ەسىمدىك. جىكتەۋ ەسىمدىگى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەسىمدىك. جىكتەۋ ەسىمدىگى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ەسىمدىك تۋرالى تۇسىنىك، ونىڭ ىشىندە جىكتەۋ ەسىمدىگى تۋرالى جالپى ماعلۇمات بەرۋ، ونىڭ ەرەكشەلىگىن ۇعىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى سىن تۇرعىسىنان ويلاۋعا، ساۋاتتى جازىپ، وقۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋگە جانە شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋعا باۋلۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ بەلسەندى ويلاۋ قىزمەتتەرىن جانداندىرۋ، گرامماتيكالىق تاپسىرمالاردى ورىنداۋ ارقىلى شاپشاڭدىققا تاربيەلەۋ، ۇلتتىق دۇنيە تانىمىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، وي قورىتۋ، تانىمدىق ويىندار.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ، ۇجىمدىق، ويىن ساباعى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تەست جۇمىسى، جۇلدىزشا، كەستەسوزدەر.
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ا) سىنىپتاعى وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ.
ءا) سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ دايارلىعىن تەكسەرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
ەسىڭە ءتۇسىر. جاڭا ساباققا قاتىسى بولعاندىقتان، ەسىم سوزدەردى «جۇلدىزدى ءسات» ويىنى بويىنشا قايتالاۋ.
1. زات ەسىم قانداي ءسوز تابى؟ - (ەسىمدەر توبى).
2. زات ەسىم ماعىناسىنا قاراي نەشەگە بولىنەدى؟ – (جالپى، جالقى، دەرەكتى، دەرەكسىز).
3. جالپى، جالقى زات ەسىمدەر. – (بىركەلكى زاتتاردى، قۇبىلىستاردى جاپپاي اتايتىن سوزدەر؛ ارنايى بەرىلگەن ەسىمدەر مەن اتاۋلاردى - جالقى ەسىم دەيمىز.
4. سىن ەسىم قانداي ءسوز تابى؟ – (ەسىمدەر توبى).
5. ماعىناسىنا قاراي نەشەگە بولىنەدى؟ – (ساپالىق جانە قاتىستىق سىن ەسىم).
6. تۋىندى سىن ەسىمدەر قالاي جاسالادى؟ – (جۇرناق ارقىلى ەسىم سوزدەن دە، ەتىستىكتەن دە جاسالادى).
7. قۇرامىنا قاراي سىن ەسىم نەشەگە بولىنەدى؟ – (دارا جانە كۇردەلى سىن ەسىم).
8. سان ەسىم قانداي ءسوز تابى؟ - (ەسىمدەر توبى).
9. سان ەسىم ماعىناسىنا قاراي نەشەگە بولىنەدى؟ – ( ەسەپتىك، رەتتىك، بولجالدىق، توپتاۋ، جيناقتىق، بولشەكتىك سان ەسىم بولىپ 6 - عا بولىنەدى).
10. سان ەسىم قۇرامىنا قاراي نەشە تۇرگە بولىنەدى؟ - (دارا جانە كۇردەلى).
جاۋاپ بەرگەن وقۋشىلارعا جۇلدىزشا بەرىپ وتىرامىن.
ءىى. جاڭا ساباق. تاقىرىبى: «ەسىمدىك. جىكتەۋ ەسىمدىگى».
تالعات بيىل مەكتەپتى ءبىتىردى. ول ەندى قالادا وقيدى. مەن وعان حات جازىپ تۇرامىن. مۇندايدا كىم قۋانبايدى دەيسىز؟
قارامەن جازىلعان سوزدەر ەسىمدىكتەر دەپ اتالادى.
مىسالى: ءبىرىنشى سويلەمدەگى تالعاتتىڭ ەسىمىن ەكىنشى سويلەمدە ول ەسىمدىگى اۋىستىرىپ تۇر. ءۇشىنشى سويلەمدەگى بايانداۋشى ادام مەن تالعاتتىڭ ەسىمدەرىن تاعى دا مەن، وعان ەسىمدىكتەرى الماستىرىپ وتىر. ءتورتىنشى سويلەمدە زات ەسىم ورنىن كىم ەسىمدىگى باسقان.
زات ەسىم، سىن ەسىم، سان ەسىمنىڭ ورنىنا جۇرەتىن ءسوز تابى ەسىمدىكتەر كەيدە ورىنباسار سوزدەر دەپ اتالادى.
ەسىمدىكتەر ەسىم سوزدەردىڭ (زات ەسىم، سىن ەسىم، سان ەسىم) اتىن دا، بەلگىسىن دە، سانىن دا اتاماي، تەك سولاردى نۇسقاپ، مەڭزەپ كورسەتەدى دە، ولاردىڭ ورنىنا قولدانىلادى.
ەسىڭدە ۇستا!
قازاق تىلىندە ەسىمدىكتەر سان جاعىنان كوپ ەمەس، 60 - 70 - تەي.
ەسىمدىكتەر ماعىناسىنا قاراي جەتى توپقا بولىنەدى:
1. جىكتەۋ: مەن، سەن، سەندەر، ءسىز، سىزدەر، ول، ولار، ءبىز، بىزدەر.
2. سىلتەۋ: ول، سول، بۇل، وسى، اناۋ، سوناۋ، انە، مىنە، انەكي.
3. سۇراۋ: كىم؟ نە؟ قالاي؟ قاشان؟ قانداي؟ ت. ب.
4. وزدىك: ءوز، ءوزىم، وزدەرى، ءوزىمىز، وزىنەن، ءوزىمنىڭ، وزدەرىڭىز.
5. جالپىلاۋ: بار، بارشا، بارلىق، ءبارى، كۇللى، ءبۇتىن، تەگىس، تۇگەل.
6. بەلگىسىزدىك: ءار، قاي، ءبىر، بىرەۋ، الدە، كەي (اركىم، الدەبىر).
7. بولىمسىزدىق: ەشتەڭە، ەشتەمە، دانەڭە، ەشكىم، ەشقاشان، تۇك، دىم.
- بالالار، ءبىز قانداي بيلەردى بىلەمىز؟
- تولە بي، ايتەكە بي، قاز داۋىستى قازىبەك بي.
- ولاي بولسا، قازىبەك ءبيدىڭ قازاق تۋرالى ايتقانىن وقىپ تالدايمىز.
ءبىز قازاق دەگەن ەلمىز، ءبىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت - بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز. دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدام تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز. سەن قالماق تا، ءبىز قازاق قارپىسقالى كەلگەنبىز. تابىسۋعا كونبەسەڭ، شابىسقالى كەلگەنبىز. تۇتقىر سارى جەلىمسىز جابىسقالى كەلگەنبىز. سەن تەمىر دە ءبىز كومىر ەرىتكەلى كەلگەنبىز. بەرسەڭ جوندەپ ءبىتىمىڭدى ايت، نە تۇراتىن جەرىڭدى ايت.
- جىكتەۋ ەسىمدىگى – ءبىز. «ءبىز» دەپ تۇرعانى – بۇكىل قازاق.
بەلگىلى ءبىر (زاتقا، ادامعا قاتىستى) جاقتىق ۇعىممەن بايلانىستى قولدانىلاتىن ەسىمدىكتىڭ ءتۇرى جىكتەۋ ەسىمدىگى دەپ اتالادى.
جىكتەۋ ەسىمدىكتەرىنىڭ ءۇش جاعى جانە جەكەشە، كوپشە ءتۇرى بولادى. جىكتەۋ ەسىمدىكتەرى: مەن، سەن، ءسىز، ول، ءبىز (بىزدەر)، سەندەر، سىزدەر، ولار.
جەكەشە ءتۇرى كوپشە ءتۇرى
ءى. مەن (ايتۋشىمىن، سويلەۋشىمىن) ءى. ءبىز (ايتۋشىلارمىز، سويلەۋشىلەرمىز)
ءىى. (انايى) سەن (ايتۋشىسىڭ، سويلەۋشىسىڭ)
ءىى. (سىپايى) ءسىز (ايتۋشىسىز، سويلەۋشىسىز) ءىى. (انايى) سەندەر (ايتۋشىلارسىڭدار، سويلەۋشىسىڭدەر)
ءىى (سىپايى) سىزدەر (ايتۋشىلارسىزدار، سويلەۋشىلەرسىزدەر)
ءىىى. ول (ايتۋشى، سويلەۋشى). ءىىى. ولار (ايتۋشىلار، سويلەۋشىلەر)
جاق: جەكەشە ءتۇرى. جاق: كوپشە ءتۇرى.
جەكەشە ءتۇرى كوپشە ءتۇرى
ءى وقۋشىمىن، سۇرادىم ءى وقۋشىمىز، سۇرادىق
ءىى (انايى) وقۋشىسىڭ، سۇرادىڭ ءىى (انايى) وقۋشىسىڭدار، سۇرادىڭدار
ءىى (سىپايى) وقۋشىسىز، سۇرادىڭىز ءىى (سىپايى) وقۋشىسىزدار، سۇرادىڭىزدار
ءىىى وقۋشى، سۇرادى ءىىى وقۋشىلار، سۇرادى
ەكى كەستەنى سالىستىرىپ، جىكتەۋ ەسىمدىكتەرىن بەرىلگەن ەتىستىكپەن بايلانىستىرا وتىرىپ تۇسىندىرەمىن.
ەسىمدىك. جىكتەۋ ەسىمدىگى. جۇكتەۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ەسىمدىك تۋرالى تۇسىنىك، ونىڭ ىشىندە جىكتەۋ ەسىمدىگى تۋرالى جالپى ماعلۇمات بەرۋ، ونىڭ ەرەكشەلىگىن ۇعىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى سىن تۇرعىسىنان ويلاۋعا، ساۋاتتى جازىپ، وقۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋگە جانە شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋعا باۋلۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ بەلسەندى ويلاۋ قىزمەتتەرىن جانداندىرۋ، گرامماتيكالىق تاپسىرمالاردى ورىنداۋ ارقىلى شاپشاڭدىققا تاربيەلەۋ، ۇلتتىق دۇنيە تانىمىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، وي قورىتۋ، تانىمدىق ويىندار.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ، ۇجىمدىق، ويىن ساباعى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تەست جۇمىسى، جۇلدىزشا، كەستەسوزدەر.
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ا) سىنىپتاعى وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ.
ءا) سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ دايارلىعىن تەكسەرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
ەسىڭە ءتۇسىر. جاڭا ساباققا قاتىسى بولعاندىقتان، ەسىم سوزدەردى «جۇلدىزدى ءسات» ويىنى بويىنشا قايتالاۋ.
1. زات ەسىم قانداي ءسوز تابى؟ - (ەسىمدەر توبى).
2. زات ەسىم ماعىناسىنا قاراي نەشەگە بولىنەدى؟ – (جالپى، جالقى، دەرەكتى، دەرەكسىز).
3. جالپى، جالقى زات ەسىمدەر. – (بىركەلكى زاتتاردى، قۇبىلىستاردى جاپپاي اتايتىن سوزدەر؛ ارنايى بەرىلگەن ەسىمدەر مەن اتاۋلاردى - جالقى ەسىم دەيمىز.
4. سىن ەسىم قانداي ءسوز تابى؟ – (ەسىمدەر توبى).
5. ماعىناسىنا قاراي نەشەگە بولىنەدى؟ – (ساپالىق جانە قاتىستىق سىن ەسىم).
6. تۋىندى سىن ەسىمدەر قالاي جاسالادى؟ – (جۇرناق ارقىلى ەسىم سوزدەن دە، ەتىستىكتەن دە جاسالادى).
7. قۇرامىنا قاراي سىن ەسىم نەشەگە بولىنەدى؟ – (دارا جانە كۇردەلى سىن ەسىم).
8. سان ەسىم قانداي ءسوز تابى؟ - (ەسىمدەر توبى).
9. سان ەسىم ماعىناسىنا قاراي نەشەگە بولىنەدى؟ – ( ەسەپتىك، رەتتىك، بولجالدىق، توپتاۋ، جيناقتىق، بولشەكتىك سان ەسىم بولىپ 6 - عا بولىنەدى).
10. سان ەسىم قۇرامىنا قاراي نەشە تۇرگە بولىنەدى؟ - (دارا جانە كۇردەلى).
جاۋاپ بەرگەن وقۋشىلارعا جۇلدىزشا بەرىپ وتىرامىن.
ءىى. جاڭا ساباق. تاقىرىبى: «ەسىمدىك. جىكتەۋ ەسىمدىگى».
تالعات بيىل مەكتەپتى ءبىتىردى. ول ەندى قالادا وقيدى. مەن وعان حات جازىپ تۇرامىن. مۇندايدا كىم قۋانبايدى دەيسىز؟
قارامەن جازىلعان سوزدەر ەسىمدىكتەر دەپ اتالادى.
مىسالى: ءبىرىنشى سويلەمدەگى تالعاتتىڭ ەسىمىن ەكىنشى سويلەمدە ول ەسىمدىگى اۋىستىرىپ تۇر. ءۇشىنشى سويلەمدەگى بايانداۋشى ادام مەن تالعاتتىڭ ەسىمدەرىن تاعى دا مەن، وعان ەسىمدىكتەرى الماستىرىپ وتىر. ءتورتىنشى سويلەمدە زات ەسىم ورنىن كىم ەسىمدىگى باسقان.
زات ەسىم، سىن ەسىم، سان ەسىمنىڭ ورنىنا جۇرەتىن ءسوز تابى ەسىمدىكتەر كەيدە ورىنباسار سوزدەر دەپ اتالادى.
ەسىمدىكتەر ەسىم سوزدەردىڭ (زات ەسىم، سىن ەسىم، سان ەسىم) اتىن دا، بەلگىسىن دە، سانىن دا اتاماي، تەك سولاردى نۇسقاپ، مەڭزەپ كورسەتەدى دە، ولاردىڭ ورنىنا قولدانىلادى.
ەسىڭدە ۇستا!
قازاق تىلىندە ەسىمدىكتەر سان جاعىنان كوپ ەمەس، 60 - 70 - تەي.
ەسىمدىكتەر ماعىناسىنا قاراي جەتى توپقا بولىنەدى:
1. جىكتەۋ: مەن، سەن، سەندەر، ءسىز، سىزدەر، ول، ولار، ءبىز، بىزدەر.
2. سىلتەۋ: ول، سول، بۇل، وسى، اناۋ، سوناۋ، انە، مىنە، انەكي.
3. سۇراۋ: كىم؟ نە؟ قالاي؟ قاشان؟ قانداي؟ ت. ب.
4. وزدىك: ءوز، ءوزىم، وزدەرى، ءوزىمىز، وزىنەن، ءوزىمنىڭ، وزدەرىڭىز.
5. جالپىلاۋ: بار، بارشا، بارلىق، ءبارى، كۇللى، ءبۇتىن، تەگىس، تۇگەل.
6. بەلگىسىزدىك: ءار، قاي، ءبىر، بىرەۋ، الدە، كەي (اركىم، الدەبىر).
7. بولىمسىزدىق: ەشتەڭە، ەشتەمە، دانەڭە، ەشكىم، ەشقاشان، تۇك، دىم.
- بالالار، ءبىز قانداي بيلەردى بىلەمىز؟
- تولە بي، ايتەكە بي، قاز داۋىستى قازىبەك بي.
- ولاي بولسا، قازىبەك ءبيدىڭ قازاق تۋرالى ايتقانىن وقىپ تالدايمىز.
ءبىز قازاق دەگەن ەلمىز، ءبىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت - بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز. دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدام تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز. سەن قالماق تا، ءبىز قازاق قارپىسقالى كەلگەنبىز. تابىسۋعا كونبەسەڭ، شابىسقالى كەلگەنبىز. تۇتقىر سارى جەلىمسىز جابىسقالى كەلگەنبىز. سەن تەمىر دە ءبىز كومىر ەرىتكەلى كەلگەنبىز. بەرسەڭ جوندەپ ءبىتىمىڭدى ايت، نە تۇراتىن جەرىڭدى ايت.
- جىكتەۋ ەسىمدىگى – ءبىز. «ءبىز» دەپ تۇرعانى – بۇكىل قازاق.
بەلگىلى ءبىر (زاتقا، ادامعا قاتىستى) جاقتىق ۇعىممەن بايلانىستى قولدانىلاتىن ەسىمدىكتىڭ ءتۇرى جىكتەۋ ەسىمدىگى دەپ اتالادى.
جىكتەۋ ەسىمدىكتەرىنىڭ ءۇش جاعى جانە جەكەشە، كوپشە ءتۇرى بولادى. جىكتەۋ ەسىمدىكتەرى: مەن، سەن، ءسىز، ول، ءبىز (بىزدەر)، سەندەر، سىزدەر، ولار.
جەكەشە ءتۇرى كوپشە ءتۇرى
ءى. مەن (ايتۋشىمىن، سويلەۋشىمىن) ءى. ءبىز (ايتۋشىلارمىز، سويلەۋشىلەرمىز)
ءىى. (انايى) سەن (ايتۋشىسىڭ، سويلەۋشىسىڭ)
ءىى. (سىپايى) ءسىز (ايتۋشىسىز، سويلەۋشىسىز) ءىى. (انايى) سەندەر (ايتۋشىلارسىڭدار، سويلەۋشىسىڭدەر)
ءىى (سىپايى) سىزدەر (ايتۋشىلارسىزدار، سويلەۋشىلەرسىزدەر)
ءىىى. ول (ايتۋشى، سويلەۋشى). ءىىى. ولار (ايتۋشىلار، سويلەۋشىلەر)
جاق: جەكەشە ءتۇرى. جاق: كوپشە ءتۇرى.
جەكەشە ءتۇرى كوپشە ءتۇرى
ءى وقۋشىمىن، سۇرادىم ءى وقۋشىمىز، سۇرادىق
ءىى (انايى) وقۋشىسىڭ، سۇرادىڭ ءىى (انايى) وقۋشىسىڭدار، سۇرادىڭدار
ءىى (سىپايى) وقۋشىسىز، سۇرادىڭىز ءىى (سىپايى) وقۋشىسىزدار، سۇرادىڭىزدار
ءىىى وقۋشى، سۇرادى ءىىى وقۋشىلار، سۇرادى
ەكى كەستەنى سالىستىرىپ، جىكتەۋ ەسىمدىكتەرىن بەرىلگەن ەتىستىكپەن بايلانىستىرا وتىرىپ تۇسىندىرەمىن.
ەسىمدىك. جىكتەۋ ەسىمدىگى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
