قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەر جيناعى 1 - 11 سىنىپتار ءۇشىن
قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەر جيناعى 1 - 11 سىنىپتار ءۇشىن
1. قازاق تىلىندە 37 دىبىس، 42 ءارىپ بار.
2. 40 ءارىپ، 2 تاڭبا بار.
3. قازاق تىلىندە 12 داۋىستى دىبىس بار:
- ا، ءا، و، ءو، ى، ءى، ۇ، ءۇ، ە، ە، ي، ۋ.
4. جۋان داۋىستىلار - ا، و، ى، ۇ.
5. جىڭىشكە داۋىستىلار - ءا، ءو، ءى، ءۇ، ە، ە.
6. اشىق داۋىستىلار - ا، ءا، و، ءو، ە.
7. قىساڭ داۋىستىلار - ى، ءى، ي، ۇ، ءۇ، ۋ.
8. ەرىندىك داۋىستىلار - و، ءو، ۇ، ءۇ، ۋ.
9. ەزۋلىك داۋىستىلار - ا، ءا، ي، ە، ە، ى، ءى.
10. قازاق تىلىندە 25 داۋىسسىز دىبىس بار:
- ب، ۆ، گ، ع، د، ج، ز، ي، ك، ق، ل، م، ن، ڭ، پ، ر، ت، س، ف، ح، ھ، س، چ، شش، ش.
11. قاتاڭ داۋىسسىزدار - پ، ف، س، ش، ك، ق، ت، چ، شش، س، ح، ھ.
12. ۇياڭ داۋىسسىزدار - ب، ۆ، گ، ع، د، ج، ز.
13. ءۇندى داۋىسسىزدار - ر، ل، ي، ۋ، م، ن، ڭ.
14. شۇعىل داۋىسسىزدار - پ، ب، ت، د، گ، ك، ق، س، چ.
15. ىزىڭ داۋىسسىزدار - ف، ۆ، س، ع، ز، ش، ح، ج، ھ.
16. ەرىن داۋىسسىزدارى - پ، ب، م، ۋ.
17. ءتىس داۋىسسىزدارى - ت، د، س، ز، شش، س.
18. ءتىس پەن ەرىن داۋىسسىزدارى - ف، ۆ.
19. ءتىل ۇشى داۋىسسىزدارى - ن، ل، چ.
20. ءتىل الدى داۋىسسىزدارى - ر، ش، ج، ي.
21. ءتىل ورتاسى داۋىسسىزدارى - ك، گ.
22. ءتىل ارتى داۋىسسىزدارى - ق، ع، ڭ، ح.
23. كومەي داۋىسسىزى - ھ
24. قازاق تىلىندە بۋىننىڭ 3 ءتۇرى بار: - اشىق بۋىن، تۇيىق بۋىن، بىتەۋ بۋىن.
25. ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنىڭ جۋان نەمەسە جىڭىشكەلىگىنە قاراي قوسىمشالاردىڭ دا جۋان نەمەسە جىڭىشكە بولىپ جالعانۋ زاڭدىلىعىن بۋىن ۇندەستىگى نەمەسە سينگارمونيزم دەپ اتايدى.
26. ءتۇبىر مەن قوسىمشانىڭ نەمەسە ءسوز تىركەسىندەگى ەكى ءسوزدىڭ جىگىندە داۋىسسىز دىبىستاردىڭ بىر-بىرىنە اسەر ەتۋ ناتيجەسىندە وزگەرۋىن دىبىس ۇندەستىگى نەمەسە اسسيميلياسيا دەپ اتايدى.
27. اسسيميلياسيانىڭ قازاق تىلىندە 3 ءتۇرى بار:
- ىلگەرىندى ىقپال، كەيىندى ىقپال، توعىسپالى ىقپال.
28. ءتۇبىر مەن قوسىمشانىڭ نەمەسە ءسوز تىركەسىندەگى سوزدەر ارالىعىندا العاشقى داۋىسسىز دىبىستىڭ كەيىنگى داۋىسسىز دىبىسقا اسەرىن تيگىزەتىن ەرەجەلەردى قاراستىراتىن دىبىس ۇندەستىگىنىڭ ءتۇرىن ىلگەرىندى ىقپال دەپ اتايدى.
مىس: اس - تىق، توق - تىق، كۇرەس - كەر
29. ءتۇبىر مەن قوسىمشانىڭ نەمەسە ءسوز تىركەسىندەگى سوزدەر ارالىعىندا كەيىنگى دىبىستىڭ وزىنەن بۇرىنعى دىبىسقا اسەرىن تيگىزەتىن ەرەجەلەرىن قاراستىراتىن دىبىس ۇندەستىگىنىڭ ءتۇرىن كەيىندى ىقپال دەپ اتايدى.
مىس: كوز سال - كوس سال.
30. ءسوز تىركەستەرىنىڭ، بىرىككەن سوزدەردىڭ قۇرامىندا كورشىلەس دىبىستاردىڭ بىر-بىرىنە ىلگەرى-كەيىندى
اسەر ەتۋىنەن تۋاتىن وزگەرىستەردى توعىسپالى ىقپال دەپ اتايدى.
مىس: قازانقاپ - قازاڭعاپ، ەسجان - ەششان.
31. ءسوزدىڭ العاشقى، قالىپتى ماعىناسىن ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسى دەيمىز:
مىس: بۇل ومىردەن دوس ىزدەپ ءجۇرمىن.
32. ءسوزدىڭ العاشقى، قالىپتى ماعىناسىنىڭ
اۋىسىپ قولدانىلۋىن كەلتىرىندى نەمەسە
اۋىسپالى ماعىنا دەيمىز:
مىس: قىزدى اۋىلدىڭ ءيتى جاتپاس. (ماقال)
33. ماعىناسى ەسكىرىپ، كۇندەلىكتى قولدانىلۋ تاجىريبەسىنەن شىعىپ قالعان سوزدەردى ارحايزم دەپ اتايدى.
مىس: امەڭگەرلىك، تاساتتىق، نيزام.
34. ماعىناسى ەسكىرىپ، كونەرگەن، ءبىراق كەزىڭدە
قوعام ومىرىندەگى، تاريحىنداعى كەزەڭدەردى
ەسكە سالاتىن سوزدەردى يستوريزم دەپ اتايدى.
مىس: كىندىك - ورتالىق، رابفاك، وياز.
35. قوسارلانىپ كەلگەن سوزدەردى قوس سوزدەر دەيمىز.
مىس: ءتاي - ءتاي، ەپتەپ - سەپتەپ.
- ماندەس، قايشى ماندەس، سىڭار ءماندى قوس سوزدەر.
36. جەر - سۋ اتتارىنىڭ، مەكەمە، ۇيىم اتاۋلارىنىڭ قىسقارتىلىپ قولدانىلۋىن قىسقارعان سوزدەر دەپ اتايدى.
مىس: ءىىم - ىشكى ىستەر مينيسترلىگى.
37. ەكى نەمەسە كوپ ءسوزدىڭ بىرىگىپ، ءبىر ماعىنا بەرەتىن سوزدەردىڭ ءتۇرىن بىرىككەن سوزدەر دەپ اتايدى.
مىس: توقسان، اقسۋ، تاسباقا، جەتىساي.
38. قازاق تىلىندە 9 ءسوز تابى بار.
1). زات ەسىم - كىم؟ كىمدەر؟ نە؟ نەلەر؟
2). سىن ەسىم - قانداي؟ قاي؟
3). سان ەسىم - قانشا؟ نەشە؟ نەشىنشى؟ نەشەۋ؟
4). ەتىستىك - نە ىستەيدى؟ نە قىلدى؟ ءقايتتى؟
5). ەسىمدىك - جىكتەۋ، سىلتەۋ، سۇراۋ، وزدىك ەسىمدىكتەرى.
6). ۇستەۋ - قايدا؟ قاشان؟ قايدان؟ قانشا؟
7) ەلىكتەۋ سوزدەر - ەلىكتەۋىش سوزدەر: ساتىر-سۇتىر، تارس-تۇرس، سىبدىر-سىبدىر، گۇرس، زىرك؛ بەينەلەۋىش سوزدەر: جالپ-جالپ، ەلپەڭ،مورت، ارباڭ-ارباڭ، ماڭ-ماڭ.
8). شىلاۋ - سەپتەۋلىك، دەمەۋلىك، جالعاۋلىق.
- ارقىلى، ءۇشىن، كەيدە، الدە.
9). وداعاي - كوڭىل - كۇي، جەكىرۋ، شاقىرۋ وداعايلارى.
- ۋھ، اھ، ەي، ءجا، ءتايت، شوك، كا - كا، اۋقاۋ - اۋقاۋ.
39. قازاق تىلىندە 5 سويلەم مۇشەلەرى بار.
1). باستاۋىش - سويلەمنىڭ تۇرلاۋلى مۇشەسى.- كىم؟ نە؟
2). بايانداۋىش - سويلەمنىڭ ءىس - ارەكەتىن بىلدىرەتىن سويلەمنىڭ تۇرلاۋلى مۇشەسى. ءقايتتى؟ نە قىلدى؟
نەشە؟ قانشا؟ كىمى؟ نەسى؟
3). تولىقتاۋىش - قيمىل - ارەكەتتى بىلدىرەتىن سويلەمنىڭ تۇرلاۋسىز مۇشەسى.- ىلىك سەپتىگىنىڭ سۇراعىنان باسقا سەپتىكتەردىڭ جالعاۋلارى جالعانىپ، سول سەپتىكتەردىڭ سۇراقتارى قويىلادى.
4). انىقتاۋىش - زاتتىڭ، نارسەنىڭ سىنىن، بەلگىسىن بىلدىرەدى.
- قانداي؟ قاي؟ كىمنىڭ؟ نەنىڭ؟
5). پىسىقتاۋىش - قيمىل - ارەكەتتىڭ سىنىن، ساپاسىن بىلدىرەدى - قايدا؟ قايدان؟ قاشان؟ قالاي؟ نەلىكتەن؟ نەگە؟ ت. ب.
- مەكەن، دارا، كۇردەلى، مەزگىل، سىن-قيمىل، سەبەپ، ماقسات پىسىقتاۋىش.
40. قازاق تىلىندە 7 سەپتىك بار.
1). اتاۋ - كىم؟ نە؟
2). ىلىك - كىمنىڭ؟ نەنىڭ؟ قاي؟ قانداي؟ – نىڭ/ءنىڭ، ءدىى/ءدىڭ، تىڭ/ءتىڭ.
3). بارىس - كىمگە؟ نەگە؟ قايدا؟ – قا/كە، عا/گە، ا/ە، نا/نە.
4). تابىس - كىمدى؟ نەنى؟ – نى/ءنى، دى/ءدى، تى/ءتى.
5). جاتىس - كىمدە؟ نەدە؟ قايدا؟ – دا/دە، تا/تە، ندا/ندە.
6). شىعىس - كىمنەن؟ نەدەن؟ قايدان؟ قاشان؟- دان/دەن، نان/نەن، تان/تەن.
7). كومەكتەس - كىممەن؟ نەمەن؟ قالاي؟- مەن/بەن/پەن، مەنەن/بەنەن/پەنەن.
41. جىكتىك جالعاۋلارى 3 جاق بويىنشا جەكەشە، كوپشە تۇردە جىكتەلەدى.
جەكەشە ءتۇرى:
ءى جاق - مىن/ءمىن، بىن/ءبىن، پىن/ءپىن:- مەن بالا - مىن.
ءىى جاق - سىڭ/ءسىڭ:- سەن بالا - سىڭ.
ءىى جاق - سىز/ءسىز: ءسىز بالا - سىز.
ءىىى جاق - ول بالا.
كوپشە ءتۇرى:
ءى جاق - مىز/ءمىز، بىز/ءبىز، پىز/ءپىز:- ءبىز بالا - مىز.
ءىى جاق - سىڭدار/سىڭدەر:- سەندەر بالا - سىڭدار.
ءىى جاق - سىزدار/سىزدەر:- سىزدەر بالا - سىزدار.
ءىىى جاق - ولار بالا - لار.
42. تاۋەلدەۋ 3 جاقتا جانە جەكەشە، كوپشە تۇرلەردە بولادى.
جەكەشە ءتۇرى:
ءى جاق - مەنىڭ اكەم.
ءىى جاق - سەنىڭ اكەڭ.
ءىى جاق - ءسىزدىڭ اكەڭىز.
ءىىى جاق - ونىڭ اكەسى.
كوپشە ءتۇرى:
ءى جاق - ءبىزدىڭ اكەمىز.
ءىى جاق - سەندەردىڭ اكەلەرىڭ.
ءىى جاق - سىزدەردىڭ اكەلەرىڭىز.
ءىىى جاق - ولاردىڭ اكەسى.
43. كوپتىك جالعاۋلار:
- لار، لەر، دار، دەر، تار، تەر.
44. ءتۇبىرى ەتىستىك بولا تۇرا، ەسىمدەرشە تۇلعالاناتىن ەتىستىكتىڭ ءتۇرىن ەسىمشە دەپ اتايمىز.
45. ەسىمشەنىڭ 4 ءتۇرى بار.
1). وتكەن شاقتىق ەسىمشە - قان/كەن، عان/گەن.
2) وسى شاقتىق ەسىمشە - شى/ءشى.
3) كەلەر شاقتىق ەسىمشە - ار،- ەر،- ر.
4) اۋىسپالى شاقتىق ەسىمشە - ا،- ە،- ي، تىن/ءتىن.
46. تياناقسىز تۇلعادا كەلىپ، كومەكشى ەتىستىكتەرمەن تىركەسۋ ارقىلى كۇردەلى ەتىستىك تۋدىراتىن ەتىستىكتىڭ ءتۇرىن كوسەمشە دەپ اتايدى.
1). اۋىسپالى وسى شاقتىق كوسەمشە - ا،- ە،- ي.
2). وتكە شاقتىق كوسەمشە – ىپ،- ءىپ،- پ.
3). كەلەر شاقتىق كوسەمشە – قالى/كەلى،- عالى/گەلى.
47. تابىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋىن قاجەت ەتەتىن ەتىستىكتى ساباقتى ەتىستىك دەپ اتايدى.
مىس: كور - ءۇيدى كور، باعالا - ءبىلىمدى باعالا.
48. تابىس سەپتىگىنەن باسقا سەپتىكتەردەگى سوزدەردى قاجەت ەتەتىن ەتىستىكتى سالت ەتىستىك دەيدى.
مىس: قۋان، ەركەلە، اشۋلان، ەمدەل.
49. قيمىل - ارەكەتتىڭ ءىس ىستەۋشى ادامعا قاتىناسىن بىلدىرەتىن ەتىستىكتىڭ ءتۇرىن ەتىس دەپ اتايدى.
1). وزدىك ەتىس - ىن، ءىن، ن.
- جۋ - ىن، كي - ءىن، تارا - ن.
2). وزگەلىك ەتىس - دىر/ءدىر، تىر/ءتىر، عىز/گىز، قىز/كىز، ىر/ءىر،- ت.
- كيىن - ءدىر، جاي - عىز، كەت - ءىر، بوسا - ت.
3). ىرىقسىز ەتىس - ىل/ءىل،- ل، ىن/ءىن،- ن.
- كوس - ءىل، ەسەپتە - ل، سال - ىن، كور - ءىن.
4). ورتاق ەتىس - ىس/ءىس،- س.
- ال - ىس، بەر - ءىس، ۇشىرا - س.
50. ءىس - ارەكەتتىڭ، قيمىلدىڭ مەزگىلگە، ۋاقىتقا بايلانىستىلىعىن كورسەتەتىن ەتىستىككە ءتان كاتەگوريانى ەتىستىكتىڭ شاقتارى دەپ اتايدى.
51. ەتىستىكتە 3 شاق بولادى.
- وتكەن شاق، كەلەر شاق، وسى شاق.
52. ءىس - ارەكەتتىڭ سويلەپ تۇرعان ۋاقىتتان بۇرىن ورىندالعانىن بىلدىرەتىن ەتىستىكتىڭ شاعىن وتكەن شاق دەيدى.
1). جەدەل وتكەن شاق - دى/ءدى، تى/ءتى.
2). ەجەلگى وتكەن شاق - ىپ/ءىپ،- پ.
3). بۇرىنعى وتكەن شاق - قان/كەن، عان/گەن.
4) اۋىسپالى وتكەن شاق - حابارلاساتىن، كەلەتىن.
53. ءىس - قيمىلدىڭ سويلەپ تۇرعان مەزگىلدەن كەيىن ورىندالاتىنىن بىلدىرەتىن ەتىستىكتىڭ شاقتارىنىڭ ءبىرىن كەلەر شاق دەيدى.
1). بولجالدى كەلەر شاق - ار،- ەر،- ر.
2). ماقساتتى كەلەر شاق - ماق/مەك، ب ا ق/بەك، پاق/پەك.
3). اۋىسپالى كەلەر شاق - شىعادى، بيلەيدى، جاۋادى.
54. ءىس - قيمىلدىڭ ءسوز بولىپ جاتقان ۋاقىتتا ورىندالىپ جاتقانىن بىلدىرەتىن ەتىستىكتىڭ شاعىن وسى شاق دەيدى.
1). ناق وسى شاق 2 تۇرگە بولىنەدى.
ا) جالاڭ ناق وسى شاق - وتىر، ءجۇر، تۇر.
ب) كۇردەلى ناق وسى شاق - وقىپ ءجۇر، سويلەپ تۇر.
2). اۋىسپالى وسى شاق - ا،- ە،- ي.
ماقتان - ا - مىن، ءوسىر - ە - ءسىڭ. بيلە - ي - ءدى.
55. ەتىستىكتىڭ ءىس - ارەكەتتى ورىنداتۋشىمەن، ۋاقىتپەن بايلانىستى جاققا، شاققا تۇرلەنۋىن ەتىستىكتىڭ رايى دەپ اتايدى.
56. ەتىستىكتىڭ 4 رايى بولادى.
1). بۇيرىق راي - سال، بار، تاپ، تىڭدا.
2). قالاۋ راي: ا) ەرىكتى قالاۋ راي - قى/كى، عى/گى،
- سۇراعىم كەلەدى.
ءا) تىلەكتى قالاۋ راي - قاي/كەي،
- بايقاعايسىڭ، ەسكەرگەيسىڭدەر.
قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەرى 1 - 11 سىنىپتار ءۇشىن
1. قازاق تىلىندە 37 دىبىس، 42 ءارىپ بار.
2. 40 ءارىپ، 2 تاڭبا بار.
3. قازاق تىلىندە 12 داۋىستى دىبىس بار:
- ا، ءا، و، ءو، ى، ءى، ۇ، ءۇ، ە، ە، ي، ۋ.
4. جۋان داۋىستىلار - ا، و، ى، ۇ.
5. جىڭىشكە داۋىستىلار - ءا، ءو، ءى، ءۇ، ە، ە.
6. اشىق داۋىستىلار - ا، ءا، و، ءو، ە.
7. قىساڭ داۋىستىلار - ى، ءى، ي، ۇ، ءۇ، ۋ.
8. ەرىندىك داۋىستىلار - و، ءو، ۇ، ءۇ، ۋ.
9. ەزۋلىك داۋىستىلار - ا، ءا، ي، ە، ە، ى، ءى.
10. قازاق تىلىندە 25 داۋىسسىز دىبىس بار:
- ب، ۆ، گ، ع، د، ج، ز، ي، ك، ق، ل، م، ن، ڭ، پ، ر، ت، س، ف، ح، ھ، س، چ، شش، ش.
11. قاتاڭ داۋىسسىزدار - پ، ف، س، ش، ك، ق، ت، چ، شش، س، ح، ھ.
12. ۇياڭ داۋىسسىزدار - ب، ۆ، گ، ع، د، ج، ز.
13. ءۇندى داۋىسسىزدار - ر، ل، ي، ۋ، م، ن، ڭ.
14. شۇعىل داۋىسسىزدار - پ، ب، ت، د، گ، ك، ق، س، چ.
15. ىزىڭ داۋىسسىزدار - ف، ۆ، س، ع، ز، ش، ح، ج، ھ.
16. ەرىن داۋىسسىزدارى - پ، ب، م، ۋ.
17. ءتىس داۋىسسىزدارى - ت، د، س، ز، شش، س.
18. ءتىس پەن ەرىن داۋىسسىزدارى - ف، ۆ.
19. ءتىل ۇشى داۋىسسىزدارى - ن، ل، چ.
20. ءتىل الدى داۋىسسىزدارى - ر، ش، ج، ي.
21. ءتىل ورتاسى داۋىسسىزدارى - ك، گ.
22. ءتىل ارتى داۋىسسىزدارى - ق، ع، ڭ، ح.
23. كومەي داۋىسسىزى - ھ
24. قازاق تىلىندە بۋىننىڭ 3 ءتۇرى بار: - اشىق بۋىن، تۇيىق بۋىن، بىتەۋ بۋىن.
25. ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنىڭ جۋان نەمەسە جىڭىشكەلىگىنە قاراي قوسىمشالاردىڭ دا جۋان نەمەسە جىڭىشكە بولىپ جالعانۋ زاڭدىلىعىن بۋىن ۇندەستىگى نەمەسە سينگارمونيزم دەپ اتايدى.
26. ءتۇبىر مەن قوسىمشانىڭ نەمەسە ءسوز تىركەسىندەگى ەكى ءسوزدىڭ جىگىندە داۋىسسىز دىبىستاردىڭ بىر-بىرىنە اسەر ەتۋ ناتيجەسىندە وزگەرۋىن دىبىس ۇندەستىگى نەمەسە اسسيميلياسيا دەپ اتايدى.
27. اسسيميلياسيانىڭ قازاق تىلىندە 3 ءتۇرى بار:
- ىلگەرىندى ىقپال، كەيىندى ىقپال، توعىسپالى ىقپال.
28. ءتۇبىر مەن قوسىمشانىڭ نەمەسە ءسوز تىركەسىندەگى سوزدەر ارالىعىندا العاشقى داۋىسسىز دىبىستىڭ كەيىنگى داۋىسسىز دىبىسقا اسەرىن تيگىزەتىن ەرەجەلەردى قاراستىراتىن دىبىس ۇندەستىگىنىڭ ءتۇرىن ىلگەرىندى ىقپال دەپ اتايدى.
مىس: اس - تىق، توق - تىق، كۇرەس - كەر
29. ءتۇبىر مەن قوسىمشانىڭ نەمەسە ءسوز تىركەسىندەگى سوزدەر ارالىعىندا كەيىنگى دىبىستىڭ وزىنەن بۇرىنعى دىبىسقا اسەرىن تيگىزەتىن ەرەجەلەرىن قاراستىراتىن دىبىس ۇندەستىگىنىڭ ءتۇرىن كەيىندى ىقپال دەپ اتايدى.
مىس: كوز سال - كوس سال.
30. ءسوز تىركەستەرىنىڭ، بىرىككەن سوزدەردىڭ قۇرامىندا كورشىلەس دىبىستاردىڭ بىر-بىرىنە ىلگەرى-كەيىندى
اسەر ەتۋىنەن تۋاتىن وزگەرىستەردى توعىسپالى ىقپال دەپ اتايدى.
مىس: قازانقاپ - قازاڭعاپ، ەسجان - ەششان.
31. ءسوزدىڭ العاشقى، قالىپتى ماعىناسىن ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسى دەيمىز:
مىس: بۇل ومىردەن دوس ىزدەپ ءجۇرمىن.
32. ءسوزدىڭ العاشقى، قالىپتى ماعىناسىنىڭ
اۋىسىپ قولدانىلۋىن كەلتىرىندى نەمەسە
اۋىسپالى ماعىنا دەيمىز:
مىس: قىزدى اۋىلدىڭ ءيتى جاتپاس. (ماقال)
33. ماعىناسى ەسكىرىپ، كۇندەلىكتى قولدانىلۋ تاجىريبەسىنەن شىعىپ قالعان سوزدەردى ارحايزم دەپ اتايدى.
مىس: امەڭگەرلىك، تاساتتىق، نيزام.
34. ماعىناسى ەسكىرىپ، كونەرگەن، ءبىراق كەزىڭدە
قوعام ومىرىندەگى، تاريحىنداعى كەزەڭدەردى
ەسكە سالاتىن سوزدەردى يستوريزم دەپ اتايدى.
مىس: كىندىك - ورتالىق، رابفاك، وياز.
35. قوسارلانىپ كەلگەن سوزدەردى قوس سوزدەر دەيمىز.
مىس: ءتاي - ءتاي، ەپتەپ - سەپتەپ.
- ماندەس، قايشى ماندەس، سىڭار ءماندى قوس سوزدەر.
36. جەر - سۋ اتتارىنىڭ، مەكەمە، ۇيىم اتاۋلارىنىڭ قىسقارتىلىپ قولدانىلۋىن قىسقارعان سوزدەر دەپ اتايدى.
مىس: ءىىم - ىشكى ىستەر مينيسترلىگى.
37. ەكى نەمەسە كوپ ءسوزدىڭ بىرىگىپ، ءبىر ماعىنا بەرەتىن سوزدەردىڭ ءتۇرىن بىرىككەن سوزدەر دەپ اتايدى.
مىس: توقسان، اقسۋ، تاسباقا، جەتىساي.
38. قازاق تىلىندە 9 ءسوز تابى بار.
1). زات ەسىم - كىم؟ كىمدەر؟ نە؟ نەلەر؟
2). سىن ەسىم - قانداي؟ قاي؟
3). سان ەسىم - قانشا؟ نەشە؟ نەشىنشى؟ نەشەۋ؟
4). ەتىستىك - نە ىستەيدى؟ نە قىلدى؟ ءقايتتى؟
5). ەسىمدىك - جىكتەۋ، سىلتەۋ، سۇراۋ، وزدىك ەسىمدىكتەرى.
6). ۇستەۋ - قايدا؟ قاشان؟ قايدان؟ قانشا؟
7) ەلىكتەۋ سوزدەر - ەلىكتەۋىش سوزدەر: ساتىر-سۇتىر، تارس-تۇرس، سىبدىر-سىبدىر، گۇرس، زىرك؛ بەينەلەۋىش سوزدەر: جالپ-جالپ، ەلپەڭ،مورت، ارباڭ-ارباڭ، ماڭ-ماڭ.
8). شىلاۋ - سەپتەۋلىك، دەمەۋلىك، جالعاۋلىق.
- ارقىلى، ءۇشىن، كەيدە، الدە.
9). وداعاي - كوڭىل - كۇي، جەكىرۋ، شاقىرۋ وداعايلارى.
- ۋھ، اھ، ەي، ءجا، ءتايت، شوك، كا - كا، اۋقاۋ - اۋقاۋ.
39. قازاق تىلىندە 5 سويلەم مۇشەلەرى بار.
1). باستاۋىش - سويلەمنىڭ تۇرلاۋلى مۇشەسى.- كىم؟ نە؟
2). بايانداۋىش - سويلەمنىڭ ءىس - ارەكەتىن بىلدىرەتىن سويلەمنىڭ تۇرلاۋلى مۇشەسى. ءقايتتى؟ نە قىلدى؟
نەشە؟ قانشا؟ كىمى؟ نەسى؟
3). تولىقتاۋىش - قيمىل - ارەكەتتى بىلدىرەتىن سويلەمنىڭ تۇرلاۋسىز مۇشەسى.- ىلىك سەپتىگىنىڭ سۇراعىنان باسقا سەپتىكتەردىڭ جالعاۋلارى جالعانىپ، سول سەپتىكتەردىڭ سۇراقتارى قويىلادى.
4). انىقتاۋىش - زاتتىڭ، نارسەنىڭ سىنىن، بەلگىسىن بىلدىرەدى.
- قانداي؟ قاي؟ كىمنىڭ؟ نەنىڭ؟
5). پىسىقتاۋىش - قيمىل - ارەكەتتىڭ سىنىن، ساپاسىن بىلدىرەدى - قايدا؟ قايدان؟ قاشان؟ قالاي؟ نەلىكتەن؟ نەگە؟ ت. ب.
- مەكەن، دارا، كۇردەلى، مەزگىل، سىن-قيمىل، سەبەپ، ماقسات پىسىقتاۋىش.
40. قازاق تىلىندە 7 سەپتىك بار.
1). اتاۋ - كىم؟ نە؟
2). ىلىك - كىمنىڭ؟ نەنىڭ؟ قاي؟ قانداي؟ – نىڭ/ءنىڭ، ءدىى/ءدىڭ، تىڭ/ءتىڭ.
3). بارىس - كىمگە؟ نەگە؟ قايدا؟ – قا/كە، عا/گە، ا/ە، نا/نە.
4). تابىس - كىمدى؟ نەنى؟ – نى/ءنى، دى/ءدى، تى/ءتى.
5). جاتىس - كىمدە؟ نەدە؟ قايدا؟ – دا/دە، تا/تە، ندا/ندە.
6). شىعىس - كىمنەن؟ نەدەن؟ قايدان؟ قاشان؟- دان/دەن، نان/نەن، تان/تەن.
7). كومەكتەس - كىممەن؟ نەمەن؟ قالاي؟- مەن/بەن/پەن، مەنەن/بەنەن/پەنەن.
41. جىكتىك جالعاۋلارى 3 جاق بويىنشا جەكەشە، كوپشە تۇردە جىكتەلەدى.
جەكەشە ءتۇرى:
ءى جاق - مىن/ءمىن، بىن/ءبىن، پىن/ءپىن:- مەن بالا - مىن.
ءىى جاق - سىڭ/ءسىڭ:- سەن بالا - سىڭ.
ءىى جاق - سىز/ءسىز: ءسىز بالا - سىز.
ءىىى جاق - ول بالا.
كوپشە ءتۇرى:
ءى جاق - مىز/ءمىز، بىز/ءبىز، پىز/ءپىز:- ءبىز بالا - مىز.
ءىى جاق - سىڭدار/سىڭدەر:- سەندەر بالا - سىڭدار.
ءىى جاق - سىزدار/سىزدەر:- سىزدەر بالا - سىزدار.
ءىىى جاق - ولار بالا - لار.
42. تاۋەلدەۋ 3 جاقتا جانە جەكەشە، كوپشە تۇرلەردە بولادى.
جەكەشە ءتۇرى:
ءى جاق - مەنىڭ اكەم.
ءىى جاق - سەنىڭ اكەڭ.
ءىى جاق - ءسىزدىڭ اكەڭىز.
ءىىى جاق - ونىڭ اكەسى.
كوپشە ءتۇرى:
ءى جاق - ءبىزدىڭ اكەمىز.
ءىى جاق - سەندەردىڭ اكەلەرىڭ.
ءىى جاق - سىزدەردىڭ اكەلەرىڭىز.
ءىىى جاق - ولاردىڭ اكەسى.
43. كوپتىك جالعاۋلار:
- لار، لەر، دار، دەر، تار، تەر.
44. ءتۇبىرى ەتىستىك بولا تۇرا، ەسىمدەرشە تۇلعالاناتىن ەتىستىكتىڭ ءتۇرىن ەسىمشە دەپ اتايمىز.
45. ەسىمشەنىڭ 4 ءتۇرى بار.
1). وتكەن شاقتىق ەسىمشە - قان/كەن، عان/گەن.
2) وسى شاقتىق ەسىمشە - شى/ءشى.
3) كەلەر شاقتىق ەسىمشە - ار،- ەر،- ر.
4) اۋىسپالى شاقتىق ەسىمشە - ا،- ە،- ي، تىن/ءتىن.
46. تياناقسىز تۇلعادا كەلىپ، كومەكشى ەتىستىكتەرمەن تىركەسۋ ارقىلى كۇردەلى ەتىستىك تۋدىراتىن ەتىستىكتىڭ ءتۇرىن كوسەمشە دەپ اتايدى.
1). اۋىسپالى وسى شاقتىق كوسەمشە - ا،- ە،- ي.
2). وتكە شاقتىق كوسەمشە – ىپ،- ءىپ،- پ.
3). كەلەر شاقتىق كوسەمشە – قالى/كەلى،- عالى/گەلى.
47. تابىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋىن قاجەت ەتەتىن ەتىستىكتى ساباقتى ەتىستىك دەپ اتايدى.
مىس: كور - ءۇيدى كور، باعالا - ءبىلىمدى باعالا.
48. تابىس سەپتىگىنەن باسقا سەپتىكتەردەگى سوزدەردى قاجەت ەتەتىن ەتىستىكتى سالت ەتىستىك دەيدى.
مىس: قۋان، ەركەلە، اشۋلان، ەمدەل.
49. قيمىل - ارەكەتتىڭ ءىس ىستەۋشى ادامعا قاتىناسىن بىلدىرەتىن ەتىستىكتىڭ ءتۇرىن ەتىس دەپ اتايدى.
1). وزدىك ەتىس - ىن، ءىن، ن.
- جۋ - ىن، كي - ءىن، تارا - ن.
2). وزگەلىك ەتىس - دىر/ءدىر، تىر/ءتىر، عىز/گىز، قىز/كىز، ىر/ءىر،- ت.
- كيىن - ءدىر، جاي - عىز، كەت - ءىر، بوسا - ت.
3). ىرىقسىز ەتىس - ىل/ءىل،- ل، ىن/ءىن،- ن.
- كوس - ءىل، ەسەپتە - ل، سال - ىن، كور - ءىن.
4). ورتاق ەتىس - ىس/ءىس،- س.
- ال - ىس، بەر - ءىس، ۇشىرا - س.
50. ءىس - ارەكەتتىڭ، قيمىلدىڭ مەزگىلگە، ۋاقىتقا بايلانىستىلىعىن كورسەتەتىن ەتىستىككە ءتان كاتەگوريانى ەتىستىكتىڭ شاقتارى دەپ اتايدى.
51. ەتىستىكتە 3 شاق بولادى.
- وتكەن شاق، كەلەر شاق، وسى شاق.
52. ءىس - ارەكەتتىڭ سويلەپ تۇرعان ۋاقىتتان بۇرىن ورىندالعانىن بىلدىرەتىن ەتىستىكتىڭ شاعىن وتكەن شاق دەيدى.
1). جەدەل وتكەن شاق - دى/ءدى، تى/ءتى.
2). ەجەلگى وتكەن شاق - ىپ/ءىپ،- پ.
3). بۇرىنعى وتكەن شاق - قان/كەن، عان/گەن.
4) اۋىسپالى وتكەن شاق - حابارلاساتىن، كەلەتىن.
53. ءىس - قيمىلدىڭ سويلەپ تۇرعان مەزگىلدەن كەيىن ورىندالاتىنىن بىلدىرەتىن ەتىستىكتىڭ شاقتارىنىڭ ءبىرىن كەلەر شاق دەيدى.
1). بولجالدى كەلەر شاق - ار،- ەر،- ر.
2). ماقساتتى كەلەر شاق - ماق/مەك، ب ا ق/بەك، پاق/پەك.
3). اۋىسپالى كەلەر شاق - شىعادى، بيلەيدى، جاۋادى.
54. ءىس - قيمىلدىڭ ءسوز بولىپ جاتقان ۋاقىتتا ورىندالىپ جاتقانىن بىلدىرەتىن ەتىستىكتىڭ شاعىن وسى شاق دەيدى.
1). ناق وسى شاق 2 تۇرگە بولىنەدى.
ا) جالاڭ ناق وسى شاق - وتىر، ءجۇر، تۇر.
ب) كۇردەلى ناق وسى شاق - وقىپ ءجۇر، سويلەپ تۇر.
2). اۋىسپالى وسى شاق - ا،- ە،- ي.
ماقتان - ا - مىن، ءوسىر - ە - ءسىڭ. بيلە - ي - ءدى.
55. ەتىستىكتىڭ ءىس - ارەكەتتى ورىنداتۋشىمەن، ۋاقىتپەن بايلانىستى جاققا، شاققا تۇرلەنۋىن ەتىستىكتىڭ رايى دەپ اتايدى.
56. ەتىستىكتىڭ 4 رايى بولادى.
1). بۇيرىق راي - سال، بار، تاپ، تىڭدا.
2). قالاۋ راي: ا) ەرىكتى قالاۋ راي - قى/كى، عى/گى،
- سۇراعىم كەلەدى.
ءا) تىلەكتى قالاۋ راي - قاي/كەي،
- بايقاعايسىڭ، ەسكەرگەيسىڭدەر.
قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەرى 1 - 11 سىنىپتار ءۇشىن
You Might Also Like
