezıa sardary bolyp qalady, bul — shyndyq!

Sóz ónerinen jasalyp shyǵatyn nárseniń jalpy aty shyǵarma desek, tańdamaly degen ataý sol shyǵarma sózdiń iriktelgen jıyntyǵy. Muny shýmaqtap aıtqanda ádebıet deıdi, ádebıet arabsha, qazaqsha asyl sóz degen maǵynany beredi. Endi osy asyl sóz "Alakólim — aıdynym" kitabyna úńilelik. Qazaqstannyń kúngeı shyǵysynda áıgili Jońǵar qaqpasyna taıaý Alakól atalatyn kól baryn, sol kóldi jaǵalaı qonystanǵan el baryn birazymyz jaǵrafıadan jaqsy bilemiz. Sáken aqynnyń sol óńirde dúnıege kelgeninen de habardarmyz. Solaı bola tura naǵyz aqyn bir ǵana aýdan, ózi týǵan bir ǵana óńirdiń týmasy, sol jerdiń ǵana perzenti bolyp qala almasy belgili. El sózin ustaımyn degen aqyn qansha ma aıbyndy da aıdyndy bolǵanymen bir ǵana aýyldyń jyrshysy bolýmen shektelip, taqyryp aıasyn da, óz erisin de taryltyp óleń ólkesin enshilenbeıdi. Tańdamalyda osy oıǵa jaýap kóp.

Tappaq bolyp menen de aqyry min,
Tar dep te júr bireýler taqyrybyń,
Qalaı ǵana taqyryp tar bolady,
Jahanyńdy jańǵyrtyp jatyr únim.
Jyraq shyǵyp kórmedim óz elimnen,
Týǵan dalam ormanym, ózenimnen,
Afrıkaǵa barsam da aýylymnan
artyq áser etpesin sezemin men!
Týǵan jerdiń súıenip teregine,
Bulbuly bop muń shaqtym men egile.
Odan artyq aqynǵa taqyryptyń,
Odan artyq baqyttyń keregi ne! —

deıdi aqyn. Bul — onyń jan syry! Ol kir jýyp, kindik kesken jerin sheksiz súıedi. Osy retten de:

Saryny sarqylmaıtyn aǵysty ánim,
Turatyn kóz aldymda tanys tańym,
Jyryma jıi oralyp júrgen búgin
Alakól — Itakam da,
Daǵystanym! —

dep túıindeıdi.

Mundaǵy Itaka uly grek Gomerdiń týǵan jeri bolsa, Daǵystan taǵy bir uly aqyn Rasýl Ǵamzatovtyń eli. Eli men jerin búkil álem jurty tanı túsýine, bile túsýine ekeýiniń de sińirgen eńbekteri ushan-teńiz ekenin bilemiz. Sáken Imanasov ta sol turǵyda oı qozǵaıdy. Alakól deıtin kól baryn, Alakóldik el baryn, sonda týǵan er baryn jyrlaý arqyly adamzatqa ortaq taqyryptyń bárine aıaq artady. Muńy men shynyn, syry men jyryn qos órimdeı qatar ustap, adamı bolmystyń bárin túgel-tutas qamtýǵa kúsh salady. Solaı jyrlaýǵa talant-daryny da jeterlik. Muny kúshenbeı, kúpsimeı alǵan taqyrybyn erkin ıgere alǵan, mazmun túrine saı kómkerilgen aqyndyq ıirim desek bolady.

Osy kitapta "Úı" dep atalatyn shaǵyn bir óleń bar. Óleńniń epıgrafy retinde: "Úsharalda ákemizden qalǵan eski úıimiz bar edi. Áldene sebeppen aǵaıyndar sol úıdi satyp jibergen," — dep túsinik beripti avtor.

Ordam edi, qordaly eli bul ara,
Ákemizden qalyp edi muraǵa.
Qasıetti, kıeli,
Ákemizdiń óz qolymen salyp bergen úıi edi.
Úıimizge kim kirgen?
Kimder eken tanymastaı búldirgen,
Jaqyndaýǵa jaraı almaı, qaraı almaı esikten,
Esim shyǵa
eseńgirep turmyn men!..
Kúıinem dep oılaımyn dep men bulaı,
Aıtam aryz aǵaıynǵa endi qaı?
... Óz úıińe kire almaýyń, aýlańda
alshań basyp júre almaýdyń qorlyǵy aı! —

dep, jyrlaıdy. Ǵafý aqynda da osyndaı bir óleń bolatyn, biraq ondaǵy mazmun basqasha, eski jurtty ańsaý maǵynasynda aıtylatyn. Sáken jyry bólek. Óleńniń erterekte, keńes dáýirinde jazylǵanyn eske alsaq, bul tek satylyp ketken bir úıdiń sharýasy emes, óz eliń, ata-babań jerinde egeı baladaı kúı keshken keshegi tirlik, ımperıa quramynda týǵan topyraǵynda alshań basyp júre almaǵan taıǵaq jol, tar k.yspaqty elesteter ómir faktisi kóz aldyńa keledi. Tańdamalyda mundaı jyrlar kóp jáne artylyp jyrtylady.

Sáken poezıasynyń bir ereksheligi, ol alǵan taqyrybyn saǵyzsha sozyp otyryp almaı, qysqa qaıyryp, tıanaqty tujyrymdaıtyn aqyn. Budan kóp jaǵdaıda aqyn jáne utady. Qysqalyq — sheberlik belgisi.

Qarǵa aýnaǵan túlkideı túlep te men
Qyzyǵy mol qansha bir tún ótpegen.
Júdetpegem men seni, tirligime,
úlbiregen úmitteı gúl etpek em.
Keýdemdegi osynaý uly kúshpen,
tunyǵym dep kelip em tunyp ishken.
Arǵy jaǵy ózińe belgili ǵoı,
túk aıta almaı turmyn-aý, tynyp ishten!..

Bar bolǵany osy, óleń bitti. Keıipker syryn ishteı uǵasyń, bári túsinikti, sóz qosý artyq.

Aqyn talantynyń ózgege uqsamas dara qasıeti kóp. Onyń qaı shyǵarmasynda da stıldik bet-baǵdary aıqyn kórinip, aldyńnan shyǵyp otyrady. Sákendi basqa bireýmen shatastyra almaısyń, onyń qoltańbasyn taný qıyn emes. Qarasózge de sheber sýretker proza janrynda da qarymdy qalam siltep, jurt nazaryn ózine aýdardy. Ol "Qalamdastarym men zamandastarym", "Qalam men zaman" atalatyn eki kitap berip úlgerdi. Eki kitap degennen shyǵady, Sákenniń bir kitaby "Tasmaǵambetovtyń júzdigi" (eger osylaı ataýǵa bolsa — avtor) serıasymen shyqty. Bul "júzdiktiń" de ózindik syry bar. Bári este, naryqtan daǵdarǵan aqyn-jazýshylar "endi qaıttik" dep, dal bop júrgen ótken toqsanynshy jyldardyń birinde Odaqqa tvorchestvo adamdarymen kezdesýge sol kezdegi vıse-premer Imanǵalı Nurǵalıulynyń kelgeni bar. Sonda jazýshylardyń jaǵdaıyn ishteı uǵynǵan ult azamaty osharylǵan jurtqa sol kezdesý ústinde 100 aqyn-jazýshynyń kitabyn tegin shyǵaryp berýge bekinip kelgenin aıtty. Árıne bul kútpegen úlken jańalyq edi, ári aıtýly kómek bolatyn! Joǵary laýazymdy inimiz sózinde turyp, keıin ýádesine jetti. 100 aqyn-jazýshynyń kitaby uzamaı jaryq kórdi. Erlikpen para par osyndaı márttik umytylar ma, Imanǵalı Nurǵalıulyna myń alǵys, jaqsynyń jaqsylyǵyn aıtyp qoıý da bir paryz. Sol "júzdikke" ilikken S.Imanasovtyń "Qalamdastarym men zamandastarym" kitabyna berilgen anotasıadaǵy: "Kórnekti aqyn Sáken Imanasov qalyń oqyrman qaýymǵa qalamgerlik jańa bir qyryn tanylyp otyr. Qara sózben jazylǵan bul kitabynda ol ózi aralas-quralas júrgen talaı bir aǵa-ini zamandastarynyń talant tabıǵatyn, kisilik qadir-qasıet, ózindik keskin-kelbetin, jek kórgeni men súıgenin, kórgeni men túıgenin eshbir kólgirsýsiz kóp-kóp qyzyqty áleýmettik-adamı detal-derekter arqyly ádemi de áserli áńgimeleıdi. Bári-bári bir kitap ishinde toǵysa, tolyǵa kelip, keshegi zamany men erteńgi eldik amaly jaıyndaǵy shynshyl da shynaıy tolǵaný bolyp shyqqan" — degen sózder de kóp jáıtten habar berip turǵandaı. Al, "Qalam men zaman" kitaby, ásirese ondaǵy "Kúndeliktiń keıbir betteri nemese oblys ákimshiliginde ótken on segiz aı" atalatyn shyǵarmasy kezinde ádebı ortada da, qalyń oqyrman arasynda da, baspasóz betterinde de kóp áńgimege ózek bolyp, zor serpin tapty. Árıne, janr ereksheligine qaraı bul kitaptarda da bastan-aıaq keıipker retinde avtordyń ózi júredi. Sóıte tura osynaý aqyndyq aq jarma kóńilden týa qalǵan lırıkalyq sátti sheginisterge toly shaǵyn-shaǵyn etúdter sol ýaqytqa tán ádebı, saıası ortanyń bet-pishini, jeke bas minez-qulyqtyń qoǵamdyq aǵym ańǵaryna qosylýy tutasa kórinis beredi. Bul bir aqynnyń aǵynan jarylǵan syry men shyny, adaldyq pen tazalyq ańqyp turǵan oı-túıini, sonymen katar arnadan asyp tógilmeıtin qarapaıym paıymdaýlary. Ózi týraly aıtqanda tek taǵylym bolar, tálimge tatyr ýaqıǵalarǵa qatysty jaǵdaılarǵa ǵana toqtalady. Ras, ádebıetimiz estelikterden kem de, kenje de emes, jaryq kórgen dúnıelerdi oqyp ta, toqyp ta júrmiz. Biraq sol bir 1960-2000 jyldar aralyǵyndaǵy ádebı, mádenı ortanyń atmosferasy jeke adamdar ómiri arqyly osynsha anyq ta aıshyqty eles beretin kitap onsha kóp emes ekenin de moıyndaýymyz kerek. Sáken Imanasov paıymdaýlarynda jarqyldaqtyq joq, faktini burmalaı kórsetý joq, aldyńǵy planǵa ózi shyǵyp kórinýge jol berilmeıdi, ne aıtsa da shyndyqqa júginý bar, bul árıne jaqsy qasıet, biraq natýralızm emes. Osy kúni estelik janryn ıemdenýshiler kóp, kóringen jerge ózin kiristirý, avtorlyq jalǵan abyroıǵa ıe bolý, buıryq emes jerge qystyrylý sıaqty ádet meńdep aldy. Osydan da memýarlyq shyǵarmalarymyzdyń máni ketip, sapasy solǵyn tartyp júr. Mundaı ádis ádebıettiń kókjıegin árıne keńitpeıdi. Sáken estelikteriniń esti jaǵy, minezdi tektilip osyndaı jaǵalaýlarǵa soqpaı ózindik súrleý salý qylyǵymen unamdy. Eń bastysy, qalamger óziniń azamattyq ustanymynan tanbaıdy. Ol áý bastan-aq "jaǵynbadym ákimine, ómirge, jalbaryna jalynbadym táńirge, namysymdy bergen joqpyn qolymnan, kóngen joqpyn qıanatqa, jábirge", dep júrgen qaısar minezinen aınymaıdy. Mundaǵy taǵdyrlar toǵysy, keıipkerlerdiń tıptik beınege kóterilýi, ishki aǵys, sony túıinder osyndaı oı qorytýǵa múmkindik beredi. Mundaı oı túıinge aqyndy ýaqyt úıretti deýge negiz bar, ol gazet-jýrnal, baspa oryndarynda, partıa-sovet qyzmetinde, ákimshilikterde, tipti Joǵarǵy Keńestiń aty shýly tarap ketetin parlamentinde az ýaqyt depýtat bolǵan, ómirde mol tájirıbe jınaqtaǵan azamat qoı, sonysy sebepker bolsa kerek-ti.

Ótken jyly Astanadaǵy "El orda" baspasy Sáken Imanasovtyń keıingi on jyldan astam ýaqyt ishinde jazǵan jyrlarynyń basyn qosyp, qalyń bir tom etip shyǵardy. "Ótkirdiń júzi" atalatyn osy kitapta Sákenniń kóp jaqsy óleńderiniń qatarynda "Jaılaýda, 1991 jyldyń jazy edi" deıtin jerlesi Serik Tolǵanbaevqa arnalǵan óleńi bar. Shaǵyn ǵana arnaý óleń bolǵanymen bul óleńniń qurylymy bólek. Munda etnografıa da, salt-dástúr de, ádet-ǵuryp ta jetedi. Ásirese adam taǵdyrynyń qabysýy qyzǵylyqty, el saltyn jaqsy biletin aqyn aýyl tirshiligin óleńinde sátti sýretteıdi.

Aqyn kitabynda óz tustaryna kóp jyr arnapty, oǵan toqtalý qajet te bolmas. Bizdi el, jer taǵdyryna arnaǵan óleńderi qyzyqtyrdy.

Arqamdy aýyq-aýyq aıaz qaryp
aǵaıyn azǵanda da jaı azbadyq
kóliń de,
kóńiliń de shalqar jatqan
barady birte-birte saıazdanyp, -

deıdi aqyn. Eger ol:

Bul kúnde —
ishi zulym,
syrty — jyly,
azyp tur uldaryńnyń urty uzyny
Onyń da kimge berip, kimdi alatyn
qolynda sala qulash júr tizimi, —

dese ılanasyń. Aqyn birde:

Ádil aıtqan ázilimdi kek túıgen,
talaı dosym kórmesteı bop ketti úıden.
Oǵan da óziń kúızelesiń, kúıesiń,
kináń joǵyn bile tura bet kúıgen, —

deıdi. Qazir qurdasyń ba, syrlasyń ba kóptengi, kótermeıtin bolyp aldy ókpeńdi. Ala kóńil dos kóp, ekpeni bóz ókpe dos kótermeıdi. Moda ótirik maqtaý, kópshik qoıý bolsa sonda qaı muratqa jettik, aqyn osyndaı adamdar arasynyń qatynasyn jerine jetkize aıtady. Dúnıe jalǵan, sondyqtan da:

Árnege emindirip, eleńdetip,
bara ma boq dúnıe menen de ótip

degeni pıssımıstik saryn emes, quıyndaı uıtqyp-oınap ótetin ómirge pálsapa. Qaı júrektiń de babadan qalǵan sóz máni kemise bozingen kóńili bozdaıtyny anyq. Osy retten de:

Tiresip kelem, kúresip kórem,
Miz baǵar emes siresip kereń, —
...saldyr de kúldir saıtan arbanyń,
sońynan qalmaı...
ilesip kelem!' —

dep jubanady.

Aqyn kóńili birde kól, birde bulaq. Eline aǵa da, jaǵa da bolǵysy keletin kóńildiń keıde syr beretini bar. Osyny aqyn"saıtan arba sońynan qalmaı ilesip kelem" dep sezdiredi. Al, "Dep kórsek" deıtin óleńi ulttyq sanaǵa áser etetin óleń, janaıqaı basym.

Kólgirlikti kere tura kektenip,
kijinbedik,
tizimge erip...
eptedik.
Kúshigimiz yryldasa — máz bolyp,
Shyndyq izdep shyryldasa — jek kórip, —
dep bastalatyn bul óleń:
...Oıǵa da alǵan,
boıda qalǵan otty ólshep,
kesh te bolsa qaıter edi kektensek,
"Quldyq ta bar,
Sumdyq ta bar zamanda
O, jamaǵat, shyndyq ta bar!" dep kórsek, —

dep túıindeledi. Et ólip ketken tirlik osylaı bolsa da aqyn jurtyna múlgý jetedi dep túr. Til, din, dil arbalyp, aldanǵan zamanda silkinbesek bolmaıdy deıdi aqyn. "Kórsek" degeninde biraz mán bar. Aqynnyń sezim arpalystary men oı aǵystarynda ózin de ózgeni de qaıraý qaıraǵy jatyr, óleńniń ishki ıirimi osyǵan shaqyrady.

"Ótkirdiń júzi" kóp oıǵa jeteleıdi, aqyn taǵylymy kisini beı-jaı qaldyrmaı ishki sherdi bir tolqytsa, adamgershilikke qaraı bastaıtyn tusy oılantady. Sákenniń jyr joldarynan asqaq ta adýyndy minez kórsek bul aqynnyń ózi-aý dep shamalaısyń, elim dese eljirep turar názik júregin, aqıqat jolyndaǵy aqberen ótkirligin, aq mahabbat sezimiń ańǵarǵan saıyn, óleńdegi Sáken men ómirdegi Sákendi egizdeı kórip otyrasyń. Onyń aqyndyq adaldyǵy "Dosty ańsap kelem" deıtin óleńinde bar qyrynan ashylǵan.

Jolyqqan shaqta-aq umyt bop qaıǵyń,
Talas qap,
Shamdanýy da,
Tańdanýy da jarasty-aq.
Oılamaı ótken tirliktiń narqy, parqyn da,
Dosty ańsap kelem nar kóńil,
Dosty ańsap kelem ári asqaq!
Ótse de tilep...
Jolyqqan saıyn bir órtep,
Jolyqqan saıyn shıryǵyp,
Jaınap,
Túler tek,
Jadyratyp jandy,
Jarqyldap kúlip, janatyn,
Dosty ańsap kelem bir bıik,
Dosty ańsap kelem shyn erkek!
Jolyqqan saıyn qoıaýsyz qushar ot-demmen,
Alańsyz dosty
Ańsap ta kelem kópten men.
Sondaı bir dosty izdep-aq júrmin sharq uryp
İzdep-aq kelem jazdan da,
İzdep-aq qystan...
Kóktemnen!...
İzdep-aq kelem sondaı bir dosty shyn ańsap,
Jaqsylyq dese kóz juma tartar uran sap.
Kinási bolsa qudaıdyń minin betke aıtar
Jigitten týra aınalyp,
Aıhaı, arman ne,
Bir ókpesine tura alsaq!..
Dosty ańsap kelem
Aıyrylmaı óter tirlikten,
Onysyz, bálkı, olqy da bolar jyr bitken,
Olqy da bolar ómirim,
Júrmin ańsap-aq,
Ańsap-aq,
Ańsap júrmin-aý
Asyl da dosty bir kútken! —

deýi tegin be? Dos qaıda sol? Kim-kimniń de úlken suraǵy ishinde jatyr, shyn dosy bar adam baqytty, al tappasań she, sondyqtan da kim-kim de dos izdeıdi, biraq dosty da Alla beretin bolsa kerek, adalynan jolyqqan dos taǵdyrdyń bir syıy! Oıyńa Sháńgereı aqynnyń "Syrshy" deıtin óleńi oralady.

Quıryq atyp qúlıa,
Túlkideı qashqan jymıa,
Qarańdy úzip barasyń,
Bizden de qaıran dúnıa...
Dáýren ótip, jas jetip,
Zamandas qurby adamdar,
Azaıyp kelip, o bitti.
Kórgen tústeı bári de,
Kózimnen boldy zym-zıa.

Ómir zańy osyndaı, bári arman, adam armandaýyn qoımaıdy, adam úmitpen ómir súredi. Zym-zıa tirlik júırik, bári bir kórgen tús! Sonda da bireýge jan qaıǵy, bireýge bas qaıǵy, al, Sáken aqyn dos izdeıdi. Oı men sezim — aqynnyń altyn arqaýy! Ol tańyrqaıdy. "Bul netken el, netken el" dep tandanady. Tandana otyryp:

...Jaqynyń joq ókpeler,
Jaýyń da joq jek kórer,
Ury-qary ákimi,
aqynyńda joq bedel,
bul netken el, netken el?
Aıarlyqty — aıla der,
qaraýlyqty — paıda der,
sý júrekter mekeni —
apyr-aý, bul netken el,
apyr-aý, bul netken el?! —

deıdi. Bul qaı tujyrym — suraq? Saryndy oı túıinin avtor oqýshyǵa tastaıdy. Tásil jaqsy. Ádette oqýshy sózdi synasa, sóz oqýshyny da synaıdy. Aqyn tyrnaq ishindegi kirdi kórip otyr. Óıtkeni el óziniki, el óziniki bolǵasyn mini de ortaq, aqyn mindeti sony kórsetý.

Endi áńgime basynda aıtqan ýájge qaıtyp oralar bolsaq, "búgingi aqyndardyń alǵashqy ondyǵyndamyn" deıtin Sáken sózine taǵy bir toqtalyp ótýge týra keledi. "Ondyǵy" nesi? Sáken aqyn "ondyq" ishinde júretin aqyn ba? Kezinde zamandasy, qalamdas qurdasy Asqar Súleımenov aıtqan jáne bir sóz bar. Ol: "Eger qazaq ádebıetine Mendeleev kestesi sıaqty keste bolsa, sonyń bir uıasyna máńgilik turaqtaǵan aqyn — Sáken Imanasov!" — depti. Durys-aq aıtqan ǵoı, osy pikir kóńilge qonady, aqyndy jasandy san qatarynan emes, Asqar aıtqan uıadan, tolǵamdy oı toǵysynan, aqyndyq talantynan, sóz meńgerý sheberliginen izdegen durys shyǵar. Áıtpese esh laýazym da aqynǵa aqyndyq qospaıdy, laýreattyq ataq ta aqyn úshin bedel emes. Bir kezderdegi Gorkııdiń "jazýshy — qurmetti at" deıtin ataly sózi eskirgen zamanda, bizdegi jazýshylardy memleket tarapynan kategorıaǵa bólip (birinshi sort, ekinshi sort degen sıaqty), bir berip, bir alyp tastap júrgen "halyq aqyny", "halyq jazýshysy" deıtin ataq, dástúrli memlekettik syılyq, keýdege sólkebaı taqqannan eki bolǵan tvorchestvo adamy joq. Bir jaqsysy, Sáken osylardyń bárinen ada, sondyqtan da biz Sákendi joǵaryda ózi aıtqan "ondyqtar" qatarynan izdemedik, ony jóne jón kórmeımiz de. Aqyn túsine ylǵı aqboz at kiredi eken, kitabynda "Bir aqboz at túsime kóp kiredi" deıtin óleńi de bar, ylaıym, sol aqbozyna óńinde minse ıgi. Sákendeı aqynǵa aqboz mingen jarasady. Aqynnyń óz tulpary bolǵany árıne jaqsy.

---