InfoHub Logo

ساكەننىڭ ولەڭدەرىن ءوزىم ولەڭگە تالپىنعالى وقىپ كەلەمىن. اقىننىڭ وزىندىك قولتاڭباسىن (توپ ىشىنەن) اتىن ايتپاي-اق تانيمىن دەسەم — ارتىق ايتقانىم ەمەس.

اقىندىق دارىندى تابيعات — انا عانا تولعاتىپ تۋادى دەيدى. بۇل بۇلجىماس شىندىق دەپ قابىلداساق، كىمنىڭ "قانداي اقىن" ەكەنىن كوكىرەك كوزى بار جىرقۇمار وقىرماننىڭ ءىشى بىلەدى... سول وقىرماننىڭ،'جالپىنىڭ كوزقاراسىمەن ولشەنبەي-اق (ول ءارتۇرلى) ناعىز اقىن وزگەگە جالتاقتاماي-اق، ءوز باعاسىن ءوزى بىلەدى. بىلگەن سوڭ دا وزگەنىڭ الدىنا تۇسەيىن دەپ ارزان "ەسەپكە" قۇرىلعان دانق مانساپقا جەتەيىن دەپ جانتالاسىپ جۇگىرمەيدى. ويتكەنى ونداي قىلىق وعان جات. ساكەن دەگەن اتىنا سايكەس اقىن ولەڭدەرىنەن ومىردەگى سۇلۋلىقتى، ارلىلىقتى جانە جان تازالىعىن ادامدار بويىنان كورىپ، سەزىنۋ ءۇشىن كۇرەسەدى.

زامانداستار مەن قالامداستار كۇرەس الدىمەن اقىن جۇرەگىنەن باستالادى... "مەن ءبىر جۇمباق اداممەن ونى دا ويلا"، — دەپ ۇلى اباي ايتپاقشى، ءاربىر اقىن وزىنشە جۇمباق دۇنيە. وزىنشە كەڭىستىك. ونىڭ جۇمباعى دا، قيال-وي كەڭىستىگى دە، سىرلارى دا جان دۇنيەسىن تولقىتىپ، جارىپ شىققان جىرلارىنىڭ ءار جولىندا جاسىرىنىپ جاتادى. ول جىردى وقىپ ءنار الۋ ءۇشىن دە ىشكى دايىندىق، كوكىرەك كوزى كەرەك. ەشكىمگە ەلىكتەپ، سولىقتاماي "قۇرساقتاعى تۇلپار بولار قۇلىنداي" تىپىرلاتىپ، بۇلقىنتىپ، تىنىشتىق بەرمەي تۇراتىن ءبىر سيقىرلى كۇش بار. ول تابيعي دارىن تالانت قۋاتى بولار. سول الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءبىز قاسىم، سىرباي، عافۋ، توقاش، ءىزتاي، جۇمەكەن، مۇقاعالي، ادىلبەك، تۇمانباي، ساعيلاردىڭ ولەڭدەرىن قولىمىزدان تاستاماي، وقىپ قىزىعىپ وستىك. ءوزىمنىڭ اۋىلداسىم قۇداش اعانىڭ ىقپالى ءبىر بولەك مەن ءۇشىن... اقىن ساكەننىڭ دە قولىنا كيەلى قاناتتى قالام الىپ "ءسوز دەرتىمەنەن" ارپالىسقانىنا قىرىق جىل. قىرىق جىل بويى وزىنە ءتان اشىق داۋسىنان ءبىر اينىماي، ەل-جۇرتىمەن سىرلاسىپ كەلەدى. ەل سىرىن، ەل مۇنىڭ ءوز سىرىنا اينالدىرىپ، الەۋمەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن كەزەڭىنە كەزدەسەدى. قۇسايىن اكەنىڭ تاربيە، ءتالىمى مە، كىم ءبىلسىن، ساكەننىڭ وزىنە ءسوزى ساي ەر ادامعا لايىق ايشىقتى ازاماتتىق ۇنىمەن ىرىلىكتى سەزدىرىپ ايتپايتىن، ايتسا قايتپايتىن ءبىر سوزدىلىكتى، تۋعان ەلگە دەگەن ادال ماحابباتتى تالماي جىرلاپ كەلەدى.

بۇرىلىپ بۇلاققا دا مىنا ءجاۋدىر،
ءسوز ەمەس جۇتقانىڭ دا، شىداماۋ بۇل.
قالىقتاپ.
قارلىعاشتاي ۇشقىڭ كەلىپ
ءبارىن دە قۇشقىڭ كەلىپ تۇرادى-اۋ ءبىر، —

دەيدى "ساعىنىش" اتتى ءبىر ولەڭىندە. اسىلى ساكەن اعانىڭ قاي ەلەڭىن وقىسام دا ۇلتتىق ۇلگىدەگى قاراپايىم تۇسىنىكتى، سازدى، سۇلۋ بولىپ الاكولدىڭ تولقىنىنداي ءورىلىپ اعىپ، ءىشى-سىرتى ەلدە جەكە ءبىر ولەڭىنىڭ اينالاسىندا ايتىس، تالداۋ جاساپ، نەشە ءتۇرلى شەبەرلىكتىڭ ءسوز ۇستاحاناسىنان ۇلاعاتتى وي ءوربىتىپ، ەستەتيكالىق ءداستۇرلى تالعام-تانىمىن كەڭەيتىپ ادام جانىن تولىقتىرىپ وتىرادى. بىزدە ءبىر ولەڭ تۇگىلى ءبىر كىتابىنىڭ، ءتىپتى بۇكىل شىعارماشىلىق ەڭبەگىنىڭ ەلەۋسىز قالىپ مىناۋ قاس قاعىم وتپەلى جارىق دۇنيەدەن ءوز باعاسىن الا الماي "تاۋى تاسقا شاعىلىپ"، ادىلەتسىز قوعامىنان "الا قويدى بولە قىرىققان ادامنان" ءتۇڭىلىپ وتەتىن تالانتتار از ەمەس... اقىن ساكەن يماناسوۆ ونداي توپقا قوسىلمايدى. كەزىندە ءوز باعاسىن الىپ، لەبىز-قوشەمەتكە بولەڭدى. ونىڭ بەلگىسى حالىقارالىق "الاش" اتىنداعى سىيلىق العانىن ايتپاعاندا، حالىق قالاۋلىسى اتانىپ، جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتات تا بولدى ءبىر كەزدە. وسىناۋ ءومىر — ولەڭ ولكەسىندە اششىنى دا، ءتاتىنى دە تاتىپ كورگەن. ونىڭ ءبارىن ءوزى ەمەس ولەڭدەگى ءومىر جولدارىنان وقىپ ءبىلدىم. ساكەن نەگىزىنەن ليريك اقىن، ونىڭ وتان، تۋعان جەر، دۇنيە، ءومىر، ادامدار قۇرعان قوعامداعى قارىم-قاتىناس، ونداعى كەيبىر جاعىمسىز كولەڭكەلى جاعدايلار "جانىن سىزداتىپ" اشىنۋدان ىزالى كوڭىلدەن وتتى ولەڭ بولىپ شىعادى.

اقىندى بارلىق نارسە مازالاعان تولعانىس-تەبىرەنىستەرىنىڭ ءوزى جان-جۇرەك، مي قازانىنان قايناپ شىعىپ، وڭدەلىپ اق قاعازعا ويلى دا وتكىر، ساليقالى دا ءمولدىر جىر مارجانى بوپ ءسۇزىلىپ تۇزىلەدى. اقىن ادەبيەتكە الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا "جاس قانات" اتتى ءبىر توپ اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنەن قۇرالعان كىتاپ ارقىلى ەسىك اشتى. سول كەزدە-اق ءوز ەرەكشەلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، كوڭىلدەرگە ۇيا سالعان دارىندى قالامگەر. سودان بەرى "تۋعان اۋىل"، "اق ايدىن"، "اق داريعا"، "جايدارمان"، "عاشىق دۇنيە"، "جىر داۋرەن"، "عاشىقپىن ساعان"، "التىن ايماق"، بەل-بەلەس"، "ادىرنا"، "جەبە"، ت. ب. كىتاپتارى جىر قۇمار جۇرتتىڭ جان ازىعىنا اينالدى. ساكەن — مىنەزدى اقىن، سونى مىنا ءبىر ولەڭ جولى دا دالەلدەگەندەي؛

سىرتقارى ءسال ىعىسىپ، الىس تۇرىپ،
ءوزىمدى وزگەلەرمەن سالىستىرىپ،
قارايمىن بوتەن كوزبەن ءوز ىسىمە.
ءۇڭىلىپ سۋرەتشىدەي ءسوز ىشىنە، —

دەيدى.

سارباز پاراساتتى ىشكى ىرىلىك، تاكاپپارلىعىن دەگدارلىقپەن ساقتاۋى اكە قانى، الدە قانى، الدە انا سۇتىنەن بولار "توي دەسە قۋ باس دومالايدى" دەپ ۇلكەندى-كىشىلى "ءمۇشايرا" جىر جارىستارىن قىزىقتاي تايلى-تاياعىمىزبەن الاوكپە بولىپ شاپقىلاپ جۇرگەندە، كۇش-قۋات، دارىنى ەشكىمنەن كەم سوقپاسا دا، بايگەگە قاتىسىپ سىي-تارالعىعا قىزىققىش "بالالىق" كوڭىلدەن ءوتىپ، اعالىققا جەتكەن تالعامشىل دا تەكتى بارىس مىنەزدى اقىن ەكەنىن ونىڭ "بەلبەلەس" بەتتەرىن پاراقتاپ. "ادىرناسىن" قايتا اۋدارىپ وقىعاندا كوزىم جەتتى. جۇلدىزشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءاربىر ادام ءوز تۋعان جىلىنىڭ "اتاۋىنا" تارتىپ تۋادى ەكەن. دەمەك بارىس جىلى تۋعاندار وراسان كۇش يەسى. ويتكەنى ول ۇساق-تۇيەككە ۇساق تىرشىلىكتىڭ تابيعاتىنا تالاسىپ اۋزىن بىلعاعىسى كەلمەيتىن تەكتىلىگىن تانيمىز.

اقىن ساكەندى ادامدىق تۇرعىدا ەلەستەتسەم دە ومىردەگى سالماعى ارتىپ، تۋعان جەر ەلگە دەگەن ساعىنىشىمدى وياتىپ وتكەن ءبىر ساتتەردى ەسكە الدىرادى. وسىدان ءتورت جىلداي بۇرىن جاز ايىندا تالدىقورعان، اقسۋ ايماعى مەنى وقىرمان جۇرتپەن كەزدەسۋگە شاقىرىپ ارنايى ءلاززات سۇلەيمەنوۆا دەگەن قىزدى وبلىستىق جاستار كوميتەتىنەن جىبەرىپتى. ويدا جوقتا شوشايىپ جالعىز بارۋدى ءجون كورمەي، قاستەك اعاعا حابارلاسسام، "ول كىسى سىرقاتتانىپ ءجۇر"، — دەگەن سوڭ بىردەن ساكەن اعانىڭ ۇيىنە باردىق. سويتسەك، ۇيىندە جەڭەشەمىز دە، ءوزى جوق بولىپ شىقتى. ءبىر ەر بالاسى ءشاي قامداپ، "ءقازىر اكەم كەلىپ قالار، كۇتە تۇرىڭىزدار"، — دەپ سىپايى ءتىل قاتقان سوڭ اسىقساق تا، كوڭىلىمىز ورنىعىپ كۇتىپ وتىر ەك، جارق ەتىپ ءوزى دە كەلدى.

ءمان-جايدى ءۇنسىز ۇققان سوڭ بۇلدانباي "جارايدى، كەتتىك"، — دەدى. سونداعى تولقىپ قۋانعانىم ءالى ەسىمدە وزىممەن بىرگە جانە سازگەر، ءانشى قىزىم ءلاززاتتى ەرتىپ العانمىن. ءلاززاتتىڭ قولىنا ساكەن اعانىڭ "ادىرنا" اتتى جاڭا جىر كىتابىن "وقى" دەپ بەرگەنمىن. جول ۇستىندە ىڭىلداپ وتىرىپ ءبىر ولەڭىنە ءان شىعارىپ ۇلگەرىپتى. سول ويناقى ولەڭگە تۋعان جاڭا ءاندى كەزدەسۋلەردە قىزىمنىڭ ءوزى سىرنايمەن ايتىپ ءجۇردى. جۇرت قاتتى ريزا بولىپ، گ. تاڭىربەرگەن قىزى ءلاززاتتىڭ موينىنا التىن القاسىن سالدى.

ساكەندەي ۇلكەن اقىننىڭ مىنەزىن، كىسىلىك كەسكىن-كەلبەتىن سول ءبىر اپتاداي ساپاردا تانىپ قايتتىم.

ونىڭ اۋدان باسشىلارىنىڭ جانە وقىرمان جۇرتشىلىقتىڭ الدىنداعى بەت-بەدەلىن، دەپۋتات اقىن رەتىندە دە ءقادىرلى ەكەنىن كوردىم. قانداي ورتادا دا ءوزىن سالماقتى، سابىرلى ۇستاۋى ءاربىر كەزدەسۋ كەشىنىڭ ساحنالارىندا پىكىر-لەبىزىن ايتىپ، كوتەرمەلەپ كوڭىلىمدى ءوسىرىپ، دەمەپ، تۋعان ەلىممەن، تۋعان جۇرتىممەن كەزدەسۋىمدى جۇرگىزىپ، كىشىلىكپەن كىسىلىك تانىتتى. "ۇلىق بولساڭ كىشىك بول" — دەگەن ماتەل سىرىن سوندا ۇقتىم. باسقا بىرەۋ بولسا "مەن دە مىقتى اقىنمىن" دەپ كەزەك بەرمەي ولەڭدەرىن وقىپ كولەڭكەسىندە قالدىرىپ تۇرىپ الار ەدى عوي. جوق. ساكەن ونداي ەمەس، جۇرت كوزىنە ءوزىن ءتىپتى ارقالى اقىن رەتىندە كورسەتكىسى كەلمەي، سىرباز دا سىرلى قۇپيا قالپىنان ءبىر اۋمادى.

تۋعان جەرمەن ءبىر ەدى بار تىنىسىم،
بار تىنىسىم، بازارلى القىنىسىم.
ۇناسام دا ەلىمە، جىلاسام دا
قۇلاسام دا —

بارلىعى حالقىم ءۇشىن، — دەۋگە قاقىسى بار الەۋمەتتىك وي ايتاتىن ازامات اقىن ساكەننىڭ جان-جۇرەك، كوڭىل كۇيىنىڭ سۋرەتىن ءاربىر ولەڭىنەن كورگەندەي كۇي كەشىپ، سىر ساندىعىن اقتارىپ، شىندىقتىڭ شۇعىلالى شۋاعىنا شومىلامىز. اقىن قاڭداي تاقىرىپتى جىرلاسا دا، سول ايشىقتى اشىق ۇندەسكەن بوياۋىنان اينىمايدى. "بەل-بەلەسكە" شىعىپ، "ادىرناسىن" الا وگىزدەي موڭىرەتىپ، مەرگەندىكپەن ءسوز جەبەلەرىن كوزدەگەن نىساناسىنا ءدال تيگىزىپ اتاتىنى ايداي انىق. الپىستىڭ اسقار شىنىنا اسپانداعى قىرانداي ۇشىپ، تاۋداعى بارىستاي قارعىپ اتىلىپ القىنباي جەتتى.

اقىن رۋحى بيىك. سودان دا اقىن جانىن ەشكىم دە، ەشتەڭە دە جاسىتا المايدى! ويتكەنى ول ەر ادام. ەر ادامدار ەلگە قورعان، ولار جىلامايدى، جىلاعاندى جۇباتۋ ءۇشىن جارالعان. كەشەگى اڭىز جەلىسىندەگى باتىرلارعا ۇقساۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. "اقىن-جازۋشىلار ءبىر-بىرىن جەك كورەدى" دەگەن ءبىر جاس جازۋشى پىكىرىنە قوسىلمايمىن. وعان مۇقاعالي اعا "اقىندار تۋعان شىعار ءبىر انادان" دەپ جاۋاپ بەرەر ەدى. اقىندار ءبىر-بىرىن كۇندە كورىپ بىرگە جۇرمەسە دە، جان سەزىم تارتىلىسى ارقىلى تۋىسىپ، ءبىر-بىرىن ساعىنىپ، ويلاپ، ءتۇن كوگىنە جۇلدىزدى ساۋلە شاشقانداي مارجان جىرلارى ارقىلى سىرلاسادى ەمەس پە؟ قاراڭعى ويعا سىڭعىرلاعان ساۋلەلى كۇلكى سەپكەن جاس ارۋداي قىلىقتانعان اقىن ارمانى شەكسىز كەڭىستىكپەن كوتەرىلىپ ادىپتەلگەندەي، ادەمى اندەي اسەر سىيلايدى. ول سونىسىمەن دە قۇدىرەتتى...

1938 جىلى قۋعىنعا ۇشىراپ، ناقاقتان مەرت بولىپ كەتكەن قازاقتىڭ ۇلى ارىستارى ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياستاردىڭ ءىزىن وشىرمەۋ ءۇشىن ومىرگە "مەن كەلدىم" دەپ ىڭگالاپ تۇرعانداردىڭ ءبىرى بىرەۋ بولسا دا، ۇلتتىق ونەر شاڭىراعىنىڭ ۋىعى مەن تىرەۋىنە ۇقسايدى. اقىن اعا ولەڭ-داستان جازۋمەنەن بىرگە كوركەم اۋدارمامەن دە اينالىسقانىن بىلەمىز. ول ورىس اقىندارى ا بلوك، ا كولسوۆ، ۆ ماياكوۆسكييدىڭ جانە باسقا دا اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن ءوزىمىزدىڭ انا تىلىمىزدە شەبەرلىكپەن سويلەتە ءبىلدى. سونداي-اق س. يماناسوۆ 1959 جىلدان باستاپ ءارتۇرلى باسپا ءسوز سالاسىندا قىزمەت ەتتى. "جاس الاش" ("لەنينشىل جاس")، "جەتىسۋ" جانە جازۋشىلار وداعىندا، حالىقارالىق قازاق قاۋىمداستىعىندا، ءقازىر "جازۋشى" باسپاسىندا باس ساراشى بولىپ ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. مەنىڭ ەسىمە ءبىر وڭىردەن تۇلەپ ۇشقان ساكەن اعانىڭ زامانداستارى ادىلبەك، قۇداشتار دا ءتۇسىپ وتىر. ولار ەلۋ مەن الپىسىن كوزى ءتىرى كەزىندە تويلاپ، قۋانا الماي كەتتى-اۋ. ءار ادامنىڭ تاعدىرى ءارتۇرلى، پەشەنەگە نە جازىلدى سول. ەشكىم ءومىردى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا ەشكىمنەن ساتىپ المايدى. ساكەن اعانىڭ باقىتتىلىعى سول — جالعانسىز شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ، پەندەلىكتەن بيىك پەرىشتە كوڭىلدىڭ تازالىعىمەن ءومىر سۇرۋىندە. سول ءومىردى ولەڭمەنەن ورنەكتەپ، وزگەلەرگە دە اسەرلى قۋانىش سىيلاۋىڭدا. ولەڭ ونىڭ ماڭگىلىك قاستىعى، كوگىلدىر كوكتەمى. وت تۋرالى ءوزى دە:

ولمەس ەدىم — تاس توبەمنەن جاي ۇرسا،
كوكتەر ەدىم كوكتەمدەگى قايىنشا.
ءبىرجولاتا ولەتىن-اق شىعارمىن.
مەنى بىرەۋ ولەڭىمنەن ايىرسا!" —

دەپ اعىنان اقتارىلا تۇيىندەپتى. بارىس جىلى تۋعان اقىن اعانى جىلقى جىلى تۋعان قارىنداسى قۋىپ كەلە جاتقانداي. الپىستىڭ اسقار شىڭى بىزگە دە الىس ەمەس سياقتى-اۋ. سول الپىستىڭ اسقار شىڭىنا قىران قۇستاي سامعاپ شىققان. الاشتىڭ ارقالى اقىنى اتانعان ساكەن اعايعا ارناعان ولەڭىممەن ماقالامدى قورىتىندىلاعىم كەلەدى:

كوزىمنەن جاپىراققا جاس تامعاندا،
"بالا" بوپ دانالىقتان جاسقانعاندا.
ويىما ساكەن اعا ورالعانسىڭ،
تۋعان جەر اقسۋىمدى ەسكە العاندا.
اينالىپ ساعىنىشىڭ داستاندارعا،
ايبارلى اعالاردى ەسكە العاندا.
سەن شىقتىڭ ساحناعا، اقىن اعا
توبەمنەن قاراپ تۇرعان اسپان باردا.
كەۋدەمە قالقان بولار ارمان اعا.
ءىز سالىپ ساعىنىشىن سارى دالاعا.
ولەڭنىڭ ادىرناسىن اڭىراتقان،
جۇرەگى جۇگىنەدى ارعا عانا.
سىرلاسىپ قالامەن دە، دالامەن دە،
اتتاعان مىنا بەلدەن، انا بەلگە.
شاقىرسا جاستىق شاقتىڭ شاعالاسى
"بارام" دەپ، بارماي قالما الاكولگە.
دەگەن ول: "كەلمەي قالسا الاڭدايمىن"
شىقسا ەكەن قارا بۇلتقا قامالماي —
كۇن. بۇگىنگى باتىر اقىن اقبوزاتى —
بالاسى "قاراكەرەي قابانبايدىڭ!"
ءتىرى ءجۇر رۋحقا اينالىپ ۇلىڭ بۇگىن،
(وشىرەر ازاماتتىق ءۇنىڭدى كىم؟!)
جارالدىڭ الاكولدىڭ تولقىنىنان
جىرىنا اپ سەيفۋلليننىڭ سۇلۋلىعىن...
تۇسپەيدى توبەلەرگە كوز قيىعىڭ،
ۇستاتپاي قايدا قاشار جەزكيىگىڭ.
ەشكىمنىڭ ورىنىنا تالاستىرماي،
كۇتىپ تۇر الاتۇعىن ءوز بيىگىن.
جاس ارۋ... كۇلكىسىمەن ەمدەلەسىڭ،
ەمدەلىپ، جول ۇستىندە سەن كەلەسىڭ،
كەشەگى "اق داريعا"، "عاشىق دۇنيە"
قول بۇلعار قىزعالداقتى "بەل-بەلەسىڭ".
تالىقسىپ تاڭ الدىندا ءتۇس كورەسىڭ،
تۇسىندە عارىشقا ءبىر تۇستەنەسىڭ.
بولساڭ دا جەردە تۇلپار، كوكتە سۇڭقار،
توسىندە تۋعان جەردىڭ "كىشكەنەسىڭ".
تالپىنعان سۇلۋلىققا سىرشىل ۇلان،
تامشىنىڭ سىر تىڭداعان تىرسىلىنان.
كەۋدەڭدە تولقىپ سوققان جۇرەگىڭ بار،
جارالعان جەتىسۋدىڭ ءبىر سۋىنان.
باتىرسىڭ... الماساڭ دا باتىر اتىن،
شابىتىن نايزاعايلى شاقىراتىن.
تۋعان ۇل تۋعان ەلدەن بارىس جىلى
بارىستاي مىنەزىڭ بار اتىلاتىن،
تاعدىرعا يىلمەيتىن باتىر اقىن!

"الماتى اقشامى"گازەتى، 27 مامىر، 1998 جىل

---