InfoHub Logo

ادامگەرشىلىك - بۇل ءار ادامنىڭ ىشكى مورالدىق قاسيەتتەرىن، جاقسى مىنەز-قۇلىق نورمالارىن بەينەلەيتىن تۇسىنىك. ادامگەرشىلىك تۋرالى ماقال-ماتەلدەر ءارتۇرلى مادەنيەتتەردە كەزدەسەدى جانە ولار ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى، ءوزارا قارىم-قاتىناسى جانە ومىرلىك قۇندىلىقتارى تۋرالى تەرەڭ ويلاردى بىلدىرەدى. مىنە، كەيبىر ماقال-ماتەلدەر مىسالى:

1. "ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى - اسىل قازىنا."
2. "ءسوزىڭ - ءسوز، ءىسىڭ - كىسى."
3. "جاقسى ادامنىڭ جولى اقىرىن، ءبىراق ءتۇ

زۋ."
4. "ادامگەرشىلىك التىننان قىمبات."
5. "جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس، جامان ءسوز - جارىم قازىق."
6. "مەيىرىمدى جۇرەك - ادامگەرشىلىكتىڭ وتانى."
7. "ءتىل - كوڭىلدىڭ كىلتى، ادامگەرشىلىك - باقىتتىڭ كىلتى."
8. "ادامگەرشىلىكتىڭ كوزى - قايىرىمدىلىقتا."
9. "ءبىلىمدىنىڭ باسى يىلگەن، ادامگەرشىلىكتىڭ باسى بيىك."
10. "قۇرمەت - ادامگەرشىلىكتىڭ كوركى، سىيلاستىق - دوسىڭنىڭ قورعانى."

ادامگەرشىلىك تۋرالى ماقال-ماتەلدەر:

-ادامگەرشىلىك ابىروي الىپ بەرەدى.

- ادامگەرشىلىك بەلگىسى - 

ءيىلىپ سالەم بەرگەنى.

شىن دوستىقتىڭ بەلگىسى -

كوپ كەشىكپەي كەلگەنى.

- ادامگەرشىلىك وپالىققا تۇراقتايدى.

- ادامعا ادام اق نيەتىمەن جاق،

قارا نيەتىمەن جات.

-ادامدىق اردان ايىرىلعانشا،

ارداقتى جاننان ايىرىل.

- ادامدىقتان ۇلكەن ات جوق، 

ناداندىقتان ۇلكەن دات جوق.

- ادامدى تۇرار ادام قىپ

اق جۇرەك پەن ادالدىق.

- ادامدى تارلىق شىنىقتىرادى،

ادامگەرشىلىكتى بارلىق ۇمىتتىرادى.

ادالدىق — اردىڭ ءىسى.
***
ادالدىق جۇرگەن جەردە، ادامدىق جۇرەدى.
***
قۇلان ءوز قاعىنان ءوزى جەرىمەس.
***
الا ءجىپتى اتتاماعانڭىڭ ابىرويى بيىك.
***
اسىلدىڭ ءبىرى — ادالدىق.
***
ارقاندى ات قازىعىنا ورالار.
***
ءجۇز سوم اقشاڭ بولعانشا،
ءجۇز جولداسىڭ بولسىن.
***
جامان تۋعانىڭ بولعانشا،
جاقسى جولداسىڭ بولسىن.
***
دوسى كوپتى جاۋ المايدى،
اقىلى كوپتى داۋ المايدى.
***
جولداستىڭ مىڭىن الما، ءبىرىن ال
***
دوس بەرگەنىنىڭ تۇسىنە قاراما.
***
دوسىڭ اۋىرسا، ىڭقىلدا.
***
دوس دوسقا جالىنسا،
دوستىڭ كوڭىلى الىنادى.
***
دوس، دوسقا زىيانكەر ەمەس،
زىيانكەر بولسا، دوس ەمەس.
***
سويماسىمدى سويامىن،
سۇيگەنىمنىڭ كوڭىلى ءۇشىن.
***
جولداس، جولداسقا قيانات ەتكەن وڭباس.
***
ەسكى دوس كەلگەندە،
جاڭا دوستىڭ كوزىنەن جاس شىعادى.
***
جولداسىڭنىڭ جوعىن قاراس:
تابىلسا جوعىنا جاقسى،
تابىلماسا كوڭىلىنە جاقسى.
***
كىسىمەن دوس بولما، دوس بولساڭ،
قيماسىنا كوڭىل سالما.
***
دوسپەن دوس بولعانعا شاتتان،
دۇشپانمەن دوس بولعاننان ساقتان.
***
دوسقا كەلسەڭ بوسقا كەلمە.
***
ءتاۋىر كورگەن دوسىڭا،
ءتاۋىر كورگەن مالىڭ بەر.
كورە-كورە ءسۇيىنسىن؛
جامان كورەگەن دوسىڭا،
جامان كورگەن مالىڭ بەر،
كورە-كورە كۇيىنسىن.
***
دوس باسقا قارار،
دۇشپان اياققا قارار.
***
دوس سىرتىڭنان ماقتار،
دۇشپان كوزىڭە ماقتار.
***
مال كوتەرەر ءولىمدى،
دوس كوتەرەر كوڭىلدى.
***
قاجىمالى مىڭ جولداس، جوقپەن تەڭ،
جانىن قيعان ءبىر جولداس، كوپپەن تەڭ.
***
جولداسىڭ سوقىر بولسا،
ءبىر كوزىڭدى قىسىپ وتىر.
***
الىستاعى دۇشپاننان،
اڭدىپ جۇرگەن دوس جامان.
***
از قايعىنى اس باسادى،
كوپ قايعىنى دوس باسادى.
***
ەت بەرگەندەي دوسىڭ بولسىن،
جەر بەرگەندەي قوسىڭ بولسىن.
***
دوس جىلاتىپ ايتار،
دۇشپان كۇلدىرىپ ايتار.
***
دوسقا ات بەرمە،
ات بەرسەڭ، جاي ءجۇر دەمە.
***
دوستىڭ كوڭىلى ءبىر اتىم ناسىبايدان قالادى.
***
ايتۋلى دوستىڭ مالى ءبىر،
كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر.
***
سۇيەك تامىر سۇيەنىسىپ كۇن كورەدى،
اۋىز تامىر ايتىسىپ ارتىعىن الادى.
***
ەكى جاستى قوسقاننىڭ ساۋابى بار،
دوس اراسىن اشقاننىڭ وبالى بار.
***
ەكى كىسى قاعىسسا،
ءبىر كىسىگە ورىن بار.
***
ەكى اياقتىدان قۇرداس تاتۋ،
ءتورت اياقتىدان بوتا تاتۋ.
***
دوسىڭا وتىرىك ايتپا،
دۇشپانىڭا سىرىڭدى ايتپا.
***
بولىمسىزدان ۇلگى شىقپاس،
كوڭىلسىزدەن كۇلكى شىقپاس.
***
جاقسى كورەر تامىردىڭ،
اتىن الما، تايىن ال.
***
جارتىنى جارىپ جەگەن
تاتۋلىقتىڭ بەلگىسى.
***
كوزدەن كەتسە، كوڭىلدەن كەتەدى.
***
كيىم كىرى جۋسا كەتەدى،
كوڭىل كىرى ايتسا كەتەدى.
***
اۋىز اشسا، سىر كورىنەدى،
ەسىك اشسا ءتور كورىنەدى.
***
كوڭىل — قازى، كوز — تارازى.
***
قورىققان مەن قۋانعان بىردەي.
***
كوڭىل — ءسوزدىڭ ساندىعى.
***
كوز — بۇلاق،
كوڭىل — سىناپ.
***
ادام قۇلاقتان ازادى،
كوڭىلدەن سەمىرەدى.
***
ارىماق، سەمىرمەك كوڭىلدەن.
***
كوڭىل جەتسە ءبارى جەتەر.
***
كىسىنىڭ كوزىنە كوزىڭ تۇسسە، مەيىرىمى تۇسەدى.
***
اقىلدى ماقتانسا، ءىستى تىندىرار،
اقىلسىز ماقتانسا، اياعىن سىندىرار.
***
ادامنىڭ ءوزى جەتپەگەن جەرگە ءسوزى جەتەدى.
***
جىگىت جولداسىنان بەلگىلى.
***
اقپەيىلدىڭ اتى ارىمايدى،
تونى توزبايدى.
***
ءوزى زوردىڭ يىعى دا زور.
***
كەڭ پەيىلدى كەم بولماس.
***
جاسىڭدا قىلجىڭ بولساڭ،
قارتايعاندا مىلجىڭ بولارسىڭ.
***
ساناسىزعا سان ايتساڭ دا بولمايدى.
***
ەسەر اقىلى تۇستەن كەيىن كىرەدى.
***
ساراڭنىڭ ءوز مالى وزىنە بۇيىرماس.
***
اۋرۋ كەتەدى، مىنەز كەتپەيدى.
***
جىعىلعان سۇرىنگەنگە كۇلەدى.
***
جىرتىق تەسىككە كۇلەدى.
***
باسقا تۇسسە، باسپاقشىل.
***
اقىماقتىڭ ءسوزى اقاۋ تاتىر.
***
اقىماق بۇزۋعا بار،
تۇزەۋگە جوق.
***
اقىلى ازدىڭ ازابى كوپ.
***
اقىماقتىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايدى.
***
اڭقاۋ ءبورى قوي ۇركىتەدى،
اقىلسىز ادام ەل ۇركىتەدى.
***
اقىلدىعا يشارات،
اقىماققا تاياق.
***
اقىلى جوقتىڭ ارمانى جوق.
بەرمەستىڭ ۇيىندە بەستى قىمىز تۇرادى.
***
ىمدى بىلمەگەن، دىمدى بىلمەيدى.
***
تۇلكىنىڭ قىزىلدىعى وزىنە سور.
***
ەكى كەمەنىڭ قۇيرىعىن ۇستاعان سۋعا كەتەر.
***
ۇيالماعان بۇيىرماعاننان تاتار.
***
جاۋجۇمىر جاقسى بولسا،
يتكە تاستار ما ەدى.
***
مال كەدەيلىگىنەن، اقىل كەدەيلىگى جامان.
***
اشۋلىنىڭ الدىندا تۇرما.
***
اڭقاۋ اڭدامايدى،
اڭگى تىڭدامايدى.
***
باستا مىي جوق بولسا،
ەكى اياققا كۇش تۇسەر.
***
اۋزىندا ءازىلى جوقتىڭ،
قولىندا ماسقاراسى بار.
***
پەيىلى جامانعا پالە جولىعادى.
***
كوپسىنگەن ازعا جەگىزەر.
***
ۇرىنشاق ات ارىق بولار،
كوڭىلشەك جىگىت جارلى بولار.
***
كۇنشىلدىڭ كۇنى قاراڭ.
***
ارامزانىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام.
***
كوك دولىدان ءداۋ پەرى قاشىپتى.
***
ءوزىنىڭ تۇيەدەي ءمىنىن كورمەي،
بىرەۋدىڭ تۇيمەدەي ءمىنىن كورەر.
***
ءوزىم بىلەم ورگە اپارماس.
***
اقىلى جوق باسقا، ادىرايعان كوز بىتەدى.
دۋاسى جوق اۋىزعا، سۋدىراعان ءسوز بىتەدى.
***
ازدى الماعان، كوپتەن قۇر قالادى.
***
بەرمەستىڭ سىلتاۋى كوپ.
اتالى سوزگە ارسىز تالاسادى.
***
شىن جومارت جوقتىعىن بىلدىرمەس.
***
اقكوڭىلدەن ارامدىق شىقپاس،
ارامدىق شىقسا دا جاماندىق شىقپاس.
***
ءوز اقىلىن شامالاعان قور بولماس.
***
سىپايى سىرىن جاسىرمايدى.
***
سىپايىنى ۇيدە كورمە، تۇزدە كور.
***
ارعىماقتىڭ بەلگىسى،
از وتتار دا كوگى جۋسار.
اسىل جىگىت بەلگىسى،
از سويلەر دە كوپ تىڭدار.
***
كۇلمە دوسىڭا، كەلەر باسىڭا.
***
كوزىنە قاراما، سوزىنە قارا.
***
كەڭ بولساڭ كەم بولمايسىڭ.
***
باستان قۇلاق ساداعا.
***
اقىلدىنىڭ الدىمەن ءجۇر،
اقىماقتىڭ ارتىمەن ءجۇر.
***
ءتۇسى يگىدەن تۇڭىلمە.
***
دوس جىلاتا ايتار،
دۇشپان كۇلدىرە ايتار.
***
ارلى ارىنا قاراسا،
ارسىز جەڭدىم دەيدى.
***
جاماندىق جاقىن، جاقسىلىق الىس.
***
جاماندىقتى كوپ قۋساڭ،
قۇتىلماس پالە جولىعار،
جاقسىلىقتى كوپ قۋساڭ،
باق-اۋلەتىڭ مولىعار.
***
جاقسىلىق اعاش باسىندا،
جاماندىق اياق استىندا.
***
جاس-جاستىڭ تىلەگى ءبىر،
جىبەكتىڭ ءتۇيىنى ءبىر.
***
قولى جەتپەگەن كارىپ.
***
دوسىڭنان تۇيە سۇراساڭ،
ۇيالعانىنان بيە بەرەر.
***
تەڭىن تاپسا، تەگىن بەر.
***
اسىرە قىزىل تەز وڭار.
***
تەنتەك شوقپار جينار.
***
بەت كورسە، ءجۇز ۇيالادى.
***
«ءسىز» دەگەن ادەپ،
«ءبىز» دەگەن كومەك.
***
ايتپاسا جۇرەكتەن كەتەدى،
تارتپاسا بىلەكتەن كەتەدى.
***
سىيلاساڭ، سىي كورەرسىڭ.
***
اشۋ ارىندايدى،
اقىل سوڭىنان اياندايدى.
***
اشۋ تۇرعان جەردە، اقىل تۇرماس.
***
قۇتىرعاننان قۇتىلعان.
***
كورگەننەن كوز اقى الادى.
***
اۋرۋدان ادەت جامان.
***
اقىلدان اشۋ كوپ بولسا، اقىل كەتەر،
اشۋدان اقىل كوپ بولسا، اشۋ نە ەتەر.
***
سۋدىڭ ءتۇبىن شىم بەكىتەر،
داۋدىڭ ءتۇبىن قىز بەكىتەر.
***
يت دەگەنگە اشۋلانىپ،
كۇشىك دەسەڭ كۇلەدى.
***
كوكىرەك بايعۇس تەكىرەك قاعار.
***
جىعىلعان كۇرەسكە تويماس.
***
بەتىڭ قيسىق بولسا، ايناعا وكپەلەمە.
***
مال شوپكە، ادام سوزگە توقتايدى.
***
ءولى بۋرانىڭ باسىمەن،
ءتىرى اتاندى قورقىتادى.
***
بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما.
***
داريا جانىنان قۇدىق قازبا.
***
بەرمەس استان دامەتپە.
***
اسى بار اياقتان اتتاما.
***
اياز ءالىڭدى ءبىل،
قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل.
***
قويا جەسەڭ، قوي قالار.
تارتا جەسەڭ، تاي قالار.
***
جىلاعاندى سۇراما، كۇلگەندى سۇرا.
***
كىرمەي تۇرىپ، شىعارىڭدى ويلا.
***
سۋ ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرمە.
***
سىرتىن كورىپ ىشىنەن تۇڭىلمە.
***
ءازىلىڭ جاراسسا، اتاڭمەن وينا.
***
قارت كەلسە اسقا،
جاس كەلسە ىسكە.
***
جاقسى كىسىنىڭ اشۋى،
جىبەك ورامال كەپكەنشە.
***
بىرەۋگە دەپ كور قازبا،
ءوزىڭ تۇسەرسىڭ.
***
بارامىن دەپ اسپا،
جوقپىن دەپ ساسپا.
***
قاناعات قىلساڭ، قارنىڭ توق.
***
جارلى بولساڭ دا، ارلى بول.
***
وتىرىك ايتىپ جاعىنعانشا،
شىنىڭدى ايتىپ جالىن.
***
بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرما.
***
كەكشىل بولما، كوپشىل بول.
***
بەرمەگەندى بەرىپ ۇيالت.
***
بۇرىنعى ءىستىڭ باسىندا بولماساڭ،
سوڭعى ءىستىڭ قاسىندا بول.
***
ءازىل ايتساڭ دا ،ءادىل ايت.
***
قايتىپ كەلەر ەسىكتى قاتتى سەرىپپە.
***
بىرەۋ ءزابىر ەتسە، سەن سابىر ەت.
***
تۇرلاۋسىز سەرت تۇرپايى مۇشە ءتارىزدى.
***
سابىن كىردى اشادى،
سابىرسىز سىردى اشادى.
***
ەسەردىڭ توبى ەكەۋگە جەتپەي توزار،
ەزدىڭ قايراتى جاۋ كەتكەندە قوزار.
***
اقىلدىنىڭ بەلگىسى بايىسا اسپايدى،
دارەجەسىنە تاسپايدى.
***
وتىرىك تە، شىن دا اۋىزدان شىعادى: ايىرماسى ايتىلۋىندا ەمەس، ماعىناسىندا.
***
ءوزىڭ كوتەرمەيتىن ءسوزدى باسقاعا ايتپا.
***
ءوزىندى ءوزىڭ سىيلاماساڭ،
وزگەدەن سىي دامەتپە.
***
نارسىزگە نازىندى ايتپا، ساعىڭ سىنادى.
نارلىگە يشارات ەتسەڭ، ايتپاي ۇعادى.
***
وزبىر ولجا ءۇشىن ولەدى،
كۇنشىل كۇندەۋمەن بۇلەدى.
***
سۋدىڭ جولىن قۇم بوگەر،
ەردىڭ جولىن سۇم بوگەر.
***
تىمىرىق بولسا ەر وڭباس،
توڭعا جاتسا مال وڭباس.
***
اقىل — جاس ۇلاننان،
جۇيرىك — تاي قۇناننان.
***
ويناپ سويلەسەڭ دە،
ويلاپ سويلە.
***
ويىن سوزگە شىن تورە.
***
وي ويلاساڭ، تەڭ ويلا.
***
اقىلداسساڭ شەشەرسىڭ،
اقىلداسپاساڭ كەم كەسەرسىڭ.

بۇل ماقال-ماتەلدەر ادامدارعا ولاردىڭ ومىرىندە ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكە سالادى جانە ولاردىڭ قوعامدا قالاي ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس ەكەنىن بەينەلەيدى. ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر - بۇل تەك قانا جەكە مىنەزدىڭ ءبىر بولىگى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وزگەلەرگە دەگەن قۇرمەتتى، سىيلاستىقتى جانە مەيىرىمدىلىكتى قامتيتىن قوعامدىق مادەنيەتتىڭ نەگىزگى بولىگى بولىپ تابىلادى.