كيىز ءۇيدى بەينەلەۋ
5 - سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «كيىز ءۇيدى بەينەلەۋ»
ساباقتىڭ ماقساتى: قازاقتىڭ ساندىك قولدانبالى ونەرىنىڭ تۇرلەرى جانە قازاقتىڭ شاعىن مۇراجايى اتانعان كيىز ءۇي جايلى تولىق تۇسىنىك بەرۋ
مىندەتتەرى: بىلىمدىلىگى: ءوز بەتىمەن مەڭگەرگەن ءبىلىمىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋ
دامىتۋشىلىعى: ونەر مەن ۋاقىت ساياساتىن ۇشتاستىرۋعا ماشىقتاۋ، وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن، ەلەستەتۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىلىگى: ۇلتتىق ونەرگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، اسەمدىككە، جۇمىستارىن ەستەتيكالىق تۇرعىدان ۇقىپتى ورىنداۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر: ا) قازاقتىڭ ۇلتتىق بۇيىمدارى، كيىز ءۇي قۇرىلىسى مەن جابدىقتارىنىڭ سۋرەتتەرى، ۇلگىسى، سلايدتار ت. ب.
ءا) وقۋشىلارعا ساباققا قاجەتتى قۇرال - جابدىقتارى.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمە، بەينەلەۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1 - 2 مين وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباققا دايىندىقتارىن باقىلاۋ.
وتكەن ساباقتى ەسكە ءتۇسىرۋ (سۇراق - جاۋاپ)
1. ونەر دەگەنىمىز نە؟
2. قانداي تۇرلەرگە بولىنەدى؟
3. زەرگەر دەپ كىمدەردى ايتامىز؟، زەرگەرلىك بۇيىمداردى اتا.
جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
كيىز ءۇي - «اتامىز - الاش، كەرەگەمىز - اعاش»، «كيىز تۋىرلىقتى، اعاش ۋىقتى قازاقپىز» دەپ، اتالى ءسوز ايتىپ قالدىرعان اتا - بابالارىمىزدىڭ نەگىزگى باسپاناسى. كيىز ءۇي - تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى، ءتىپتى وعان كورشىلەس ەلدەردىڭ دە تۇراق – مەكەنى. سولاي بولا تۇرسا دا، ونى قاستەرلەپ ۇستاپ، عاسىردان عاسىرعا ونىڭ ءمان - ماڭىزىن وزگەرتپەي جەتكىزگەن ءبىزدىڭ قازاق حالقى ەكەنىن ءاردايىم ماقتانىشپەن ايتامىز.
شىعۋ تاريحى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى عاسىرلاردا پايدا بولعان كيىز ءۇيدى ءبىزدىڭ حالىق قاسيەتتى، كيەلى قارا شاڭىراعىمىز دەپ دارىپتەيدى. ويتكەنى كيىز ءۇي قازاقتىڭ تۇراعى، قۇتتى مەكەن - جايى، ەنشىسى، باسپاناسى، مۇلكى، ماقتانىشى دەپ باعالاندى. ارينە، كيىز ءۇيدى اركىم بىلەدى، باعالايدى. شىنىندا دا، ارعى - بەرگى تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى زەردەلەي قاراساق، كيىز ءۇيىمىزدىڭ اتقارعان قىزمەتى مەن ءرولى وتە زور ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.
تەز جىعىلىپ، تەز تىگىلەتىن كيىز ءۇي تۇيە مەن اتقا ارتۋ ارقىلى جەڭىل كوشىرىلەدى، ونىڭ كيىز تۋىرلىقتارى مەن ۇزىكتەرىنەن جاۋىن وتپەيدى. ىستىق كۇندەرى كيىز ءۇي سالقىن بولسا، قىستى كۇنى كەرەگەسىن قاباتتاپ كيىزبەن قاپتاپ، ىرگەسىن كومىپ، وشاق اسىپ، وت جاعىپ، جازعا دەيىن وتىرا بەرۋگە بولادى.
كيىز ءۇيدى قازاقستاندىقتاردىڭ جەر سىلكىنىسى بولعان جەرلەرگە كومەك رەتىندە جىبەرىلگەن. كيىز ءۇي بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جوعالتپاي، قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىقتى اۋداندارىندا قولايلى جازعى باسپانا رەتىندە ءالى دە پايدالانىپ كەلەدى.
ال XII - XIII عاسىرلارداعى مەملەكەتتەردىڭ التىن وردا، اق وردا، كوك وردا دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى وسى كيىز ۇيگە بايلانىستى ەكەنىن ش. ءۋاليحانوۆ ايتقان.
كيىز ءۇي – قازاق حالقىنىڭ شاعىن مۇراجايى دەپ تە تەككە ايتىلماسا كەرەك. قازاقتىڭ ۇلتتىق بۇيىمدارىنىڭ تۇرلەرى: تۇسكيىز، تەكەمەت، سىرماق، قورجىن، الاشا، اياققاپ، تۇتقىش. اعاش بۇيىمدارى: ساندىق، كەبەجە، ادالباقان. زەرگەرلىك بۇيىمدار: سىرعا، بىلەزىك، ساقينا، بويتۇمار جانە تاعى باسقا بۇيىمداردىڭ بارلىعىن وسى كيىز ءۇيدىڭ ىشىنەن كورۋگە بولادى.. قازاق حالقى «ونەر - ءومىردىڭ وزىڭدەي ماڭگىلىك» دەمەكشى ونەر ومىرمەن بىرگە ۇرپاقتان - ۇرپاققا ۇشتاسىپ كەلەدى.
ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ العاشقى دا اتاقتى سۋرەتشىمىز ءابىلحان قاستەيەۆ «ونەردى قايدان ۇيرەندىڭ؟» - دەگەن ساۋالعا:
تاۋدىڭ بۇلاعىنان، قويدىڭ قۇلاعىنان،
اپامنىڭ كيىزىنەن،
ەشكىنىڭ مۇيىزىنەن، - دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. سول سياقتى «اپامنىڭ كيىزىنەن» دەگەن سوزگە زەيىن سالىپ كورسەك، ءبىزدىڭ اتا - بابالارىمىز ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن پايدالانعان كيىز ءۇي جايلى تولىق ماعلۇمات الىپ، ونى ءوزىمىز بەينەلەپ ۇيرەنسەك وزدەرىڭنەن دە ونەرلى ادامدار شىعادى دەپ سەنەمىن. ولاي بولسا بالالار ەكرانعا قاراپ كيىز جايلى تولىق ماعلۇمات الايىق، جانە كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىسىمەن تانىسايىق. ولار؛ كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق، سىقىرلاۋىق
كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى – «سىقىرلاۋىق»
كيىز ءۇي ەسىگىنىڭ قۇرىلىسى: 1 - ماڭدايشا؛ 2 - بوساعا؛ 3 - سىقىرلاۋىق؛ 4 - جاقتاۋ؛ 5 - تابالدىرىق.
كيىز ءۇيدى قۇرىپ بولعان سوڭ، كيىزىن جابادى. كيىز ءۇيدىڭ جابۋى 4 - ءتۇرلى كيىزدەن تۇرادى.
ولار؛ تۋىرلىق - كەرەگەنى جابادى، ۇزىك - ۋىقتاردى جابادى، ۇزىك كيىزدەردەن تۇرادى، تۇندىك – شاڭىراقتى جابادى، كيىز ەسىك - سىقىرلاۋىقتىڭ ۇستىنە جابىلادى. كيىز ءۇيدىڭ سىرتى ويۋ - ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنەدى.
وقۋشىلارمەن جۇمىس.
ال ەندى بالالار كيىز ءۇيدىڭ سىرتقى كورىنىسىن قاعاز بەتىنە ساۋاتتى بەينەلەپ ۇيرەنەمىز. كيىز ءۇيدىڭ ءپىشىنى شەڭبەر تارىزدەس، توبەسى كۇمبەز تارىزدەس ەكەنىنە نازار اۋدارامىز.
وي قوزعاۋ: جۇمباق شەشۋ
قاز قاناتىن جايدى،
ۇيرەك موينىن سوزدى،
توبەسىنە اققۋ قوندى. (قاز -؟، ۇيرەك -؟، اققۋ -؟)
ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
1. كيىز ءۇيدى كىمدەر پايدالانعان؟
2. كيىز ءۇيدىڭ قاسيەتى قانداي؟
3. كيىز ءۇيدىڭ قاڭقاسىن اتا؟
4. كيىز ءۇيدىڭ جابۋلارى قالاي اتالعان؟
5. شاڭىراق دەگەنىمىز نە؟
6. شاڭىراق مەملەكەتتىك قاي رامىزدە بەينەلەنگەن؟
7. كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى قالاي اتالعان؟
وقۋشىلاردىڭ بەينەلەگەن جۇمىستارىن تەكسەرىپ تالداۋ، جەتىستىگى مەن كەمشىلىگىنە توقتالۋ. بىتكەن جۇمىستى باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما:
«ناۋرىز» مەرەكەسى جايلى سۋرەت سالۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «كيىز ءۇيدى بەينەلەۋ»
ساباقتىڭ ماقساتى: قازاقتىڭ ساندىك قولدانبالى ونەرىنىڭ تۇرلەرى جانە قازاقتىڭ شاعىن مۇراجايى اتانعان كيىز ءۇي جايلى تولىق تۇسىنىك بەرۋ
مىندەتتەرى: بىلىمدىلىگى: ءوز بەتىمەن مەڭگەرگەن ءبىلىمىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋ
دامىتۋشىلىعى: ونەر مەن ۋاقىت ساياساتىن ۇشتاستىرۋعا ماشىقتاۋ، وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن، ەلەستەتۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىلىگى: ۇلتتىق ونەرگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، اسەمدىككە، جۇمىستارىن ەستەتيكالىق تۇرعىدان ۇقىپتى ورىنداۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر: ا) قازاقتىڭ ۇلتتىق بۇيىمدارى، كيىز ءۇي قۇرىلىسى مەن جابدىقتارىنىڭ سۋرەتتەرى، ۇلگىسى، سلايدتار ت. ب.
ءا) وقۋشىلارعا ساباققا قاجەتتى قۇرال - جابدىقتارى.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمە، بەينەلەۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1 - 2 مين وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباققا دايىندىقتارىن باقىلاۋ.
وتكەن ساباقتى ەسكە ءتۇسىرۋ (سۇراق - جاۋاپ)
1. ونەر دەگەنىمىز نە؟
2. قانداي تۇرلەرگە بولىنەدى؟
3. زەرگەر دەپ كىمدەردى ايتامىز؟، زەرگەرلىك بۇيىمداردى اتا.
جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
كيىز ءۇي - «اتامىز - الاش، كەرەگەمىز - اعاش»، «كيىز تۋىرلىقتى، اعاش ۋىقتى قازاقپىز» دەپ، اتالى ءسوز ايتىپ قالدىرعان اتا - بابالارىمىزدىڭ نەگىزگى باسپاناسى. كيىز ءۇي - تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى، ءتىپتى وعان كورشىلەس ەلدەردىڭ دە تۇراق – مەكەنى. سولاي بولا تۇرسا دا، ونى قاستەرلەپ ۇستاپ، عاسىردان عاسىرعا ونىڭ ءمان - ماڭىزىن وزگەرتپەي جەتكىزگەن ءبىزدىڭ قازاق حالقى ەكەنىن ءاردايىم ماقتانىشپەن ايتامىز.
شىعۋ تاريحى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى عاسىرلاردا پايدا بولعان كيىز ءۇيدى ءبىزدىڭ حالىق قاسيەتتى، كيەلى قارا شاڭىراعىمىز دەپ دارىپتەيدى. ويتكەنى كيىز ءۇي قازاقتىڭ تۇراعى، قۇتتى مەكەن - جايى، ەنشىسى، باسپاناسى، مۇلكى، ماقتانىشى دەپ باعالاندى. ارينە، كيىز ءۇيدى اركىم بىلەدى، باعالايدى. شىنىندا دا، ارعى - بەرگى تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى زەردەلەي قاراساق، كيىز ءۇيىمىزدىڭ اتقارعان قىزمەتى مەن ءرولى وتە زور ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.
تەز جىعىلىپ، تەز تىگىلەتىن كيىز ءۇي تۇيە مەن اتقا ارتۋ ارقىلى جەڭىل كوشىرىلەدى، ونىڭ كيىز تۋىرلىقتارى مەن ۇزىكتەرىنەن جاۋىن وتپەيدى. ىستىق كۇندەرى كيىز ءۇي سالقىن بولسا، قىستى كۇنى كەرەگەسىن قاباتتاپ كيىزبەن قاپتاپ، ىرگەسىن كومىپ، وشاق اسىپ، وت جاعىپ، جازعا دەيىن وتىرا بەرۋگە بولادى.
كيىز ءۇيدى قازاقستاندىقتاردىڭ جەر سىلكىنىسى بولعان جەرلەرگە كومەك رەتىندە جىبەرىلگەن. كيىز ءۇي بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جوعالتپاي، قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىقتى اۋداندارىندا قولايلى جازعى باسپانا رەتىندە ءالى دە پايدالانىپ كەلەدى.
ال XII - XIII عاسىرلارداعى مەملەكەتتەردىڭ التىن وردا، اق وردا، كوك وردا دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى وسى كيىز ۇيگە بايلانىستى ەكەنىن ش. ءۋاليحانوۆ ايتقان.
كيىز ءۇي – قازاق حالقىنىڭ شاعىن مۇراجايى دەپ تە تەككە ايتىلماسا كەرەك. قازاقتىڭ ۇلتتىق بۇيىمدارىنىڭ تۇرلەرى: تۇسكيىز، تەكەمەت، سىرماق، قورجىن، الاشا، اياققاپ، تۇتقىش. اعاش بۇيىمدارى: ساندىق، كەبەجە، ادالباقان. زەرگەرلىك بۇيىمدار: سىرعا، بىلەزىك، ساقينا، بويتۇمار جانە تاعى باسقا بۇيىمداردىڭ بارلىعىن وسى كيىز ءۇيدىڭ ىشىنەن كورۋگە بولادى.. قازاق حالقى «ونەر - ءومىردىڭ وزىڭدەي ماڭگىلىك» دەمەكشى ونەر ومىرمەن بىرگە ۇرپاقتان - ۇرپاققا ۇشتاسىپ كەلەدى.
ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ العاشقى دا اتاقتى سۋرەتشىمىز ءابىلحان قاستەيەۆ «ونەردى قايدان ۇيرەندىڭ؟» - دەگەن ساۋالعا:
تاۋدىڭ بۇلاعىنان، قويدىڭ قۇلاعىنان،
اپامنىڭ كيىزىنەن،
ەشكىنىڭ مۇيىزىنەن، - دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. سول سياقتى «اپامنىڭ كيىزىنەن» دەگەن سوزگە زەيىن سالىپ كورسەك، ءبىزدىڭ اتا - بابالارىمىز ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن پايدالانعان كيىز ءۇي جايلى تولىق ماعلۇمات الىپ، ونى ءوزىمىز بەينەلەپ ۇيرەنسەك وزدەرىڭنەن دە ونەرلى ادامدار شىعادى دەپ سەنەمىن. ولاي بولسا بالالار ەكرانعا قاراپ كيىز جايلى تولىق ماعلۇمات الايىق، جانە كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىسىمەن تانىسايىق. ولار؛ كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق، سىقىرلاۋىق
كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى – «سىقىرلاۋىق»
كيىز ءۇي ەسىگىنىڭ قۇرىلىسى: 1 - ماڭدايشا؛ 2 - بوساعا؛ 3 - سىقىرلاۋىق؛ 4 - جاقتاۋ؛ 5 - تابالدىرىق.
كيىز ءۇيدى قۇرىپ بولعان سوڭ، كيىزىن جابادى. كيىز ءۇيدىڭ جابۋى 4 - ءتۇرلى كيىزدەن تۇرادى.
ولار؛ تۋىرلىق - كەرەگەنى جابادى، ۇزىك - ۋىقتاردى جابادى، ۇزىك كيىزدەردەن تۇرادى، تۇندىك – شاڭىراقتى جابادى، كيىز ەسىك - سىقىرلاۋىقتىڭ ۇستىنە جابىلادى. كيىز ءۇيدىڭ سىرتى ويۋ - ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنەدى.
وقۋشىلارمەن جۇمىس.
ال ەندى بالالار كيىز ءۇيدىڭ سىرتقى كورىنىسىن قاعاز بەتىنە ساۋاتتى بەينەلەپ ۇيرەنەمىز. كيىز ءۇيدىڭ ءپىشىنى شەڭبەر تارىزدەس، توبەسى كۇمبەز تارىزدەس ەكەنىنە نازار اۋدارامىز.
وي قوزعاۋ: جۇمباق شەشۋ
قاز قاناتىن جايدى،
ۇيرەك موينىن سوزدى،
توبەسىنە اققۋ قوندى. (قاز -؟، ۇيرەك -؟، اققۋ -؟)
ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
1. كيىز ءۇيدى كىمدەر پايدالانعان؟
2. كيىز ءۇيدىڭ قاسيەتى قانداي؟
3. كيىز ءۇيدىڭ قاڭقاسىن اتا؟
4. كيىز ءۇيدىڭ جابۋلارى قالاي اتالعان؟
5. شاڭىراق دەگەنىمىز نە؟
6. شاڭىراق مەملەكەتتىك قاي رامىزدە بەينەلەنگەن؟
7. كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى قالاي اتالعان؟
وقۋشىلاردىڭ بەينەلەگەن جۇمىستارىن تەكسەرىپ تالداۋ، جەتىستىگى مەن كەمشىلىگىنە توقتالۋ. بىتكەن جۇمىستى باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما:
«ناۋرىز» مەرەكەسى جايلى سۋرەت سالۋ.
You Might Also Like
-
وقۋشىلاردىڭ بوس ۋاقىتىن ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋ
-
ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس - ارەكەتى: قاراپايىم ماتەماتيكا ۇعىمداردى قالىپتاستىرۋ.
