ولجالى ولەڭ ومىرشەڭ
بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان الۋعا دايىن وڭمەندەگەن ولەرمەندەر زامانى تۋعان شاقتا قاشاننان يبالى مىنەزى بار قازاق جىرىنىڭ ءحالى كىرىپتارلىققا تۇسكەندەي. ويتكەنى، بۇعان دەيىن جاقسى ولەڭدەر كىتابىن شىعارۋدى مىندەتىنە الىپ كەلگەن مەملەكەتتىك باسپالاردىڭ ەسىگى ەندىگى جەردە سيرەك اشىلىپ-جابىلاتىن بولدى دا، قولى ۇزىن، قالتاسى قالىڭ "ولەڭشىلدەر"ءقارادۇرسىن دۇنيەلەرىن قانداي كىتاپ ەتىپ شىعارامىن دەسە دە قولىنان قاعار ەشكىم جوق. ونىڭ جاقسىسى قايسى، جاسىعى قايسى — ايىرىپ بولمايدى. ءسوز قۇنىن ءوز قۇنىنا تەڭگەرگەن قازاق سەكىلدى حالىق ءۇشىن بۇل دا ءبىر كەسەپات-كەسەل. كوركەمدىك نىشاندارى پۇل قۇدىرەتىنىڭ الدىنا كەلىپ تىزەرلەگەن تۇستا، قولعا تۇسكەن ءار ءتاۋىر كىتاپ تۇتاس ءبىر ولجاداي بولىپ كورىنەدى. وقىرمانىنىڭ ءتىلىن تۇشىتاتىن سونداي ءبىر سوڭعى ولجامىز — ساكەن يماناسوۆتىڭ ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز — اقىننىڭ شىعارماشىلىق ەسەبى سەكىلدى قوس كىتاپتىڭ توڭىرەگىندە از-كەم پىكىرلەسۋ. بىرەۋدى ماقتاساق، ۇستىنە سۋ تيگىزبەي، التى قىردان اسىرىپ، سىناساق، ىسكە العىسىز ەتىپ تاستايتىن قازاقى مىنەزىمىز بار. وسىنىڭ ەكەۋى دە ساكەن شىعارمالارىنا لايىق ەمەس. ويتكەنى، ءوزىنىڭ بۇكىل ولەڭ كوشىمەن، سول كوشىنىڭ سان-جاراسىمىمەن دە، كەم-كەتىگىمەن دە ساكەن — بۇگىنگى قازاق جىرىنىڭ ەلەۋلى ءبىر تۇلعاسى، اجىراماس بولشەگى.
ءبىزدىڭ اڭعارۋىمىزدا، ساكەن يماناسوۆتىڭ پوەزيادان ساياق جۇرگەن جىلدارى بولعان. سونىڭ سالدارىنان كوزدەن تاسا بولعانداي كۇي كەشىپ، ىركىلىپ بارىپ، بارشا بولمىس-بىتىمىمەن قايتادان جارق ەتە قالعان. مەنىڭشە، ساكەننىڭ سول سىرت كوزگە باياۋلاعان كەزى — توقىراعانى ەمەس، وزىنە-وزى قاتال تالاپ قويىپ، "ءوزىن-وزى ىزدەگەن" تۇسى. كوڭىلىنىڭ تارازىسىنا كەزىن سالعان سول ىشكى باقىلاۋشىسى اقىنعا ءبىر كەزدە ولەڭدى از جازدىرعانىمەن، ونىڭ ناعىز مارجاندار سۇزۋىنە دە يگى ىقپال جاساپ، شەبەرلىك ولشەمدەرىن بيىككە كوتەرگەندەي. بۇگىنگى ساكەن كىتاپتارىنان ناشار ولەڭدەر كورمەسەڭىز — بۇل سول ىشكى ساراپشىنىڭ ورەسى بيىكتەپ، تالابى تىم قاتايعانىنان دەپ بىلەمىز. ياعني، اقىننىڭ باسپا ءجۇزىن كورگەن ولەڭدەرىنىڭ اراسىندا "سىركەسى سۋ كوتەرمەي تۇرعان" كوتەرەم ولەڭ جوق.
قاي-قايسىسى بولسا دا سەزىم پەرنەلەرىن ەڭ بولماسا ءبىر ىزىڭ ەتكىزەتىن باپقا جەتكەن قالپىندا اقىندىق تولعانىس-تەبىرەنىستىڭ پەرزەنتىمىن دەپ تايىنباي ايتا الاتىن قابىلەتى بار دۇنيە. قازاق پوەزياسى سەكىلدى ارعى-بەرگى ءداستۇرى مول ونەر ءۇشىن بۇل از جەڭىس ەمەس.
وسىنداي بىركەلكى ساپانىڭ سىرى — شەبەرلىكتىڭ نەشە ءيىرىم، قانشا قايىرىم قۇپيالارىن قاپىسىز مەڭگەرۋدە مە دەپ ويلايمىز. ساكەننىڭ ءوزى ءىلياس اعاسىنىڭ شاكىرتىمىن دەپ مويىنداعانىمەن، ناعىز ونەرلى ولەڭدەرىندە ەشكىمگە ەلىكتەپ — سولىقتاۋى جوق، دارا باعىتىن انىق تاپقان سارا اقىن وقىرمانىنا كوز جازدىرمايدى. سول سەبەپتى دە بۇرىننان تانىس ولەڭدەرىڭدى قايتا وقىعانىڭا وكىنبەيسىڭ، جۇيرىكپەن قايتا جولىققانىنداي ءبىر سەرپىلىپ قالاسىڭ.
تۋعان جەر،
ءبىر ۇلىڭنان كەم كورىنبەي
وتسەم دەپ،
ولەڭدەتتىم مەن دە ەرىنبەي.
كوركىڭنەن كۇنى-تۇنى كوز المادىم
قازاقتىڭ تاس قاشاعان زەرگەرىندەي، —
دەپ ءوزى ايتقانداي، شابىتى شالقىعان شاقتارىندا اقىن دا ناعىز زەرگەرگە اينالىپ، انشەيىندەگى جۇمىر باستى پەندەنىڭ كوزىنە تۇسپەس، كوڭىلىنە شالىنباس نەبىر نازىك قۇبىلىستار مەن كۇردەلى كۇرمەۋلەردى جىر جولىنا تۇسىرە قوياتىنى عانيبەت.
كۇندە ەرتەڭمەن كۇنىنە ءجۇز بوگەلىپ
قانداي عانا سىلتاۋلار ىزدەمەدىك.
جيناي الماي جاتقاندا جازعى ەگىندى
قالعانى ما قىراۋلى كۇز دە كەلىپ!
كۇز دە كەلىپ قالىپتى-اۋ، قىراۋلاتىپ،
قونايىن دەپ، قونا الماي ءجۇر-اۋ باقىت.
قىردىڭ قىزىل تۇلكىسىن قاقسام با ەكەن
كەبىك قارعا العاشقى ءبىر اۋناتىپ.
باقىت قۇسى توبەمنەن ۇشىپ ءوتىپ،
قۇلاگەردى جۇرگەندە كىسىنەتىپ،
قارا سۋىق كيلىگىپ،
قارى جاۋىپ،
قالماس پا ەكەن كەۋدەمنىڭ قىسى بەكىپ!
س. يماناسوۆتىڭ ولەڭدەرى وسىنداي: كەيدە سەلت ەتە قالاسىڭ، كەيدە ءىشىڭ مۇزداي بولادى، كەيدە جۇرەگىڭ اتقاقتاپ سوعىپ، الدەبىر وكىنىش، مۇڭ قارماعانداي بولادى. نىسانانى تاپ باسۋ دەگەن سول شىعار.
ساكەننىڭ:
تاپپاق بولىپ مەنەن دە اقىرى ءمىن،
تار، — دەپ تە ءجۇر بىرەۋلەر تاقىرىبىڭ.
قالاي عانا تاقىرىپتار بولادى،
جاھانىڭدى جاڭعىرتىپ جاتىر ءۇنىم...
دەپ باستالاتىن ءبىر ولەڭى بار. شىنىندا دا، پارتيا باعىت نۇسقاپ، كوسەمدەر جول سىلتەگەن كەشەگى ءبىر جىلدارداعى ولشەممەن قاراساق، س. يماناسوۆتىڭ تاقىرىبى شىنىندا دا "تار". ويتكەنى ونىڭ جالعىز-اق تاقىرىبى بار. ول — ادام. ادامنىڭ تاعدىرى، ءقۋانىش-سۇيىنىشى، وكىنىش-وكسىگى، ارمان-مۇراتى، مىنەزى، قىلىعى، وي كەشۋلەرى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، وسىدان كەڭ، وسىدان قۇنارلى، وسىدان ماڭگى تاقىرىپ بولا ما؟ ماسەلە سول تاقىرىپتى قالاي مەڭگەرۋدە بولسا كەرەك. ەشكىمگە ۇقساماي، ءوز ناشىڭمەن، ءوز ۇنىڭمەن جىرلاي بىلسەڭ، سول — قازىنا.
شەشەن جوقتاي
مەنىمەن تەڭدەس تىلگە
قارا سوزدەن جانعا دەس بەرمەسپىن دە،
دەدىم دە ءبىر
دارالاۋ كەتكىم كەلدى،
وتكىم كەلدى ۇقساماي ەندى ەشكىمگە.
سىناماق تا ەم ءبىرجولا باعىمدى ءارى،
قازاقتا جوق ءسوز ءبىراق تابىلمادى.
تۇمسىعى تاسقا تيگەن بەكىرەدەي
وسى بولدى-اۋ تاۋىمنىڭ شاعىلعانى.
باسىلىپ بىرتە-بىرتە اسىلىق ءسات
ءومىردىڭ اقىرىن كەپ ءناشىن ۇقساق،
قاشان دا تۋرادى ەكەن
قازاعىڭنىڭ
بىرىنە باس، بىرىنە قاسىڭ ۇقساپ.
كوندى دەپ،
قانشا جۇيرىك سەز ىرقىنا،
كەتسەڭ دە ەلدەن ەرەك تەز ۇمتىلا،
ۇقساماق مۇمكىن ەمەس ەكەن تەگى
ومىردە،
ولەڭدە دە ءوز ۇلتىڭا!
ءيا، ساكەن يماناسوۆتىڭ ادامى — تازا ۇلتتىق بىتىمىمەن، پىشىن-تۇرىمەن، قىلىعىمەن، ءتىپتى، سويلەگەن سوزىمەن دە ءوز قانداستارىنا، ءوز جەرلەستەرىنە — قازاقتارعا ۇقساپ تۇراتىنى، ۇقساعانى نەسى، سولاردىڭ ءوزى ەكەنى راس. مەنىڭشە، اقىننىڭ انىق ءبىر ولجاسىنىڭ ءوزى سول. كوپتەگەن سيۋجەتتى، وقيعالى ولەڭدەرىنىڭ ۇزاق ەستە قالاتىنى دا ولەڭنىڭ سول ۇلتتىق بولمىسىنان بولسا كەرەك. ساكەننىڭ "ەلىكتەۋ" دەيتىن ولەڭىن ۇنەمى ءسۇيىنىپ ويعا الىپ جۇرەمىن... ليريكالىق كەيىپكەر بالا كەزىندە سوتقارلاۋ، ءبىراق، ادىلەتشىل، وركوكىرەك جولداسىنا ەلىكتەپ جۇرەدى. جولداسىنىڭ جالعىز ءمىنى — ساقاۋ ەكەن.
ىزىڭداتىپ،
ءتىستى مەن دە ۇرلەدىم،
ساقاۋلانىپ:
"ءجۇر"دەمەدىم،
"ءزۇر" دەدىم.
ءوزىڭدى-وزىڭ ءبۇلدىرۋدىڭ وسىنداي
ەلىكتەۋدەن شىعاتىنىن بىلمەدىم!
بالاسىنىڭ ەلىكتەپ-سولىقتاپ جۇرگەنىن بايقاعان اكەسى ونى شاقىرىپ الادى.
— بالام، شاقشاڭ بار ما؟ — دەدى نار كىسىم،
— زوق! — دەگەنىم ەسىمدە،
ودان ارعىسىن
ايتا المايمىن.
جارق ەتتى دە كوز الدىم،
ۇشىپ ءتۇستىم.
جاساعان-اۋ، بارمىسىڭ'"
شاپالاقپەن تارتىپ قالىپ جاعىما:
— بالام، ميىڭ بار ما؟ — دەدى تاعى دا.
— جوق-جوق! — دەدىم — جوق! — دەدىم مەن قايتادان، شۇكىرشىلىك ايتىپ ىشتەي بارىما.
— دۇرىس! — دەدى، —
شاقشاڭ دا جوق، جوق ميىڭ،
بالام وندا كىمگە ءدارى توق كۇيىڭ.
سەن ەگەردە قويماساڭ بۇل ادەتتى،
مەنىڭ بەرگەن ونەگەم دە كوك تيىن!
وسىلاي ءبىر ۇشىردى دا زارەمدى،
— بۇدان ءارى كورسەتپە! — دەپ، — پالەندى! —
كۇلە قاراپ، جىبەردى اكەم جونىمە،
— ۇققان بولساڭ، ىزىلداماي، بار ەندى!
سودان كەيىن... وزىمە-وزىم سەنىپ تەك،
ءبىر ادامعا كورگەن جوقپىن ەلىكتەپ.
ءوزىڭ بولىپ قالۋ كەرەك ەكەن-اۋ
دوسىڭ ءۇشىن جانىڭدى قي، ءولىپ كەت!
ەتيۋد ءتارىزدى ادەمى ەلەندى وقىپ شىققان سوڭ ساقاۋ-سوتقار بالانى دا، وعان ەلىكتەگەن كەيىپكەردى دە، قاتالداۋ اكەنى دە جاقسى كورىپ كەتەسىڭ. ەڭ باستىسى، وسىلاردىڭ ۇشەۋىن دە وزىڭە ەتەنە تانىس ەتىپ، قازاقى قالپىندا كورسەتە بىلگەن اقىن شەبەرلىگىنە ىرزا بولاسىڭ. بۇل كەلتىرىلگەن ولەڭ س. يماناسوۆ تۋىڭدىلارىنىڭ ءساتتىسى ەمەس شىعار. الايدا، كىشكەنتاي قۇبىلىستان ۇلكەن وي تۇيە بىلەتىن سەنىمدى قولتاڭبا اقىننىڭ قاپىسىز مەڭگەرگەن ءتاسىلى ەكەنىنە داۋ جوق. ادامشىلىق ءارقيلى قاسيەتتەر، مىنەزدەر، ادالدىق پەن قاراۋلىق، دوستىق يەن ساتقىندىق، ماحاببات پەن وشپەندىلىك تۋراسىنداعى، ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ، ەسەلەپ وتىراتىن رايداعى، ءتۇرلى شىرايداعى ولەڭدەر — سونىڭ ايعاعى.
تابيعات كوركىن تاماشالاعان، اسىرەسە، تۋعان جەر — جەتىسۋ، اعىندى اقسۋ، اينالى الاكول تۋرالى ءساتتى جىرلار — ساكەننىڭ وڭ جامباسىنا كەلگەن قۋاتتى جولداردىڭ كورىكتى تۇستارى.
تانىمال اقىننىڭ بۇرىننان بەلگىلى جىر شۋماقتارىمەن قايتادان جۇزدەسە وتىرىپ، مەنىڭ ءبىر اڭعارعانىم — س.يماناسوۆتىڭ كەيبىر اجارلى ولەڭدەرى وزىنەن كەيىن ءبىراز جاڭعىرىقتار تۋعىزىپتى. ادەتتە ادەبيەتتە، ونىڭ ىشىندە، ولەڭدە ۇقساس نۇسقالار، ۆارياسيالار بولا بەرەدى. دەگەنمەن، اۋەلگى تەگى قايدان شىققانىن بىلە جۇرگەن تەرىس ەمەس. ايتالىق؛
جاڭا ءبىر سارىن باستادىم،
توگىلسەم دەۋمەن سەل بوپ كىل.
ەستىسەڭ قىردان اسقاق ءۇن
سەنى ىزدەپ جۇرگەن مەن دەپ ءبىل!
جارقىلداپ ويناپ بار تۇلعاڭ
تولقىنعا شومىل، تەڭىزدى ءوپ.
شاعالا كورسەڭ شارق ۇرعان،
مەن دەپ ءبىل جۇرگەن سەنى ىزدەپ.
نەمەسە:
كوكتەمنىڭ گۇلىن كورسەڭ، مەنى ىزدە،
تولقىن-تولقىن بۇرىمدى ورسەڭ، مەنى ىزدە
كەشكىلىكتە قاتار جۇرگەن قۇربىڭنان
كينو جاققا بۇرىپ كەلسەڭ، مەنى ىزدە، —
دەگەن ءتارىزدى ءساتتى ولەڭدەردىڭ كەيىن قالاي تۇرلەنىپ، قالاي جالعاسقانىن كوزى قاراقتى وقىرمان انىق اڭعارادى. العاشقى نۇسقانىڭ توسىن ءورى سۇلۋ تۇلعاسى وزگە اقىنداردى نەگە بەيجاي قالدىرماعانىن ابدەن تۇسىنۋگە بولادى.
ءوز باسىمىز الەمدەگى ەڭ وزىق جىر كوشى دەپ ەسەپتەيتىن قازاق جىرىنا جاڭا ءۇردىس، قونىمدى سونى ءداستۇر ەنگىزۋ — نەبىر ءدۇلدۇل اقىننىڭ پەشەنەسىنە بۇيىرا بەرمەيتىن، ءتىپتى قاجەت تە ەمەس باقىت. شىنىندا، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ادەمى دە وڭتايلى سارا پىشىندەر تۇرعاندا، قايتادان جاڭالىق اشۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ الايدا، ساتىمەن تابىلىپ، جاراسىمىمەن جاڭعىرىپ جاتسا، قولعا تۇسكەن ولجادان قاشۋدىڭ دا ءجونى جوق. ايتايىن دەگەنىمىز، ساكەن يماناسوۆتىڭ وزىندىك قولتاڭباسىنا اينالىپ كەتكەن ىشكى ۇيقاستىڭ جاتىقتىعى سونشا، ءقازىر وسى امال دا ونىڭ كەيبىر قالامداستارىن قىزىقتىرا باستادى. مىسالعا بىرەر شۋماق كەلتىرەيىك:
وزگەرمەدى ەشتەڭە، وزگەرمەدى،
اۋىزدىعا ارسىزدار ءسوز بەرمەدى.
ىڭىرشاعى كورىنگەن اتتى ايداۋمەن
قاقپايلاۋمەن كەلەدى ەزدەر مەنى...
نەمەسە:
مۇنىمدى مىقتىلارداي ۇقتىرا الماي
شىنىمدى جايىن اۋىز جۇتتى قانداي؟
اينالىپ كۇنى — تۇنگە ءۇمىتىم دە
اقىرىن ەري-ەري ءبىتتى قارداي.
نەمەسە:
ءبارىبىر وعان نانبايتىنىڭدى،
قالمايتىنىڭدى بۇل ەلدەن،
ۇسىنىپ ۇشكىل بالداي ءتىلىندى،
الدايتىنىڭدى بىلەم مەن! —
دەگەن سەكىلدى تابيعي قالپىمەن قۇيىلا سالعان قۇيما شۋماقتاردىڭ ورىندالۋ شەبەرلىگىنەن ولاردىڭ كۇشپەن، زورلىقپەن قيۋلاستىرىلعانىن ەمەس، قۇدايدىڭ كۇشىمەن جاراتىلعانىن ارىپتەستەرى سەزبەي جۇرگەن جوق. تۇبىندە وسى پىشىندەر وزگە اقىنداردىڭ دا وڭتايلى قارۋىنا اينالىپ جاتسا، وعان ساكەن وكپەلەي قويماس.
بۇل شاعىن پىكىردە س. يماناسوۆتىڭ قوس توم جىر كىتابىنىڭ بارلىق قادىر-قاسيەتىن، ارتىق-كەمىن ءبىز تۇگەلدەي الماسپىز. ايتپەسە، ارنايى توقتاپ، تالعاپ-تالداۋدى تىلەيتىن ءتاۋىر ولەڭدەر ساكەندە از ەمەس. كەزىندە جۇرتشىلىقتان ورىندى باعاسىن العان "ايتىس" پوەماسى دا — بولەك اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى. اقىننىڭ ءتىل ورنەگى، ءسوز ساپتاسى، كەيدە اسىپ، كەيدە كەم ءتۇسىپ جاتاتىن ەكپىن-ەكسىمى، وبراز سۋرەت سەكىلدى كوركەمدىك قۇرالدارى دا ادەبي سىننىڭ وبەكتىسى بولۋعا ابدەن لايىق. ساكەننىڭ ءوز جازعانىن ءوزى قىزىق كەرىپ، وزىنە-وزى ءسۇيسىنىپ وتىرىپ، ولەڭدى ورىنسىز سوزباقتاپ، ءدامىن كەتىرىپ الاتىنىن دا ناقتى دالەلدەرمەن ءسوز ەتۋگە بولار ەدى. ەڭ باستىسى، ەكى كىتاپقا توپتاسقان مول قازىنا — بۇكىل بولمىس-بىتىمىمەن ەندىگى جەردە تالعامپاز وقىرماننىڭ ەنشىسىنە كوشىپ كەتتى. جازىلعان جىر، شىققان كىتاپ — اقىن ءۇشىن وتكەن شاق. شابىتىنىڭ شاڭقاي تۇسىنە قادام باسقان قارىمدى قالامگەرلەردىڭ قازىرگى اياق الىسىنا سۇيسىنە وتىرىپ، الداعى كۇندەرىنەن دە دامەتەرىمىز كوپ ەكەنىن جاسىرا المايمىز. جازار كوبەيسىن!
'قازاق ادەبيەتى" گازەتى، شىلدە، 1994 جىل
You Might Also Like
-
قۇرمەتتى وقىرمان، شىنىن ايتۋ كەرەك، مەن بۇرىن دا ساكەن يماناسوۆ شىعارمالارىن، ونىڭ اقىندىق قۋاتىن ءبىر كىسىدەي-اق بىلەم دەپ ويلايتىنمىن. ونىڭ قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى ەكەنىن باياعىدا-اق مويىنداعانمىن. ءبى...
-
قۇداي-اۋ، ءبارى كۇنى كەشە سياقتى ەدى-اۋ. ءقازىر ويلاپ وتىرسام، ساكەن اقىنمەن العاش تانىسقانىمىزعا قىرىق جىلعا جۋىق مەزگىل ءوتىپتى. ءبىزدى تابىستىرعان كيەلى قارا شاڭىراق "لەنينشىل جاس" بولاتىن...
