احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءومىرى جانە شىعارماشىلىعى
احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءومىرى جانە شىعارماشىلىعى
احمەت بايتۇرسىن ۇلى (1873 - 1938) XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى اسا ءىرى قوعامدىق - ساياسي وزگەرىستەرمەن قاتار اۋقىمدى رۋحاني جاڭعىرۋلاردى دا باستان كەشتى. ۇلتتىق مادەنيەت پەن ادەبيەتتىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ تۋىن كوتەرگەن، جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىنا دەموكراتيالىق ويلار ءسىڭىرىپ، العا جەتەلەۋگە ۇمتىلعان زيالى توپ قالىپتاستى. حالىقتىڭ زەردەسىنە ساۋلە ءتۇسىرىپ، ساناسىن وياتقان وسى توپتىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەدى. قازاق ادەبيەتى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ، ءتىل ءبىلىمىنىڭ اتاسى، ۇلى تۇرلەندىرۋشى - رەفورماتورى اتانعان ول ءوزىنىڭ الدىنداعى شوقان، ءىبىراي، ابايلاردىڭ اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق باعىتتارىن جالعاستىرا وتىرىپ، ءوز زامانىنداعى تۇتاس ءبىر زيالى قاۋىمنىڭ ءتولباسى بولدى. ءومىر جولى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1873 جىلى 18 قاڭتاردا قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ تورعاي وڭىرىندەگى سارتۇبەك دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلەدى. اكەسى بايتۇرسىن شوشاق ۇلى نامىسقوي، سەرگەك، ەتى ءتىرى ادام بولادى. سول سەبەپتى دە بايتۇرسىن مەن ونىڭ اعايىندارى پاتشا وكىمەتىنىڭ وكىلى – ۋەزد باستىعىن سوققىعا جىعىپ، تۇرمەگە قامالادى. بۇل وقيعا ون جاسار بالا احمەتتىڭ ساناسىنا قاتتى اسەر ەتەدى. ماسەلەنىڭ ءتۇپ نەگىزىن تولىق ۇقپاعانىمەن، ول ومىردەگى ادىلەتسىزدىك پەن زورلىق - زومبىلىقتى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى كوزىمەن كورىپ، كوڭىلىنە وي ۇيالاتادى. تابيعاتىنان زەرەك ءارى تالاپتى بالا احمەت 1882 - 1884 جىلدارى كوزى اشىق اۋىل ادامدارىنان ساۋاتىن اشىپ، حات تانيدى دا، كەيىن جاقىن ماڭداعى اۋىل مەكتەبىندە وقيدى. 1886 - 1891 جىلدارى تورعاي قالاسىنداعى ەكى سىنىپتى ورىسشا - قازاقشا ۋچيليششەدە، 1891 - 1895 جىلدارى ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەكتەپتە ءبىلىم الادى. بۇل جىلدارى ۇلى اعارتۋشى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ۇلگىسىندە جۇمىس ىستەيتىن، يگى داستۇرلەرى مول جاڭاشا مەكتەپتەر سانى كوبەيگەن بولاتىن.
مىنە، وسى ءتارىزدى وقۋ ورىندارىندا وقىپ، ساپالى ءبىلىم الىپ شىققان احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1895 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن ءوزىنىڭ مۇعالىمدىك، ۇستازدىق قىزمەتىن باستايدى. 1895 - 1897 جىلدارى اقتوبە، قوستاناي، قارقارالى ۋەزدەرىندە اۋىلدىق، بولىستىق مەكتەپتەردە، ەكى سىنىپتىق ۋچيليششەلەردە ساباق بەرەدى. ءمۇعالىم بولا ءجۇرىپ ول قوعامداعى بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا، الەۋمەتتىك ومىرگە ۇڭىلەدى. حالىققا ءبىلىم بەرۋدىڭ جولدارىن، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرادى. كوپ كىتاپتار وقيدى، ءوز بەتىمەن ىزدەنەدى. ادەبيەتپەن اينالىسادى، ولەڭ - جىرلارىن جازادى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جينايدى، وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن ازىرلەيدى. ءوزىنىڭ بىلىمىمەن، اقىل - پاراساتىمەن ەل اۋزىنا ىلىگە باستايدى. بوستاندىق اڭساعان، كۇرەسكە ۇندەگەن ولەڭدەر جازادى. سونىڭ سالدارىنان 1910 جىلى قازاقستاندا تۇرۋ قۇقىعىنان ايىرىلىپ، ورىنبور قالاسىنا كەلەدى. 1913 - 1918 جىلدارى ءوزى ۇيىمداستىرعان "قازاق" گازەتىنىڭ رەداكتورى بولا ءجۇرىپ، كەڭ اۋقىمدى الەۋمەتتىك ىستەر اتقارادى. گازەت بەتىندە حالىق ءومىرىنىڭ اسا كۇردەلى ماسەلەلەرىن كوتەرەدى. ەلدى وقۋ - بىلىمگە، ىلگەرى ۇمتىلۋعا شاقىرادى. 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسقان احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق جۇرتىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىن قۇرۋدى ماقسات ەتكەن الاش قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى بولادى. كەيىنىرەك قازاقستاننىڭ تۇڭعىش حالىق اعارتۋ ءمينيسترى، قازاقستان اكادەميالىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، الماتىداعى، تاشكەنتتەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پروفەسسورى قىزمەتتەرىن اتقارادى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى كوممۋنيستىك يدەولوگيا الاساپىرانىنىڭ سالدارىنان 1929 جىلى جازىقسىز ۇستالىپ، ۇزاق ۋاقىت تۇرمە مەن لاگەر ازابىن تارتقان احمەت، 1936 جىلى ەلگە قايتىپ ورالعانىمەن، 1937 جىلى قايتا تۇتقىندالىپ، 1938 جىلى اتىلادى. الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى رەتىندە "حالىق جاۋى" دەپ اتىلعان ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ەسىمى دە، شىعارمالارى دا كوپكە دەيىن جۇرتشىلىق ءۇشىن جابىق بولدى.
تەك تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىندا عانا اقىننىڭ شىعارمالارى جارىق كوردى، مۇرالارى زەرتتەلە باستادى. 1988 جىلى اقتالعاننان كەيىن ا. بايتۇرسىن ۇلى شىعارمالارىنىڭ جيناعى (1989)، "اق جول" كىتابى (1991) جارىق كوردى. شىعارماشىلىق مۇراسى. ءىرى قوعام قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ارتىندا اسا مول ادەبي، عىلىمي ەڭبەكتەر قالدى. ول ءوز زامانىندا ءارى اقىن، ءارى اۋدارماشى، ءارى عالىم رەتىندە تانىلدى. احمەتتىڭ 1909 جىلى پەتەربۋرگ قالاسىندا "قىرىق مىسال" دەگەن اتپەن جارىق كورگەن العاشقى كىتابىنا نەگىزىنەن ورىس مىسالشىسى ي. كرىلوۆتان اۋدارعان اۋدارما مىسالدار جيناقتالدى. بۇرىن مىسال ارقىلى تۇسپالداپ ايتىلعان ويلارىن احمەت 1911 جىلى ورىنبور قالاسىندا شىققان "ماسا" اتتى ولەڭدەر جيناعىندا ءوز سوزىمەن اشىقتان - اشىق جاريا ەتتى. بۇل جىلدارى ول قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ ءار ءتۇرلى ماسەلەلەرىنە ارناپ كوپتەگەن ماقالالار جازىپ، باسپا بەتتەرىندە جاريالادى. اسىرەسە 1913 جىلى جازىلىپ، "قازاق" گازەتىندە جاريالانعان "قازاقتىڭ باس اقىنى" اتتى ماقالاسى احمەتتى بىلىكتى ادەبيەتتانۋشى عالىم رەتىندە تانىتتى. بۇل ماقالا ۇلى ابايدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ تاريحىنان الاتىن ورنىن ايقىنداۋعا، اقىن شىعارماشىلىعىنا باعا بەرۋگە ارنالعان تۇڭعىش عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگى ەدى. ادەبيەتشى احمەت بايتۇرسىنوۆ مۇراسىنىڭ ماڭىزدى ءبىر سالاسى – ونىڭ ەل اۋزىنان جيناپ، جۇيەلەپ، باسپا بەتىندە جاريالاعان اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارى. اتاپ ايتقاندا، احمەت جيناعان فولكلورلىق ۇلگىلەر نەگىزىندە ماسكەۋ قالاسىندا 1923 جىلى "ەر سايىن" جىرى، 1926 جىلى "23 جوقتاۋ" كىتاپتارى جارىق كوردى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق ءتىلىنىڭ ۇلى تۇرلەندىرۋشى - رەفورماتورى، تەورەتيگى ءارى قازاق ءتىلى ءبىلىمى سالاسىنا وراسان زور ەڭبەك سىڭىرگەن كورنەكتى عالىم بولدى. ول اراب ارىپتەرىنىڭ نەگىزىندە توتە جازۋ ۇلگىسىن، ياعني قازاقتىڭ ءتول ءالىپبيىن جاسادى. ءوزىنىڭ "وقۋ قۇرالى" (1912)، "ءتىل قۇرالى" (1914)، "ءالىپبي" (1924)، "جاڭا ءالىپبي" (1926) ءتارىزدى كىتاپتارىندا قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي، تەوريالىق جانە ادىستەمەلىك ماسەلەلەرىن كەڭىنەن تالداپ بەردى. قازاق ءتىل بىلىمىندە تەرميندەر جۇيەسىن قالىپتاستىردى.
قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنداعى ۇعىمدار مەن كاتەگوريالارعا جاڭاشا ءارى ءدال انىقتامالار بەردى. "ادەبيەت تانىتقىش" كىتابى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى – قازاق عالىمدارىنىڭ ىشىنەن شىققان تۇڭعىش ادەبيەت تەورەتيگى. ونىڭ ادەبيەتشى عالىم - تەورەتيك رەتىندە تۇلعاسىن ايقىنداعان باستى ەڭبەگى – "ادەبيەت تانىتقىش". ەڭبەك 1926 جىلى تاشكەنت قالاسىندا باسىلىپ شىققان. بۇل كىتابىندا عالىم العاش رەت قازاق ادەبيەتىنىڭ تەوريالىق، مەتودولوگيالىق ماسەلەلەرىن نەگىزدەپ بەردى. ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى باستى ۇعىمدار مەن تەرميندەر جۇيەسىن جاسادى. "ادەبيەت تانىتقىش" كىتابى ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمدە كوركەم ادەبيەتتىڭ بەينەلەۋ قۇرالدارى مەن ءادىس - تاسىلدەرى تالدانسا، ەكىنشى بولىمدە ادەبي جانر تۇرلەرى ءسوز بولادى. تۇتاستاي العاندا، احمەت بايتۇرسىنوۆ ونەر اتاۋلىنى ەكى توپقا بولەدى. ونىڭ ءبىرى – تىرنەك ونەرى، ەكىنشىسى – كورنەك ونەرى. كورنەك ونەرىنە عالىم ساۋلەت (ارحيتەكتۋرا) ونەرىن، سىمبات (سكۋلپتۋرا) ونەرىن، كەسكىن (جيۆوپيس) ونەرىن، اۋەن (مۋزىكا) ونەرىن جانە ءسوز (ادەبيەت) ونەرىن جاتقىزادى. "ونەردىڭ ەڭ الدى – ءسوز ونەرى سانالادى. "ونەر الدى – قىزىل ءتىل" دەگەن قازاق ماقالى بار. مۇنى قازاق ءسوز باققان، ءسوز كۇيتتەگەن حالىق بولىپ، ءسوز ءقادىرىن بىلگەندىكتەن ايتقان. الدىڭعى ونەردىڭ ءبارىنىڭ دە قىزمەتىن شاما قادارىنشا ءسوز ونەرى اتقارا الادى، قانداي ساۋلەتتى ساراي بولسىن، قانداي سىمباتتى ءارى كەسكىندى سۋرەتتەر بولسىن، قانداي ءان - كۇي بولسىن، سوزبەن سويلەپ سۋرەتتەۋگە، كورسەتۋگە، تانىستىرۋعا بولادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
احمەت بايتۇرسىن ۇلى (1873 - 1938) XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى اسا ءىرى قوعامدىق - ساياسي وزگەرىستەرمەن قاتار اۋقىمدى رۋحاني جاڭعىرۋلاردى دا باستان كەشتى. ۇلتتىق مادەنيەت پەن ادەبيەتتىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ تۋىن كوتەرگەن، جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىنا دەموكراتيالىق ويلار ءسىڭىرىپ، العا جەتەلەۋگە ۇمتىلعان زيالى توپ قالىپتاستى. حالىقتىڭ زەردەسىنە ساۋلە ءتۇسىرىپ، ساناسىن وياتقان وسى توپتىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەدى. قازاق ادەبيەتى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ، ءتىل ءبىلىمىنىڭ اتاسى، ۇلى تۇرلەندىرۋشى - رەفورماتورى اتانعان ول ءوزىنىڭ الدىنداعى شوقان، ءىبىراي، ابايلاردىڭ اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق باعىتتارىن جالعاستىرا وتىرىپ، ءوز زامانىنداعى تۇتاس ءبىر زيالى قاۋىمنىڭ ءتولباسى بولدى. ءومىر جولى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1873 جىلى 18 قاڭتاردا قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ تورعاي وڭىرىندەگى سارتۇبەك دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلەدى. اكەسى بايتۇرسىن شوشاق ۇلى نامىسقوي، سەرگەك، ەتى ءتىرى ادام بولادى. سول سەبەپتى دە بايتۇرسىن مەن ونىڭ اعايىندارى پاتشا وكىمەتىنىڭ وكىلى – ۋەزد باستىعىن سوققىعا جىعىپ، تۇرمەگە قامالادى. بۇل وقيعا ون جاسار بالا احمەتتىڭ ساناسىنا قاتتى اسەر ەتەدى. ماسەلەنىڭ ءتۇپ نەگىزىن تولىق ۇقپاعانىمەن، ول ومىردەگى ادىلەتسىزدىك پەن زورلىق - زومبىلىقتى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى كوزىمەن كورىپ، كوڭىلىنە وي ۇيالاتادى. تابيعاتىنان زەرەك ءارى تالاپتى بالا احمەت 1882 - 1884 جىلدارى كوزى اشىق اۋىل ادامدارىنان ساۋاتىن اشىپ، حات تانيدى دا، كەيىن جاقىن ماڭداعى اۋىل مەكتەبىندە وقيدى. 1886 - 1891 جىلدارى تورعاي قالاسىنداعى ەكى سىنىپتى ورىسشا - قازاقشا ۋچيليششەدە، 1891 - 1895 جىلدارى ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەكتەپتە ءبىلىم الادى. بۇل جىلدارى ۇلى اعارتۋشى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ۇلگىسىندە جۇمىس ىستەيتىن، يگى داستۇرلەرى مول جاڭاشا مەكتەپتەر سانى كوبەيگەن بولاتىن.
مىنە، وسى ءتارىزدى وقۋ ورىندارىندا وقىپ، ساپالى ءبىلىم الىپ شىققان احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1895 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن ءوزىنىڭ مۇعالىمدىك، ۇستازدىق قىزمەتىن باستايدى. 1895 - 1897 جىلدارى اقتوبە، قوستاناي، قارقارالى ۋەزدەرىندە اۋىلدىق، بولىستىق مەكتەپتەردە، ەكى سىنىپتىق ۋچيليششەلەردە ساباق بەرەدى. ءمۇعالىم بولا ءجۇرىپ ول قوعامداعى بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا، الەۋمەتتىك ومىرگە ۇڭىلەدى. حالىققا ءبىلىم بەرۋدىڭ جولدارىن، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرادى. كوپ كىتاپتار وقيدى، ءوز بەتىمەن ىزدەنەدى. ادەبيەتپەن اينالىسادى، ولەڭ - جىرلارىن جازادى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جينايدى، وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن ازىرلەيدى. ءوزىنىڭ بىلىمىمەن، اقىل - پاراساتىمەن ەل اۋزىنا ىلىگە باستايدى. بوستاندىق اڭساعان، كۇرەسكە ۇندەگەن ولەڭدەر جازادى. سونىڭ سالدارىنان 1910 جىلى قازاقستاندا تۇرۋ قۇقىعىنان ايىرىلىپ، ورىنبور قالاسىنا كەلەدى. 1913 - 1918 جىلدارى ءوزى ۇيىمداستىرعان "قازاق" گازەتىنىڭ رەداكتورى بولا ءجۇرىپ، كەڭ اۋقىمدى الەۋمەتتىك ىستەر اتقارادى. گازەت بەتىندە حالىق ءومىرىنىڭ اسا كۇردەلى ماسەلەلەرىن كوتەرەدى. ەلدى وقۋ - بىلىمگە، ىلگەرى ۇمتىلۋعا شاقىرادى. 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسقان احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق جۇرتىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىن قۇرۋدى ماقسات ەتكەن الاش قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى بولادى. كەيىنىرەك قازاقستاننىڭ تۇڭعىش حالىق اعارتۋ ءمينيسترى، قازاقستان اكادەميالىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، الماتىداعى، تاشكەنتتەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پروفەسسورى قىزمەتتەرىن اتقارادى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى كوممۋنيستىك يدەولوگيا الاساپىرانىنىڭ سالدارىنان 1929 جىلى جازىقسىز ۇستالىپ، ۇزاق ۋاقىت تۇرمە مەن لاگەر ازابىن تارتقان احمەت، 1936 جىلى ەلگە قايتىپ ورالعانىمەن، 1937 جىلى قايتا تۇتقىندالىپ، 1938 جىلى اتىلادى. الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى رەتىندە "حالىق جاۋى" دەپ اتىلعان ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ەسىمى دە، شىعارمالارى دا كوپكە دەيىن جۇرتشىلىق ءۇشىن جابىق بولدى.
تەك تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىندا عانا اقىننىڭ شىعارمالارى جارىق كوردى، مۇرالارى زەرتتەلە باستادى. 1988 جىلى اقتالعاننان كەيىن ا. بايتۇرسىن ۇلى شىعارمالارىنىڭ جيناعى (1989)، "اق جول" كىتابى (1991) جارىق كوردى. شىعارماشىلىق مۇراسى. ءىرى قوعام قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ارتىندا اسا مول ادەبي، عىلىمي ەڭبەكتەر قالدى. ول ءوز زامانىندا ءارى اقىن، ءارى اۋدارماشى، ءارى عالىم رەتىندە تانىلدى. احمەتتىڭ 1909 جىلى پەتەربۋرگ قالاسىندا "قىرىق مىسال" دەگەن اتپەن جارىق كورگەن العاشقى كىتابىنا نەگىزىنەن ورىس مىسالشىسى ي. كرىلوۆتان اۋدارعان اۋدارما مىسالدار جيناقتالدى. بۇرىن مىسال ارقىلى تۇسپالداپ ايتىلعان ويلارىن احمەت 1911 جىلى ورىنبور قالاسىندا شىققان "ماسا" اتتى ولەڭدەر جيناعىندا ءوز سوزىمەن اشىقتان - اشىق جاريا ەتتى. بۇل جىلدارى ول قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ ءار ءتۇرلى ماسەلەلەرىنە ارناپ كوپتەگەن ماقالالار جازىپ، باسپا بەتتەرىندە جاريالادى. اسىرەسە 1913 جىلى جازىلىپ، "قازاق" گازەتىندە جاريالانعان "قازاقتىڭ باس اقىنى" اتتى ماقالاسى احمەتتى بىلىكتى ادەبيەتتانۋشى عالىم رەتىندە تانىتتى. بۇل ماقالا ۇلى ابايدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ تاريحىنان الاتىن ورنىن ايقىنداۋعا، اقىن شىعارماشىلىعىنا باعا بەرۋگە ارنالعان تۇڭعىش عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگى ەدى. ادەبيەتشى احمەت بايتۇرسىنوۆ مۇراسىنىڭ ماڭىزدى ءبىر سالاسى – ونىڭ ەل اۋزىنان جيناپ، جۇيەلەپ، باسپا بەتىندە جاريالاعان اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارى. اتاپ ايتقاندا، احمەت جيناعان فولكلورلىق ۇلگىلەر نەگىزىندە ماسكەۋ قالاسىندا 1923 جىلى "ەر سايىن" جىرى، 1926 جىلى "23 جوقتاۋ" كىتاپتارى جارىق كوردى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق ءتىلىنىڭ ۇلى تۇرلەندىرۋشى - رەفورماتورى، تەورەتيگى ءارى قازاق ءتىلى ءبىلىمى سالاسىنا وراسان زور ەڭبەك سىڭىرگەن كورنەكتى عالىم بولدى. ول اراب ارىپتەرىنىڭ نەگىزىندە توتە جازۋ ۇلگىسىن، ياعني قازاقتىڭ ءتول ءالىپبيىن جاسادى. ءوزىنىڭ "وقۋ قۇرالى" (1912)، "ءتىل قۇرالى" (1914)، "ءالىپبي" (1924)، "جاڭا ءالىپبي" (1926) ءتارىزدى كىتاپتارىندا قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي، تەوريالىق جانە ادىستەمەلىك ماسەلەلەرىن كەڭىنەن تالداپ بەردى. قازاق ءتىل بىلىمىندە تەرميندەر جۇيەسىن قالىپتاستىردى.
قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنداعى ۇعىمدار مەن كاتەگوريالارعا جاڭاشا ءارى ءدال انىقتامالار بەردى. "ادەبيەت تانىتقىش" كىتابى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى – قازاق عالىمدارىنىڭ ىشىنەن شىققان تۇڭعىش ادەبيەت تەورەتيگى. ونىڭ ادەبيەتشى عالىم - تەورەتيك رەتىندە تۇلعاسىن ايقىنداعان باستى ەڭبەگى – "ادەبيەت تانىتقىش". ەڭبەك 1926 جىلى تاشكەنت قالاسىندا باسىلىپ شىققان. بۇل كىتابىندا عالىم العاش رەت قازاق ادەبيەتىنىڭ تەوريالىق، مەتودولوگيالىق ماسەلەلەرىن نەگىزدەپ بەردى. ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى باستى ۇعىمدار مەن تەرميندەر جۇيەسىن جاسادى. "ادەبيەت تانىتقىش" كىتابى ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمدە كوركەم ادەبيەتتىڭ بەينەلەۋ قۇرالدارى مەن ءادىس - تاسىلدەرى تالدانسا، ەكىنشى بولىمدە ادەبي جانر تۇرلەرى ءسوز بولادى. تۇتاستاي العاندا، احمەت بايتۇرسىنوۆ ونەر اتاۋلىنى ەكى توپقا بولەدى. ونىڭ ءبىرى – تىرنەك ونەرى، ەكىنشىسى – كورنەك ونەرى. كورنەك ونەرىنە عالىم ساۋلەت (ارحيتەكتۋرا) ونەرىن، سىمبات (سكۋلپتۋرا) ونەرىن، كەسكىن (جيۆوپيس) ونەرىن، اۋەن (مۋزىكا) ونەرىن جانە ءسوز (ادەبيەت) ونەرىن جاتقىزادى. "ونەردىڭ ەڭ الدى – ءسوز ونەرى سانالادى. "ونەر الدى – قىزىل ءتىل" دەگەن قازاق ماقالى بار. مۇنى قازاق ءسوز باققان، ءسوز كۇيتتەگەن حالىق بولىپ، ءسوز ءقادىرىن بىلگەندىكتەن ايتقان. الدىڭعى ونەردىڭ ءبارىنىڭ دە قىزمەتىن شاما قادارىنشا ءسوز ونەرى اتقارا الادى، قانداي ساۋلەتتى ساراي بولسىن، قانداي سىمباتتى ءارى كەسكىندى سۋرەتتەر بولسىن، قانداي ءان - كۇي بولسىن، سوزبەن سويلەپ سۋرەتتەۋگە، كورسەتۋگە، تانىستىرۋعا بولادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
