InfoHub Logo

قۇرمەتتى وقىرمان، شىنىن ايتۋ كەرەك، مەن بۇرىن دا ساكەن يماناسوۆ شىعارمالارىن، ونىڭ اقىندىق قۋاتىن ءبىر كىسىدەي-اق بىلەم دەپ ويلايتىنمىن. ونىڭ قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى ەكەنىن باياعىدا-اق مويىنداعانمىن. ءبىراق، ساكەن يماناسوۆتىڭ "الاكولىم — ايدىنىم" اتتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇكىل تۆورچەستۆوسىنىڭ قورىتىندىسى بوپ سانالاتىن كىتابىن، تاعى دا ۇلكەن ارىپپەن جازىلاتىن كىتابىن وقىعاندا، مەنىڭ بۇرىنعى بىلگەنىم جەتكىلىكسىز ەكەنىنە، ءتىپتى ءۇستىرت ەكەنىنە كوزىم جەتتى. مەن وسى كىتاپ ارقىلى ساكەن يماناسوۆ دەپ اتالاتىن، الاكولدەي ايدىنى بار، "اسپانى دا ولەڭ بۇركىپ تۇراتىن" القابى بار، تامشىلارى شاشىراپ، نايزاعايلارى شاتىرلاپ سىنىپ، ورماندارىنىڭ شۋدالارى جەلكىلدەپ، قۇستارى جىرتىلىپ-ايىرىلىپ، جۇمباعىن جاسىرىپ، قيالىن قيانعا اسىرىپ، قۋانىشىمەن قىزىقتىرىپ، مۇڭىنىڭ وزىمەن ەلىكتىرىپ، جەلىمەن دولدانىپ، نۇرىمەن كوز بەن كوڭىلدى بىرگە ارباپ، بىردە اشىنىپ، بىردە اشىلىپ جاتقان الەمگە كىردىم.

مەن بۇگىن، قۇرمەتتى قاۋىم، ءوزىمدى ۇلكەن تەبىرەنىسكە ءتۇسىرىپ، وراسان تولعانىسقا باتىرعان ول الەمنىڭ بۇكىل قۋات-كۇشىن، مىنەزىن، ءبولمىس-بىتىمىن، اجارلى سالتاناتىن، سيقىرلى اۋەزىن، سىمبات-كوركىن، رەنىشى مەن كۇيىنىشىن، ساعىنىشى مەن اڭسارىن، جۇدەگەن تۇسىن جاداعان ءساتىن، تاسىپ-توگىلگەن كەزىن تۇگەل ايتىپ بەرە الار ەمەسپىن. ول مۇمكىن دە ەمەس. ويتكەنى، ساكەن يماناسوۆتىڭ ءبىر ولەڭىنە ءبىر ماقالا جازۋعا بولادى. مەن بۇل ءسوزدى ءتىپتى دە كوتەرىپ ايتىپ وتىرعان جوقپىن. شىنى سولاي. سوندىقتان مەن بۇل جەردە ساكەن يماناسوۆ تۆورچەستۆوسىنداعى ءوزىم بايقاعان باستى ەرەكشەلىكتەرگە عانا توقتاعىم كەلىپ وتىر.

ساكەن يماناسوۆتىڭ ەڭ باستى تاقىرىبى — كىندىك قانى تامعان تۋعان جەر. ول ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن الاسات ۇلى سەزىممەن، ۇلى ماحابباتپەن سۇيەدى. مەن ونىڭ ولەڭدەرىن وقي وتىرىپ ۇققانىم، اقىن تۋعان جەرىنە، عافۋ اقىن ايتقانداي، كىندىگىمەن عانا ەمەس، بۇكىل الپىس ەكى تامىرىمەن، مىڭ-ميلليونداعان سەزىم تالشىقتارىمەن بايلانىپ قالعان. اقىن:

تۋعان جەردىڭ سۇيەنىپ تەرەگىنە،
بۇلبۇل بولىپ مۇڭ شاقتىم مەن ەگىلە، —
ودان ارتىق اقىنعا تاقىرىپتىڭ،
ودان ارتىق باقىتتىڭ كەرەگى نە؟!

دەيدى. مىنە، اقىن كرەدوسى وسى. ول سۇلۋلىق دەپ اتالاتىن سيقىر الەمنىڭ ءوزىن تۋعان جەر سۇلۋلىعى ارقىلى عانا تانيدى. سول ارقىلى تانىلعان سۇلۋلىق قانا باياندى دەپ بىلەدى. ول كونە تاريح قويناۋلارىنا دا تۋعان جەر تاريحى ارقىلى سۇڭگۋ كەرەك دەپ ۇعادى. سوندا عانا ول تاريح اتا-باباڭنىڭ، ءوزىڭنىڭ تاريحىنا، بۇكىل بولمىس-بىتىمىڭمەن قابىسىپ كەتكەن تاريحقا اينالادى دەپ سەزەدى. اقىن تۋعان جەردى بولشەكتەپ بولۋگە كەلمەيتىن، ونىڭ قۋانىشى مەن شاتتىعى دا، جەڭىسى مەن جەڭىلىسى دە، قاسىرەتى مەن قايعىسى دا تۇتاس تاعدىر دەپ، تاعى دا ول ءوزىمنىڭ تاعدىرىم دەپ ءبىلدى.

سوندىقتان ول تۋعان جەر بولىپ تەبىرەنەدى، تولقيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا تۋعان جەر دەسە ول جەل شايقاعان كولدەي بۋىرقانىپ، ۇستىنەن داۋىل وتكەن ورمانداي تولقيدى.

سونىمەن بىرگە ساكەن يماناسوۆ ءۇشىن تۋعان جەر دەگەن مەشىت، قۇتحانا. الىستان كەلگەن كەزدە ول تۋعان جەرىن اڭساپ ساعىنىپ قانا كەلمەيدى، ول يمەنىپ اياعىن انداپ باسىپ كىرەدى. ويتكەنى، مىناۋ الىس-جۇلىسى كوپ، تارتىس-جاعالاسى مول قاتىگەز زاماندا الدەنەنى انداماي ءبۇلدىرىپ، الدەقانداي وقىس ءىس ىستەپ كۇنا ارقالاپ قالعان جوقپىن با، ەگەر سولاي بولا قالعانداي بولسا مىنا تۋعان جەر بەتىنە قالاي قاراماقپىن دەگەن كۇدىك پەن كۇمانمەن اياق باسادى. اقىننىڭ "ەلدىڭ الدىندا قىزارعانشا، تۋعان جەرگە كىرىپ-اق كەتسەم ەدى" — دەيتىنى سوندىقتان.

سودان بولسا كەرەك، ساكەن يماناسوۆ تۋعان جەرىنىڭ ءار بۇتاسى مەن تالىنىڭ، ءار سوقپاعى مەن تاسىنىڭ تۇگەندەۋشىسى، جوقشىسى. سوندىقتان ول جارالى قۇستى كورىپ جانى شىرىلداپ بايەك بولادى. سوندىقتان ول جوعالعان بۇتاعىن ىزدەپ شارق ۇرادى. سوندىقتان ول كەسىلگەن اعاشتى كورىپ زار يلەيدى.

اقىن ءوزىنىڭ قۇم-ارالدارىمەن، جىرالارىمەن، تۇمالارىمەن ەڭ ءبىر ەت-جاقىن تۋعان-تۋىسقاندارىمەن سويلەسكەندەي سويلەسىپ، سولارمەن سىرلاسقانداي سىرلاسادى. ونىڭ ءبىر تۋمانى تابا الماي، ءبىر سوقپاعىن كورە الماي قالۋى، ءبىر باۋىرىن جوعالتقانمەن، ءبىر جاقىنىنان ايىرىلىپ قالعانمەن بىردەي.

سوندىقتان بولسا كەرەك، مەن ءۇشىن ءقازىر ساكەن يماناسوۆ الاكولدىڭ ءبىر تەبىرەنگەن كەزىندە جاعاعا شىعىپ كەتكەن شابىتتى تولقىنى سەكىلدى.

نە بولعاندا دا ونىڭ بۇكىل جانى، بولمىسى سول تۋعان جەردە، سول مەكەندە. اقىننىڭ بۇل تاقىرىپتاعى ولەڭدەرى جونىندە ۇزاق سويلەۋگە بولار ەدى ءبىراق ونى مىنا جولدارمەن تۇيىندەپ اياقتاي تۇرايىن.

شەگەلەپ ءبىرجولاتا قىرعا مەنى،
سول كۇنى جاڭبىر جاۋىپ تۇرعان ەدى...
اينالا —
مۇنارى ما، —
تۇمانى ما —
ايتەۋىر ايتىپ بولماس مۇڭ بار ەدى، —

دەي كەلىپ:

كوكىرەك قىجىلداي ما قۇر دامەلى...
اينالا ادام ۇقپاس مۇڭ بار ەدى...
شەگەلەپ قىرعا مەنى تاستاعانداي
تولاسسىز جاڭبىر جاۋىپ تۇرعان ەدى.

شىنىندا دا ساكەن يماناسوۆ تۋعان جەرگە جاڭبىرلاردىڭ تامشىسىمەن شەگەلەنىپ قالعان اقىن.

ساكەن يماناسوۆتىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن، ءونىمدى تاقىرىبى. ماڭگىلىك تاقىرىبى — ماحاببات تاقىرىبى. اقىن بۇل تاقىرىپتى بارىمىزگە بەلگىلى، ءتىپتى مەزى ەتكەن "ءسۇيدىم-جاندىم، كۇيدىم-قالدىم" دەپ ەمەس، بار شىندىعىمەن، بار تابيعاتىمەن جىرلايدى. قاسيەتىمەن سۇيسىنەدى، قاسىرەتىمەن كۇرسىنەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاعدىرلى ماحاببات. ءوزىنىڭ رەنىشى، مۇڭى بار ماحاببات. اقىن ماحاببات دەگەندى رازى كوڭىل، راحات ءسات دەپ ەمەس، ونىڭ اسا قاتال، اياۋسىز، ءتىپتى ازاپتى قۇبىلىس ەكەنىن ايتادى، اشىنىپ ايتادى، ءبىراق اشىعىن ايتادى:

قۇپيا ەمەس ەشكىمگە بوتەندىگىم،
ەمەكسىتىپ قايتەمىن بەكەر، كۇنىم —
انىق سەزىپ جاتامىن تۇسىمدە دە
بۇل باقىتتىڭ بايانسىز ەكەندىگىن، —

دەيدى اقىن. ءبىراق اقىن ماحابباتتىڭ ازابىن تارتا وتىرىپ، ونىڭ ۋىن ءىشىپ، وتىنا ورتەنە ءجۇرىپ ماحابباتقا كوڭىلى ءبىر سوت تە سۋىعان ەمەس. تاعى دا ازاپتانا ءجۇرىپ ازاپ تىلەيدى، ءتىپتى سول ماحابباتتان ءولىپ كەتۋگە پەيىل. وعان:

جانبادىم با، الدە جاندىم با
شۇكىرلىك ايتىپ اق تاڭعا، وڭاشا،
جاسىل شالعىنعا وتاۋ ءۇي تىگىپ جاتقاندا،
الاي دا تۇلەي بۇلت ۇشقان،
قاراۋىتىپ بارىپ كوكتە كۇن،
جاي بولىپ ءتيىپ ءبىر تۇستان
جايراتىپ نەگە كەتپەدىڭ؟
دەگەن جولدارى كۋا.

ارينە، اقىننىڭ ماحاببات تاقىرىبىنا جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ ءبارى دەرلىك ازاپتان، مۇڭ مەن نالادان تۇرادى دەسەك، ءبىر جاقتى كەتكەن بولار ەدىك. ونىڭ ماحابباتتىڭ التىن نۇرىنا شومىلىپ، كۇمىس شاپاعىنا مالىنىپ، ءسان-اجارى كەلىسىپ سالتاناتىنا ءماز-مايرام بوپ تۇراتىن ساتتەرى كوپ. ونداي ساتتەردە سەنىڭ دە جانىڭا اق نۇر قۇيىلىپ، قانىڭا جاسىڭ ەنىپ، تامىرلارىڭ تەرەڭگە كەتىپ، ۇشار باسىڭ كوككە تيگەندەي كۇي كەشەسىڭ. كۇي كەشەسىڭ دە، اينالاڭا باي سەزىم، بايتاق پەيىلمەن قاراي باستايسىڭ. اقىن ءۇشىن بۇدان وتكەن مىندەت اتقارۋ، بۇدان وتكەن پارىز وتەۋى بولار ما؟!

اقىن، ءاسىلى، ءوز تابيعاتىن، ءوز بولمىسىن جازادى. اقىن ولەڭدەرىنەن ونىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى دا، دۇنيەتانىمى، پاراسات-پايىمى، ەڭ باستىسى، مىنەزى كورىنىپ تۇرادى.

ومىردە ساكەن يماناسوۆ تىك سويلەيتىن، كەسەك مىنەزدىڭ ادامى. جالتاقتاۋدى دا، جالباقتاۋدى دا بىلمەيدى. قانداي جەردە دە ءسوزدىڭ اتاسىن ولتىرمەيتىن، ناعىز كەسكەكتى ەردىڭ سويى. تاعى دا ول مىنەز — ابدەن سۋعارىلىپ، سوعىلعان شاربولاتتاي بەرىك مىنەز.

ساكەن يماناسوۆ بۋىنى سوناۋ سوعىس جىلدارىنىڭ قيىندىعى مەن قىستالاڭىندا، ايازى مەن اپتابىندا شىنىققان بۋىن. ول كەزدى اقىن:

التى جاسار بالانىڭ اۋىلىنا
الپامساداي ازامات سانالعانى، —

دەپ سۋرەتتەيدى. بۇگىندە بىرىنەن سوڭ ءبىرى الپىسقا كەلىپ جاتقان بۇل ۇرپاقتىڭ مىنەزى سول قىستالاڭ قيىن شاقتا قالىپتاسقان.

ارينە، تىك مىنەز، كەسەك قاراكەتتىڭ ادامى الدىمەن ءوزىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە، سونان كەيىن وزگەلەرگە سونشالىقتى قولايلى بولا بەرمەيدى. ونداي مىنەزىن باسقاشا ءتۇسىنىپ، "سەن نەگە كەكىرەيە بەرەسىڭ" دەگەن بىرەۋدىڭ سۇراعىنا:

اڭعارماستان انىعىن، ارتىعىراق كەتتىڭ بە.
رەنجىتەر ءوزىڭدى رەتىم دە جوق مۇلدە، —
قۇبىلمالى قىلىقتار،
بۇلان قۇيرىق بىلىق بار، —
ايتپەسە، مەن بىرەۋدى
مەنسىنبەيمىن دەپپىن بە، —

دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءبىراق وعان تۇسىنە قالىپ، سوزگە توقتاي قوياتىن اعايىن بار ما؟ سوڭىڭنان ءوزى قالسا دا، ءسوزى قالار ما؟! "اعايىننىڭ ءسوزى قالماي سوڭىمنان، كۇلگەنىمنىڭ ءوزى قانداي ىزالى" دەيدى. كۇيىنىشتەن تۋعان ىزالى كۇلكى. مىنەز بولمىسى! مىنەز پورترەتى!

اقىندى اقىن ەتەتىن — مىنەز. سابىننىڭ القىندىسىنداي جىلپىلداعان دا، جەلدى كۇنگى توزعان تۋىرتىقتاي جالپىلداعان دا اقىن بوپ جارىتپايدى. بۇگىن اقىن بوپ سانالعانمەن، ەرتەڭ اقىن بوپ ساناتقا قوسىلمايدى. ويتكەنى، جىلپىلداعان دا، جالپىلداعان دا ءوز ارىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرە المايتىندار. ءوزىنىڭ ارىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرە المايتىندار، ەشكىمنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرە المايدى. وسىنى قاتتى سەزىنگەن ساكەن اقىن:

ار الدىندا مەن ءوزىمدى ءاردايىم
دار الدىندا تۇرعانداي-اق سەزىنەم،

دەيدى. ارينە، مۇنداي مىنەزدى ولەڭدەر، ءسوز جوق، سەنىڭ دە ومىرلىك دوسىن ومىرلىك ساپارلاسىڭ بولىپ قالارى ءسوزسىز.

سونداي-اق، ساكەن يماناسوۆتىڭ ادامگەرشىلىك، يگىلىك، يماندىلىق تاقىرىپتارىنا جازىلعان ولەڭدەرى دە تۇتاس ءبىر القاپ، ۇلكەن ءبىر اتىراپ. مەن ساكەن يماناسوۆتىڭ ول القابى مەن اتىرابىن كەسكىلەسكەن كۇرەس مايدانىنىڭ القابى مەن اتىرابى دەر ەدىم. ول مايداندا اقىن بۇكىل قاسيەتسىز قۇبىلىستارمەن جانتالاسقان جانتالاسقا تۇسەدى.

جاعالاسا ءجۇرىپ،
قىرىق جىلدىق قىرعىندا،
ولمەيدى ەكەن سۇمىراي!"

دەپ وپىنادى. ءبىراق ول سۇمىراي ولمەيدى ەكەن دەپ كۇرەس الاڭىن تاستاپ كەتپەيدى. قايتا ولىسپەي بەرىسپەيتىندەي مىنەز كورسەتەدى. سوندىقتان دا، كەشە عانا سوڭىنا ىلەسىپ، قۇرساقتاس باۋىرىنداي جاقىن بولعان ءىنىنىڭ قولىنا تىزگىن تيگەن بويدا، قۇدايدىڭ كىندىگىنەن تۇسكەندەي بوپ استامدىق كورسەتكەنشە شىداماي:

ءاي، باۋىرىم،
اياق استى اينالىپ بىلىكتى ۇلعا،
اينالاعا ءداۋىرىڭ ءجۇرىپ تۇر ما؟! —
جىلى جاۋىپ تاستادىڭ كىسىلىكتى،
كىشىلىكتى ءبىرجولاتا ۇمىتتىڭ دا، —

دەپ شامىرقانادى.

اقىنعا بۇل ۇلى كۇرەستە، بۇل ۇلى مايداندا جەڭىلۋگە بولمايدى. بۇل مايداننان باس تارتۋ — ول ءۇشىن — قىلمىس. جەڭىلىپ، نەمەسە، ودان باس تارتتى ما، وندا جەردىڭ توزۋى مەن ەلدىڭ ازۋى سول جەردەن باستالادى. بەتپە-بەت كەلگەن جاۋدان باتىر قالاي باس تارتپاسا، بەتپە-بەت كەلگەن قاتىگەز قۇبىلىستاردان اقىن دا سولاي باس تارتپاق ەمەس. ويتكەنى، ول مايداندا اقىن ءوز ۋاقىتى، ءوز زامانى، ەزى ءۇشىن عانا ەمەس، ەرتەڭى ءۇشىن دە كۇرەسۋگە مىندەتتى. سوندىقتان دا:

قاتۋلانىپ،
قاھارىن جاۋ تىككەندە،
جەتەدى عوي ءبىر كۇنى داۋ تۇپكى ەلگە.
نەمەرەمىز وزگەدەن كەم بولا ما،
جەم بولا ما جامان مەن جاۋتىكتەرگە، —

دەيدى. سوندىقتان دا اقىن سونشالىقتى قاتۋلى، سونشالىقتى الاڭ. نەمەرەلەرى ءۇشىن، كەلەر ۇرپاق ءۇشىن قاتۋلى، سولاردىڭ تاعدىرى ءۇشىن الاڭ. وسىنداي ۇلى مىندەت، وراسان جۇك ارقالاپ الپىسقا كەلىپ وتىرعان اقىندى ەلى بولىپ، قالىڭ قالامداس دوستارى بولىپ قۇرمەتتەپ جاتۋى ابدەن ورىندى.

"تۇركىستان " گازەتى، قازان، 1998 جىل.

---