دەلبەگەتەي تاۋىنىڭ اڭىزى. تاريحي - داستان
شىعارماڭدى جۇرت وقىسا ايىپ پا؟
راحمەت ايتام قابىلداعان "سايتقا"!
پلاگياتورلاردان اللا ءوزى ساقتاسىن،
جولىن تاۋىپ جىبەرمەسىن عايىپقا.
بەكجان باتىردىڭ 300 جىلدىعىنا ارنايمىن (1709 - 1730 ج. ج.)
العاداي 1
(دەلبەگەتەي تاۋىنىڭ اڭىزى. تاريحي - داستان).
اق وردا ىدىراپ، دالادا جاڭا اتاۋمەن جەكە مەملەكەتتەر قۇرىلا باستاعان ءحۇ – ءحۇىىى عاسىرلار شاماسىندا كەشەگى كەڭ بايتاق ۇلى دالادا ونداعان كوشپەندى تايپالاردىڭ اراسىنان الەۋمەتتىك - تۇرمىستىق فورماسياسى ءبىرىڭعاي، سالتى بولەك، تۇرىك تەكتەس قانداستاردىڭ ىشىنەن، جەكە حالىقتىق تىرلىگىمەن ەرەكشەلەنگەن، كوشپەندىلىك ( نومادتىق) ءعۇرىپ كەشكەن قازاق - قالماق الەۋمەتتىك توپتارى كورشى ەلدەرگە كەڭ تانىلا باستاعان. ءحىىى عاسىردان باستاپ ويراتتار (قالماقتار) التاي تاۋىن، ەرتىس جاعالاۋىن مەكەندەپ قازاقلىق عۇرىپ كەشكەن نايمان، كەرەي تايپالارىنىڭ جەرىن جايلاپ، كەلە - كەلە جەتىسۋ بويىنداعى تايپالارمەن ارالاسا قونىستانىپ، بويلارىن ۇيرەتە باستايدى. ۋاقىت وتە كەلە باتىر قوڭتايشىنىڭ باسقارۋىمەن قۇرىلعان اسكەري - فەودالدىق مەملەكەت قازاق جەرىنە قىزىعا كوز الارتىپ، قازاق ەلىنە يەك استىنان قاراپ، «ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى» ىڭعايىن تانىتقان كەزدەرى ورىن العان. اۋىلدارى ارالاس، مالدارى قورالاس ەكى حالىق ىشىنەن قالماقتار قازاق جۇرتىنا كورسەتكەن نەبىر جابىرلەرىن قالىپتى جاعدايعا ساناۋىن ورنىقتىرادى. ەۋروپادا يلوتتاردى باسىنعان سپارتالاردىڭ ۇستەمدىك كورىنىسى الاش جەرىندە دە ورنىعادى. ءتىپتى قازاق جەرىندەگى ەلدى مەكەندەرگە ءوز باتىرلارىنىڭ اتىن قويۋدى دا ءجون ساناعان. جۇزدەن مىسال: جەتىسۋ جەرىندەگى المالىق قالاسىنىڭ (الماتى قالاسىنىڭ ماڭى) تورىنەن قاسكولەڭ، شامالعان باتىرلارىنىڭ ەسىمىن قالدىرۋى، بارقىتبەل تاۋىن تارباعاتاي اتاندىرۋى،، ەرتىس بويىنداعى قارا تاۋعا قالبا باتىرلارىنىڭ ەسىمىن قالدىرۋى، ەرتىس وڭىرىندە دورجىكەنت سالىنۋى ت. س. س. ونداعان اتاۋلار (جوڭعار حاندىعىنىڭ جەر بەتىنەن جويىلۋىنا دا كورىنگەن بولار. ءبىزدىڭ قازاق مۇنداي دارەجەنى ءالى كۇنگە ار سانايدى.). قالماقتىڭ ەسىمىمەن ءبىزدىڭ ايماقتىڭ وڭىرىندە قىزىل سۋ، شار بويىندا دەلبەگەتەي تاۋى دا اتالعان ەكەن. ونىڭ تاريحىن قازاق اۋىز ادەبيەتى مىناداي ەتىپ جەتكىزەدى:
قازاقتىڭ ەركىن وسكەن ءتول بالاسى،
ۇش ءجۇزدىڭ ەشكىمنەن جوق ەش الاسى.
جانىبەك، كەرەي، قاسىم حاندارىنان،
قالعان عوي مۇرا بولىپ كەن دالاسى.
كەڭ زامان ەدى شىركىن، اسپا دا توك،
لاق سۇراسا تاي بەرەتىن قارىنى توق.
الاڭسىز قازاق ەلى قوناقجايلى،
جاۋدى دا جاۋ ساناۋعا كوڭىلى جوق.
دالادا يەن جاتقان سۇراۋى جوق،
سىرتى تۇك، ءىشىن كورسەڭ ىلاۋى بوق،
مىڭعىرعان كوپ مالىنىڭ سانىن بىلمەس
بارىمتا - قارىمتانى كوزگە ىلمەس.
جاز جايلاۋعا شىعا قالسا جادىرايدى،
مال ساداقا بولعانىمەن، جانى قايعى.
ۇلاعاتتى ۇلدارى باتىر بولىپ،
قىزدارىن قيا جەرگە دە ۇزاتادى.
قىرعىز، حيۋا، قۇداسى بوپ جاتسىنباعان،
جانساۋعا سۇراعاندى قارسى العان،
سىرتتان كەلگەن كىرمەنى دە باعالاعان.
دالانىڭ ءوز زاڭى بار سارالانعان.
قۇدامەنەن ءتوس قاعىسسا ەسەن بولعان،
مارتەبەسى بۇدان ارتىق نەدەن بولعان.
دالا زاڭى وسىنى قۇرمەتتەگەن،
زورلىقتى قازاق حالقى كوتەرمەگەن.
ەركىندىكپەن، دالا سالتىن ۇققان دا بار،
ءدۇر مىنەز، قۋىس كەۋدە نادان دا بار.
ۇر دا جىق مىنەزىمەن باتىر بولىپ،
اۋمەسەردىڭ كەي كەزدە جولى بولعان.
راحمەت ايتام قابىلداعان "سايتقا"!
پلاگياتورلاردان اللا ءوزى ساقتاسىن،
جولىن تاۋىپ جىبەرمەسىن عايىپقا.
بەكجان باتىردىڭ 300 جىلدىعىنا ارنايمىن (1709 - 1730 ج. ج.)
العاداي 1
(دەلبەگەتەي تاۋىنىڭ اڭىزى. تاريحي - داستان).
اق وردا ىدىراپ، دالادا جاڭا اتاۋمەن جەكە مەملەكەتتەر قۇرىلا باستاعان ءحۇ – ءحۇىىى عاسىرلار شاماسىندا كەشەگى كەڭ بايتاق ۇلى دالادا ونداعان كوشپەندى تايپالاردىڭ اراسىنان الەۋمەتتىك - تۇرمىستىق فورماسياسى ءبىرىڭعاي، سالتى بولەك، تۇرىك تەكتەس قانداستاردىڭ ىشىنەن، جەكە حالىقتىق تىرلىگىمەن ەرەكشەلەنگەن، كوشپەندىلىك ( نومادتىق) ءعۇرىپ كەشكەن قازاق - قالماق الەۋمەتتىك توپتارى كورشى ەلدەرگە كەڭ تانىلا باستاعان. ءحىىى عاسىردان باستاپ ويراتتار (قالماقتار) التاي تاۋىن، ەرتىس جاعالاۋىن مەكەندەپ قازاقلىق عۇرىپ كەشكەن نايمان، كەرەي تايپالارىنىڭ جەرىن جايلاپ، كەلە - كەلە جەتىسۋ بويىنداعى تايپالارمەن ارالاسا قونىستانىپ، بويلارىن ۇيرەتە باستايدى. ۋاقىت وتە كەلە باتىر قوڭتايشىنىڭ باسقارۋىمەن قۇرىلعان اسكەري - فەودالدىق مەملەكەت قازاق جەرىنە قىزىعا كوز الارتىپ، قازاق ەلىنە يەك استىنان قاراپ، «ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى» ىڭعايىن تانىتقان كەزدەرى ورىن العان. اۋىلدارى ارالاس، مالدارى قورالاس ەكى حالىق ىشىنەن قالماقتار قازاق جۇرتىنا كورسەتكەن نەبىر جابىرلەرىن قالىپتى جاعدايعا ساناۋىن ورنىقتىرادى. ەۋروپادا يلوتتاردى باسىنعان سپارتالاردىڭ ۇستەمدىك كورىنىسى الاش جەرىندە دە ورنىعادى. ءتىپتى قازاق جەرىندەگى ەلدى مەكەندەرگە ءوز باتىرلارىنىڭ اتىن قويۋدى دا ءجون ساناعان. جۇزدەن مىسال: جەتىسۋ جەرىندەگى المالىق قالاسىنىڭ (الماتى قالاسىنىڭ ماڭى) تورىنەن قاسكولەڭ، شامالعان باتىرلارىنىڭ ەسىمىن قالدىرۋى، بارقىتبەل تاۋىن تارباعاتاي اتاندىرۋى،، ەرتىس بويىنداعى قارا تاۋعا قالبا باتىرلارىنىڭ ەسىمىن قالدىرۋى، ەرتىس وڭىرىندە دورجىكەنت سالىنۋى ت. س. س. ونداعان اتاۋلار (جوڭعار حاندىعىنىڭ جەر بەتىنەن جويىلۋىنا دا كورىنگەن بولار. ءبىزدىڭ قازاق مۇنداي دارەجەنى ءالى كۇنگە ار سانايدى.). قالماقتىڭ ەسىمىمەن ءبىزدىڭ ايماقتىڭ وڭىرىندە قىزىل سۋ، شار بويىندا دەلبەگەتەي تاۋى دا اتالعان ەكەن. ونىڭ تاريحىن قازاق اۋىز ادەبيەتى مىناداي ەتىپ جەتكىزەدى:
قازاقتىڭ ەركىن وسكەن ءتول بالاسى،
ۇش ءجۇزدىڭ ەشكىمنەن جوق ەش الاسى.
جانىبەك، كەرەي، قاسىم حاندارىنان،
قالعان عوي مۇرا بولىپ كەن دالاسى.
كەڭ زامان ەدى شىركىن، اسپا دا توك،
لاق سۇراسا تاي بەرەتىن قارىنى توق.
الاڭسىز قازاق ەلى قوناقجايلى،
جاۋدى دا جاۋ ساناۋعا كوڭىلى جوق.
دالادا يەن جاتقان سۇراۋى جوق،
سىرتى تۇك، ءىشىن كورسەڭ ىلاۋى بوق،
مىڭعىرعان كوپ مالىنىڭ سانىن بىلمەس
بارىمتا - قارىمتانى كوزگە ىلمەس.
جاز جايلاۋعا شىعا قالسا جادىرايدى،
مال ساداقا بولعانىمەن، جانى قايعى.
ۇلاعاتتى ۇلدارى باتىر بولىپ،
قىزدارىن قيا جەرگە دە ۇزاتادى.
قىرعىز، حيۋا، قۇداسى بوپ جاتسىنباعان،
جانساۋعا سۇراعاندى قارسى العان،
سىرتتان كەلگەن كىرمەنى دە باعالاعان.
دالانىڭ ءوز زاڭى بار سارالانعان.
قۇدامەنەن ءتوس قاعىسسا ەسەن بولعان،
مارتەبەسى بۇدان ارتىق نەدەن بولعان.
دالا زاڭى وسىنى قۇرمەتتەگەن،
زورلىقتى قازاق حالقى كوتەرمەگەن.
ەركىندىكپەن، دالا سالتىن ۇققان دا بار،
ءدۇر مىنەز، قۋىس كەۋدە نادان دا بار.
ۇر دا جىق مىنەزىمەن باتىر بولىپ،
اۋمەسەردىڭ كەي كەزدە جولى بولعان.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سۇتقورەكتىلەردىڭ كوبەيۋى جانە دامۋى. ۇرپاقتارىنا قامقورلىق جاساۋى. جىلدىق تىرشىلىك سيكلى جانە ماۋسىمدىق قۇبىلىستارى.
