كەرقۇلا اتتى كەندەباي
ەرتە-ەرتە ەرتەدە، ەشكى قۇيرىعى كەلتەدە، قاراتاۋدىڭ ويىندا، قاراسۋدىڭ بويىندا قازانقاپ دەگەن ءبىر كەدەي بولىپتى. قازانقاپ قۇس اتىپ كۇن كورەدى ەكەن، ايەلى اۋ توقىپ، جاماۋ جامايدى ەكەن، وسىلاي ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورىپ، جۇرە بەرىپتى. كۇندەردە ءبىر كۇن قازانقاپتىڭ ايەلى جۇكتى بولىپتى، اي-كۇنى جاقىنداپ، كۇن وتكەن سايىن ايەلدىڭ اياعى اۋىرلاي بەرىپتى. توعىز اي، توعىز كۇن بولعاندا، ايەل تولعاتىپ، بوسانىپتى. تورسىق شەكە، اپپاق ۇل تاۋىپتى. اتا-اناسى قۋانىپ، توبەلەرى كوككە جەتىپتى، بالاسىنا كەندەباي دەپ ات قويىپتى. كەندەباي اي سايىن ەمەس، كۇن سايىن ءوسىپتى، التى كۇندە كۇلىپتى، الپىس كۇندە ءجۇرىپتى، التى جىلدا جىگىت بولىپتى. سونداي كۇشتى بولىپتى، الىسقانىن الىپ ۇرا بەرىپتى، كۇرەسكەنىن جىعا بەرىپتى، شىڭىراۋ قۇدىققا قۇلاعان اتانداردى جالعىز تارتىپ شىعارا بەرىپتى. اڭ اۋلاپ، اكەسىنە جاردەمدەسىپتى، بارا-بارا قۇلان الىپتى، قۇرالايدىڭ كوزىنەن تيگىزگەن مەرگەن بولىپتى، ارقار مەن كيىكتى قۇلان مەن مارالدى مايا-مايا ءۇيىپ تاستاپتى. قاراسۋدىڭ بويىنداعى قارا ءۇيلى كەدەيلەر قارق بولىپتى دا قالىپتى. كۇندەردە ءبىر كۇن كەندەباي اڭ اۋلاپ جۇرسە، قاراتاۋدىڭ ويىندا، تەرەڭ قۇزدىڭ بويىندا ارىستانداي كوكجال ءبورى ءبىر بۋاز بيەنى جاڭا عانا جارىپ، جەگەلى جاتىر ەكەن. كەندەباي جۇگىرىپ بارىپ، كوكجالدى قۇيرىعىنان ۇستاپ الىپ، بۇلعاپ-بۇلعاپ لاقتىرىپ كەپ جىبەرىپتى. قاسقىر ارس ەتىپ، اۋزىن قيساڭداتىپ، ءولىپتى دە قالىپتى. كەندەباي قاسقىردىڭ تەرىسىن سويىپ الىپ، بيەنىڭ قاسىنا كەلسە، بيە جانتالاسىپ، ولگەلى جاتىر ەكەن. كەندەباي الماس قانجارىمەن بيەنىڭ قارنىن جارىپ جىبەرىپ، قۇلىنىن سۋىرىپ الىپتى. ارىستاي ەركەك قۇلىن ەكەن. كەندەباي قۇلىندى ۇيىنە الىپ قايتىپتى، ونى قۇلاننىڭ سۇتىمەن اسىراپتى. قۇلىن ساعات سايىن ەمەس، مينۋت سايىن ءوسىپتى. التى ايدىڭ ىشىندە التى كەز ات بولىپ شىعىپتى. اتتىڭ ءتۇسى كەرقۇلا بولىپتى. كەندەباي كەرقۇلانى ۇيرەتىپ ءمىنىپ، ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ، اڭ اۋلاپتى. كەرقۇلا قۋسا جەتىپ، قاشسا قۇتىلاتىن، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن ەرەن جۇيرىك بولىپتى. كەندەباي كەرقۇلانى قۇستاي ۇشىرىپ، التى قىردىڭ ار جاعىنان قاشا جونەلگەن قۇلاندى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قۋىپ جەتىپ، قۇيرىعىنان ۇستايتىن بولىپتى. كەندەباي وسىلاي اڭ اۋلاپ، ەل ارالاپ جۇرە بەرىپتى. ول مەيلىنشە قايىرىمدى بولىپتى، جىلاعاندى جۇباتىپتى جاتسىنۋدى سۇيمەپتى، تابىسىنا بۇكىل ەل ورتاق بولىپتى. كەرقۇلا اتتى كەندەباي باتىر اتانىپ، الەمگە ايان بولىپتى. كۇندەردە ءبىر كۇن كەندەباي اڭ اۋلاپ، الىسقا ۇزاپ كەتىپتى. كەتىپ بارا جاتىپ، قوزىسىن باعىپ جۇرگەن ءبىر بالاعا كەزدەسەدى. بالا ەڭىرەپ جىلاپ ءجۇر ەكەن. كەندەباي جەتىپ كەلىپ:
- كوزىڭ جاستى، كوكىرەگىڭ قايعىلى نە ەتكەن جانسىڭ؟ - دەپ سۇراپتى.
بالانىڭ باسى تاز، كيىمى ءورىم-ورىم ەكەن.
- ارداقتاعان اناڭدى السا، توگىلمەي مە ىرىسىڭ. اسقار تاۋداي اكەڭدى السا، كورگەن كۇنىڭ قۇرىسىن! - دەپ قويا بەرىپتى بالا.
- نە بولدى؟ جوندەپ ايتشى؟ - دەپ سۇراپتى كەندەباي. بالا كوزىنىڭ جاسىن كول قىلىپ، اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى:
- مەن مەرگەنباي دەگەن باتىردىڭ جالعىز بالاسى ەدىم. ءقازىر التىعا شىقتىم. بيىل ءتورتىنشى جىل، ەلىمىزگە جاۋ ءتيىپ، جىلقى بىتكەننەن تىگەرگە تۇياق قالدىرماي ايداپ كەتىپتى. اكەم الىپ ۇيقىلى باتىر ەدى. ۇزاق جورتۋىلدان كەلگەندە التى كۇن قاتارىنان ۇيىقتايتىن. وسى ۇيقىدا جاتقاندا اكەمدى جاۋ اسكەرى بايلاپ اكەتتى. اكەمدى اراشالاماقشى بولىپ جەتىپ بارعان شەشەمدى قايىرىمسىز جاۋ الدىنا وڭگەرىپ جونەپ بەردى. مەن جەتىم قالدىم. ىشەرگە اسىم، كيەرگە كيىمىم بولماعان سوڭ، امالسىزدان تاسقارا بايدىڭ قوزىسىن باعىپ ءجۇرمىن. ارىدىم، توزدىم. ەرنىم جالاق، باسىم تاز بولدى. سودان بەرى كوزىمدە جاس، كوڭىلىمدە قايعى. مەن اكە-شەشەمە جىلايمىن، باي جىلقىسىنا جىلايدى.
- ولاي بولسا، جىلاما. مەن اكە-شەشەڭدى ىزدەپ تاۋىپ بەرەيىن، - دەيدى كەندەباي. بالا قۋانىپ كەتەدى.
- اعاي، وندا ءبىزدىڭ قويشىلاردىڭ قاسىنا ەكى-ۇش كۇن جاتىپ تىنىعىڭىز، سودان كەيىن جۇرەرسىز، - دەپ وتىنەدى. كەندەبەي «ماقۇل» دەپ، قويشىلاردىڭ كاسىنا بارىپ تۇسەدى. اتىپ العان قۇلاندارىن اسىپ، تاماق پىسىرەدى. كەشكە باسقا قويشىلار كەلەدى دە، ماناعى بالا قوزىشى كەلمەيدى، ءارى كۇتەدى، بەرى كۇتەدى. كەندەبايدىڭ كوزى ۇيقىعا بارا بەرگەندە ۋھىلەپ-اھىلاپ قوزىشى كەلەدى.
- نەگە كەشىكتىڭ؟ - دەپ سۇرايدى كەندەباي.
- ءجاي، ءىشىم اۋىرىپ قالدى، - دەيدى بالا. بالا تاڭەرتەڭ ويناپ-كۇلىپ قوزىسىن ورىسكە ايداپ كەتەدى. كەشكە باسقا قويشىلار كەلگەندە، ماناعى قوزىشى تاعى دا كەلمەيدى. كەندەباي ىزدەپ بارىپ، تالىپ جاتقان بالانى تاۋىپ الادى. بالا ەسىن جيناعاننان كەيىن كەندەباي ءمان-جايدى سۇرايدى. بالا ءجونىن ايتپايدى. سودان كەيىن كەندەباي بالاعا اشۋلانادى. سوندا قوزىشى بالا ايتادى:
- كەشەدەن بەرى كۇن باتقان كەزدە التى اققۋ توبەمنەن اينالىپ ۇشادى دا:
كەندەباي سال مۇندا ما؟
كەرقۇلا اتى قولدا ما؟
باۋدا نۇرى بالقي ما؟
بالاق ءجۇنى شالقي ما؟ -
دەپ سۇرايدى. مەن تۇرىپ:
كەندەباي سال مەن ەدىم،
كەرقۇلا اتىم قولدا ەدى.
باۋدا نۇرىم بالقيدى،
بالاق ءجۇنىم شالقيدى، - دەپ جاۋاپ بەرەمىن. ولار مەنى قاناتتارىمەن قاعىپ، جىعىپ كەتەدى. مەن تالىپ تۇسەم، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءۇشىنشى كۇنى قوزىشى بالانىڭ كيىمىن كيىپ، قوزىنى باعۋعا كەندەباي ءوزى شىعادى. كۇن باتىپ، قاس قارايعان كەزدە باياعى التى اققۋ كەندەبايدىڭ توبەسىنەن التى اينالىپ ۇشىپ، جاقىنداپ كەلەدى دە:
كەندەباي سال مۇندا ما؟
كەرقۇلا اتى قولدا ما؟
باۋدا نۇرى بالقي ما؟
بالاق ءجۇنى شالقي ما؟ - دەپ سۇرايدى.
كەرقۇلا اتتى كەندەباي قوزىشى بالا بولىپ:
باۋدا نۇرىم بالقيدى،
بالاق ءجۇنىم شالقيدى، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.
سوندا اققۋلار اشۋلانىپ، كەندەبايدى قاناتتارىمەن قاعىپ، ساباي باستايدى. كەندەباي بىرەۋىنىڭ اياعىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الادى. اققۋلار ۇشا جونەلەدى. كەندەبايدىڭ قولىندا بىرەۋىنىڭ التىن كەبىسى قالىپ قويادى. بايقاپ قاراسا، كەبىستىڭ بەتىندە جازۋ بار ەكەن. كەندەباي باسقا اققۋلاردى بىرنەشە كۇن كۇتەدى. ءبىراق ولار كەلمەيدى. سودان كەيىن كەندەباي قويشىلارمەن قوشتاسىپ، ۇيىنە قايتادى. اتا-اناسىنا ءبىر جىلدىق ازىق دايىنداپ بەرىپ، ساۋىت-سايمانىن كيىنىپ، جاۋ-جاراعىن اسىنىپ، ازىعىنا الپىس قۇلىننىڭ قازىسىن الىپ، باياعى جەتىم بالانىڭ اكە-شەشەسىن ىزدەۋگە شىعادى. كەرقۇلا ات قۇستاي ۇشىپ، قۇيعىتىپ بارادى، ايلىق جەردى التى-اق اتتايدى. كوز ۇشىنداعى قۇس قاناتىن جازىپ، جەردەن كوتەرىلگەنشە كەرقۇلا ات ۇستىنەن اتتاپ ءوتىپ كەتەدى. تەڭىزدى كول، داريانى شالشىق، تاۋدى قىرات قۇرلى كورمەيدى. سونىمەن، كەندەباي كۇن جۇرەدى، ءتۇن جۇرەدى، اي جۇرەدى، اپتا جۇرەدى، ءبىر جەرلەرگە كەلگەندە اسپانمەن تىرەسكەن ءبىر بيىك تاۋ كورىنەدى. تاۋدىڭ ەتەگىنە كەلگەندە كەرقۇلا اتقا ءتىل ءبىتىپ سويلەيدى: «دوستىم كەندەباي، ىزدەگەن جوعىڭ الىستا ەمەس. بىرەۋى ەمەس، ەكەۋى دە وسىدان تابىلادى. مىنا تاۋدان ءارى اسساڭ، اعىپ جاتقان وزەندى كورەسىڭ. وزەننىڭ ورتاسىندا ءبىر ارال بار. ول ارالدا ادام پەرىسىنىڭ حانى تۇرادى. سەنىڭ قولتىعىڭداعى التىن كەبىس وسى حان قىزىنىڭ كەبىسى. باياعى قويشى بالانىڭ اكە-شەشەسى دە وسى حاننىڭ قولىندا. ولار تەرەڭ زىنداندا جاتىر. زىنداننىڭ اۋزى قۇلىپتى. ونىڭ كىلتى قولعا تۇسپەيدى. ول كىلت الپىس وزەن قۇيىلعان تەرەڭ داريانىڭ تۇبىندە جاتىر. ادام بالاسى ونىڭ تۇبىنە جەتە المايدى. تاۋدىڭ ارعى بەتكەيىندە سيىر باعىپ جۇرگەن زور دەنەلى ءبىر ادام بار. ول جورىقتا قولعا تۇسكەن ادام، ءقازىر حاننىڭ ق ۇلى. سەن سول ادامعا بار دا جولىنا جەتەرلىك پۇل بەر. ونىڭ كيىمىن ءوزىڭ كي دە، ءوزىڭنىڭ كيىمىڭدى وعان كيگىز. ءسويتىپ، الگى ادامدى ازات ەت تە، ءوزىڭ سيىردى باعىپ قال. ءقازىر قۇيرىعىمنان ءبىر تال قىل ال دا، مەنى قويا بەر، ساۋىت-سايمان، قۇرال-جابدىقتارىڭدى مەنىڭ ۇستىمە سال. ازىرگە ساعان مەنىڭ دە، قۇرالدىڭ دا كەرەگى جوق. ەگەر كەرەك بولا قالسام، قۇيرىعىمنان العان قىلدى تۇتات. سوندا مەن دايىن بولامىن. ەندىگى اڭگىمەنى بارعان سوڭ كورەرسىڭ»، - دەيدى. كەندەباي كەرقۇلا اتتىڭ قۇيرىعىنان ءبىر تال قىل جۇلىپ الدى دا، قويا بەردى. ونىڭ ايتقانىنىڭ بارلىعىن ىستەدى. مالشىنى ازات ەتەدى. جولىنا پۇل بەرەدى. ونىڭ كيىمىن كيىپ، سيىردى ءوزى باعىپ قالادى. كەشكە جاقىن وزەننەن ايداپ وتكىزەيىن دەسە، سيىرلار سۋعا تۇسپەيدى. كەندەباي، اشۋلانىپ كەتىپ، سيىرلاردى سيراعىنان ۇستاپ الىپ، بىر-بىرلەپ لاقتىرا باستايدى. لاقتىرعان سيىرلار وزەننىڭ ورتاسىنداعى ارالعا تومپىلداپ ءتۇسىپ جاتادى. سول كەزدە حاننىڭ كىشى قىزى سۋدىڭ ارعى جيەگىندە كورىپ تۇر ەكەن.
- وي، وڭباعان-اۋ، كىراسىڭ عوي مالدى. نەگە كۇندەگىدەي: «ايرىلعىردىڭ سۋى ايرىل!» دەپ ايتپايسىڭ؟ - دەپ ايعاي سالادى. كەندەباي: «ايىرىلعىردىڭ سۋى ايىرىل» - دەپ ەدى، وزەننىڭ سۋى ەكىگە ايىرىلىپ، ورتادان جول اشىلادى. ءسويتىپ، كەندەباي مال باعىپ جۇرە بەرەدى. كۇندەردە ءبىر كۇن حان ءوزىنىڭ ەكى بالاسىن شاقىرىپ الىپ:
- بۇگىن قارا بيە قۇلىندايدى. بۇل توعىزىنشى قۇلىنداۋى. قۇلىنداعان كۇنى تۇندە قۇلىن جوق بوپ كەتەدى. بۇگىن وسى بيەنى وزدەرىڭ كۇزەتىڭدەر. نە بولعانىن كوزدەرىڭمەن كورىڭدەر، - دەيدى. مۇنى كەندەباي ەستىپ تۇرادى. كەشكە حاننىڭ ەكى بالاسى بيەنى كۇزەتۋگە بارعاندا، كەندەباي دا جاسىرىنىپ بارىپ وتىرادى. ءبىرازدان كەيىن حاننىڭ ەكى بالاسى قورىلداپ ۇيىقتاپ قالادى. كەندەباي ۇيىقتاماي وتىرا بەرەدى. تاڭ بىلىنە بەرگەن كەزدە، بيە التىن قۇيرىقتى، قۇندىز ءجۇندى ارعىماق قۇلىن تۋادى. ءبىر كەزدە اسپاننان ءبىر بۇلت ءتۇيىلىپ كەلەدى دە، قۇلىندى كوتەرىپ اپ جونەلەدى. كەندەباي شاپ بەرىپ قۇيرىقتان الا تۇسەدى. كەندەبايدىڭ قولىندا التىن قۇيرىق جۇلىنىپ قالا بەرەدى. كەندەباي التىن قۇيرىقتى قوينىنا تىعىپ، ۇيىقتاپ قالادى. ەرتەڭىنە تاڭسارىدەن حان ەكى بالاسىن شاقىرىپ الىپ، نە كورگەندەرىن سۇرادى. بالالارى تۇرىپ:
- بيە قۇلىنداعان دا جوق، ەشنارسە بولعان دا جوق، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.
حان تاعى دا تاڭقالىپ وتىرعاندا، كەندەباي ەسىكتەن كىرىپ كەلىپ:
- دات، تاقسىر! - دەيدى.
- داتىڭ بولسا، ايت! - دەيدى حان اقىرىپ.
- مەن ايتسام، بۇلاردىڭ ايتىپ وتىرعانى وتىرىك. بۇلارعا كورىنبەي مەن دە كۇزەتتىم. ءتۇن ورتاسى كەزىندە ەكى بالاڭىز ۇيىقتاپ قالدى. تاڭ الدىندا بيە ءبىر التىن قۇيرىقتى، قۇندىز ءجۇندى قۇلىن تۋدى. اسپاننان ءبىر بۇلت ءتۇيىلىپ كەلدى دە، ونى كوتەرىپ الا جونەلدى. مەن قۇيرىقتان شاپ بەرىپ ۇستاي الدىم. بۇلتپەن ارالاسقان ۇلكەن قۇس قۇلىندى الىپ كەتتى دە، قۇيرىق مەنىڭ قولىمدا قالا بەردى، - دەگەندە، ءسوزدىڭ اياعىن كۇتپەي:
- قۇيرىق قايدا؟ - دەدى حان.
- تاقسىر، سابىر ەتىڭىز. مەن التىن قۇيرىقتى پايدا قىلعىم كەلسە، سىزگە ايتپايمىن عوي، مىنە، قۇيرىق، - دەپ كەندەباي قۇيرىقتى قوينىنان سۋىرىپ العاندا، ءۇيدىڭ ءىشى جاپ-جارىق بولىپ كەتەدى. حاننىڭ بالالارى ۇيالىپ جەرگە قارايدى.
- ءقازىر ۇشەۋىڭ ىزدەپ شىعىپ، قۇستى دا، قۇلىندى دا تاۋىپ كەلىڭدەر. تابا الماساڭدار، مەنىڭ ماڭىمدى كورمەڭدەر! - دەيدى حان. كەندەباي وزەننەن ءوتىپ الىپ، قۇيرىقتىڭ قىلىن تۇتاتقان كەزدە كەرقۇلا ات جەتىپ كەلەدى. قۇلا اتتى ءمىنىپ الىپ، قارۋ-جاراقتى ءىلىپ الىپ، ساۋىت-سايمانداردى كيىپ الىپ، كەندەباي جونەپ بەرەدى. ءبىر جەرلەرگە كەلگەندە ات تاعى توقتايدى دا، كەندەبايعا: «اناۋ جالىنى اسپانعا شىعىپ جاتقان وت دارياسى. سەنىڭ باراتىن جەرىڭ سول داريانىڭ ار جاعىندا. ءقازىر كوزىڭدى جۇم. مەن اش دەگەنشە اشپا. كوزىڭدى اشساڭ، ەكەۋمىز دە ولەمىز»، - دەيدى. كەندەباي كوزىن جۇمادى. سونىمەن ۇشا بەرەدى، ۇشا بەرەدى. ءبىر كەزدە ەڭ اۋەلى ىستىق لەپتى، ودان كەيىن ىسىلداعان جەلدى سەزدى. تالاي ۋاقىت وتكەننەن كەيىن: «اش كوزىڭدى!» - دەيدى كەرقۇلا ات. كەندەباي كوزىن اشىپ جىبەرسە، ۇلكەن داريانىڭ ورتاسىنداعى ارالعا كەلىپ تۇسكەن ەكەن. ارالدا التىن قۇيرىقتى سەگىز قۇلىن، قۇيرىعى جوق ءبىر قۇلىن التىن ناۋادان سۋ ءىشىپ تۇر ەكەن. كەرقۇلا اتقا تاعى دا ءتىل ءبىتىپ: «اسپانمەن تىرەسكەن اناۋ بايتەرەكتىڭ باسىندا سامۇرىق قۇستىڭ ۇياسى بار. ول التى ايدا ءبىر رەت ازىق ىزدەپ كەتەدى دە، ون بەس كۇندە كەرى اينالادى. ءقازىر ول ازىق ىزدەۋگە كەتىپتى، ونىڭ قايتىپ كەلۋىنە ءالى التى كۇن بار. ءبىز ونىڭ قولىنا تۇسپەس ءۇشىن التى ساعاتتا التى ايلىق جول الۋىڭىز كەرەك. مەنىڭ ۇستىمە ءمىن دە، التىن ناۋانى الدىڭا وڭگەر. قۇلىندار، التىن ناۋادان قالماي، ءبىزدىڭ سوڭىمىزعا ەرەدى دە وتىرادى. ءبىز قۇلىنداردى سوڭىمىزدان ەرتىپ وتىرىپ ماناعى وت دارياسىنان تىكەلەي وتە المايمىز، اينالىپ ءجۇرۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ كەلەردەگى قىسقا جولىمىزدىڭ كەتەردە الىس بولىپ وتىرعانى دا سول. بۇل جولىمىزدا ءۇش بوگەت بار. ەڭ اۋەلى جەتى باستى ءداۋ كەزدەسەدى، اقىرعان ارىستانعا جولىعامىز، سودان كەيىن جادىگوي كەمپىر بايلانىسادى. ال، ۋاقىت وزدىرماي جۇرەيىك»، - دەيدى. كەندەباي التىن ناۋانى كەرقۇلا اتقا وڭگەرىپ الىپ،جونەلىپ بەرەدى. بارلىق قۇلىن ونىڭ سوڭىنان ەرەدى. ءبىر ۋاقىتتا الدارىنان ءبىر ۇلكەن تاۋ كورىنەدى. تاۋ تەڭسەلىپ، قوزعالىپ بۇلارعا قاراي جاقىنداپ كەلەدى. بۇل جەتى باستى ءداۋ ەدى. كەندەباي التىن ناۋانى جەرگە قويادى. قۇلىندار ناۋاعا ءيىرىلىپ تۇرا قالادى.كەندەباي قولىنا ءجۇز باتپان شوقپارىن الىپ، كەرقۇلا اتتىڭ بارلىق شابىسىمەن داۋگە قارسى شابا جونەلەدى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اعىپ ءوتىپ بارا جاتىپ، سالىپ كەتەدى. ءداۋدىڭ ءبىر باسى ۇشىپ تۇسەدى. كەيىن قاراي شاۋىپ، تاعى سوعىپ وتكەندە، ەكىنشى باسى ۇشىپ كەتەدى. وسىلاي ەرسىلى-قارسىلى جەتى ءوتىپ، جەتى رەت سوققاندا جەتى باسى بىردەي ۇشىپ كەتىپ، ءداۋ توڭكەرىلە قۇلايدى. كەندەباي ءداۋدىڭ كوزىن ويىپ، قورجىنعا سالىپ الادى. كەندەباي قايتىپ كەلىپ، التىن ناۋانى وڭگەرىپ، قۇلىندارىن ەرتىپ، ءجۇرىپ كەتەدى. ەكپىنىنە شاڭ ىلەسپەي، ءايت دەگەندە، التى قىردان ءبىر-اق اسىپ، كەرقۇلا ات زىمىراپ كەلەدى. ءبىر كەزدە الىستان ارىستاننىڭ اقىرعان داۋىسى ەستىلەدى. كەندەباي بۇل جولى كەرقۇلا اتتى قۇلىنداردىڭ قاسىنا قاڭتارىپ تاستاپ، داۋىس شىققان جاققا جاياۋ جۇرە بەرەدى. ىلگەرى ەكى-ۇش اتتاعاندا، ءبىر لەپ كەندەبايدى تارتىپ الا جونەلەدى. ءبىر ۋاقىتتا كەندەباي ارىستاننىڭ اپانداي اۋزىن كورەدى. كەندەبايدى تارتىپ جاتقان سونىڭ لەبى ەكەن. كەندەباي التى قۇلاش الماس قىلىشىن كولدەنەڭ ۇستاي قويادى. الماس قىلىش ارىستاندى ەكى ءبولىپ، كەندەبايدى ار جاعىنا ءبىر-اق تۇسىرەدى. كەندەباي ارىستاننىڭ ازۋىن قاعىپ الىپ، تاعى ءجۇرىپ كەتەدى. تالاي بەلەستەر، تالاي تاۋلار بۇلدىراپ ارتتا قالىپ بارادى. ءبىر كەزدە جەر دۇنيەنى قاپ-قارا تۇمان باسىپ كەپ كەتەدى. تەك التىن قۇيرىقتاردىڭ ساۋلەسى عانا بۇلاردىڭ جولىن جارىق قىلىپ كورسەتىپ تۇرادى. سول ەكى ارادا قاراڭعىلىق سەرپىلىپ جۇرە بەرگەندە، سىلاڭداعان ءبىر سۇلۋ قىز شىعا كەلەدى. كەندەباي اتىنان ءتۇسىپ قىزعا قارسى جۇرەدى. قىز مۇنىڭ بەتىنە ۇزاق قارايدى دا:
- ۇزاق ءجۇرىپ شارشاعان شىعارسىز، ورداما ءجۇرىپ، تىنىعىپ كەتىڭىز، - دەيدى. جادىگوي كەمپىردىڭ قىز بولىپ قارسى الاتىنىن، ونىڭ ورداسىنا كىرگەن كىسى كەرى شىقپايتىنىن كەرقۇلا ات ايتقان بولاتىن.
- شارشاعانىم راس. دەمالۋعا قارسى ەمەسپىن، باستاڭىز، - دەيدى كەندەباي. قىز العا ءتۇسىپ اياڭداي بەرگەندە، كەندەباي الماسىن سەرمەپ كەپ قالادى، الماس قىلىشتان وت جارق ەتە تۇسەدى دە، دۇنيەنى تاعى دا تۇمان باسىپ كەپ كەتەدى. تۇمان اشىلعاندا قىزدىڭ ورنىندا ەكى بولىنگەن كەمپىر جاتادى. كەندەباي كەمپىردىڭ باسىن كەسىپ قورجىنعا سالىپ الادى. «بۇل كەمپىردىڭ قاراماعىنداعى جەردەن ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ وتە المايتىن. كەمپىردىڭ ولگەنىن ءقازىر ەشكىم بىلمەيدى. سوندىقتان بۇل جەرگە سامۇرىق كەلمەيدى. وسىجەردە ءبىر ءۇش-تورت كۇن دەمالايىق»، - دەيدى كەرقۇلا ات. كەندەباي سول ارادا ءۇش-تورت كۇن تىنىعىپ، كەمپىردىڭ اسىل كازىناسىن جيناپ الىپ، كەرقۇلا اتتىڭ الدىنا التىن ناۋانى وڭگەرىپ، التىن قۇيرىقتى قۇلىنداردى ەرتىپ، امان-ەسەن حاننىڭ ۇيىنە جەتەدى. حان قۋانىپ ۇلكەن توي جاسايدى. توي ۇستىندە تۇك تابا الماي، ساندالىپ مويىندارى ىرعايداي، سيراقتارى شيدەي بولىپ، ازىپ-توزىپ، حاننىڭ ەكى بالاسى كەلەدى. حان كەندەبايدى تورگە وتىرعىزىپ، ونىڭ ءاتى-جونىن سۇرايدى.
- مەن حان بالاسى ەمەسپىن، ادام بالاسىمىن. ءوز اتىم - كەندەباي، ەل مەنى كەرقۇلا اتتى كەندەباي دەپ اتايدى. ءسىزدىڭ ەلىڭىزگە ەرىگىپ كەلگەنىم جوق، جۇمىسپەن كەلدىم. ەكى بىردەي جوق ىزدەپ ءجۇرمىن... نامىس ىزدەپ ءجۇرمىن، رۇقسات بولسا ايتايىن، - دەيدى كەندەباي.
- ايت، ايت، بالام! - دەيدى حان.
- بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءسىزدىڭ جورىقشىلارىڭىز ەلىمىزدى شاۋىپ كەتىپتى، مالىمىزدى ايداپ، قولعا تۇسكەن باتىرىمىزدى بايلاپ الىپ كەتىپتى. مىنە، سول باتىردى بوساتىپ اكەتپەك بولىپ كەلدىم. بۇل - ءبىرىنشى. ەكىنشى جوعىم مىناۋ: ءبىر كۇنى مالدا جۇرگەنىمدە اسپانداپ ۇشقان التى اققۋدىڭ التىن كەبىسى مەنىڭ قولىمدا قالدى. سول التىن كەبىس ءسىزدىڭ ەلدىكى دەيدى. سونى تابىس ەتكەلى كەلدىم، - دەپ، كەندەباي التىن كەبىستى حانعا ۇسىنادى. حان: - دۇرىس، بالام! ءسىزدىڭ ەلدىڭ مالىن ايداتىپ، باتىرىن بايلاتىپ الدىرعانىم راس. مەرگەنباي باتىر ايەلىمەن ەكەۋى ءبىزدىڭ قولدا. زىنداندا جاتقان مەرگەنباي باتىرعا: «ماعان قىزمەت ەتسەڭ بوساتام»، - دەپ ەلشى جىبەرىپ ەدىم، قارىسقان باتىر ەكەن. «جاۋىما قىزمەت ىستەمەيمىن. ءبىراق، قول-اياعىمدى بوساتساڭ، سودان كەيىن سويلەسەم»، - دەپ، قارىسىپ جاتىپ الدى. بوساتۋعا كورىقتىق. ونداعى ماقسات: سەنى قولعا ءتۇسىرۋ ەدى. سەنىڭ اتاعىڭ بىزگە دە ءمالىم ەدى. سەنى الدىرتىپ، قۇلىنىمدى قويمايتىن قارا قۇسقا جۇمساماق ەدىم. ءوزىم ىزدەپ تابا الماعان سون، نامىسى بولسا، ىزدەپ كەلەر دەپ ەلىندى شاپتىرىپ، باتىرىڭدى بايلاتىپ الدىرتقان ەدىم. ودان كەيىن دە ەكى جىلداي كەلمەدىڭ، سودان سوڭ التى قىزىم سەنى ىزدەپ بارعان بولاتىن. بۇل مەنىڭ كىشى قىزىمنىڭ كەبىسى. ەندى سەنىڭ الدىڭا قوياتىن تاعى ءبىر شارتىم بار. ول مىناۋ: دۇنيەدە جەتى باستى ءداۋ بار، اقىرعان ارىستان بار، جالماۋىز كەمپىر بار. وسى ۇشەۋىن ءولتىرىپ، باستارىن الىپ كەل. وسىنى ورىنداساڭ، باتىرىڭدى بوساتىپ، بەرەمىن، مالىڭدى وزىڭە قايتارامىن. كىشى قىزىمدى بەرىپ كۇيەۋ ەتەمىن، - دەدى. كەندەباي كەرقۇلا اتتىڭ قانجىعاسىنداعى قورجىنىن الىپ كەلىپ، ارىستاننىڭ ازۋىن، كەمپىردىڭ باسىن، جەتى باستى ءداۋدىڭ كوزدەرىن حاننىڭ الدىنا توگىپ تاستايدى. حان رازى بولىپ، زىنداندا جاتقان مەرگەنباي باتىردى، ونىڭ ايەلىن، قولعا تۇسكەن باسقا ادامداردى ازات ەتەدى. شاۋىپ العان مالىن قايتارىپ بەرەدى. كىشى قىزىن كەندەبايعا قوسىپ، وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن ىستەپ، كوپ سىيلىقتار بەرىپ، كەندەبايدى ەلىنە اتتاندىرادى. كەندەباي ەلدىڭ مالىن ايداپ كەلىپ، يەلەرىنە تابىس ەتەدى. اتا-اناسىنا قوسىلىپ، بالا قۋانادى. بالاسىنا قوسىلىپ، اتا-انا قۋانادى. ۇلى دۋمان، ۇلكەن توي ىستەيدى. كەندەباي تۇرعاندا ەلگە باتىپ ەشبىر جاۋ تيە المايدى. ءسويتىپ، بۇل ەل كەرقۇلا اتتى كەندەباي باتىردىڭ ەلى بولىپ اتانىپتى.
You Might Also Like
-
ماجارستان (ۆەنگريا) ەلورداسى بۋداپەشت – دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ كورىكتى قالالاردىڭ ءبىرى. دۋناي قالانى ەكىگە ءبولىپ وتەدى: بۋدا – تاۋلى جاعالاۋعا ورنالاسقان، ال پەشت – كوكجيەكتەن دە ءارى ...
-
جار استىنان جاۋ شىعىپ، تايپالى ەل تاۋسىلىپ، از ءۇي قالعان كۇيزەلىس جانعا باتقان كەز ەكەن. وسىنداي ءبىر كەزەڭدە،ارناسى كەڭ وزەندە، كىسىنەۋىك تايى بار، ماڭىراۋىق ەشكىسى بار ءبىر ءۇيلى جان بولىپتى. سونىڭ...
