قىپشاق حاندىعى
قىپشاق حاندىعى
كونسپەكت
قىپشاق حاندىعى 11 عاسىردا قۇرىلدى. سىرتقى جاۋلارىنىڭ سوققىسىنان قۇلاعان قيماق قاعاناتىنىڭ جەرى قىپشاق حاندىعىنا كوشتى. التايدان ەدىلگە دەيىنگى ارالىق “قىپشاقتار دالاسى” (دەشتى قىپشاق) دەپ اتالعان. قىپشاقتاردىڭ ەتنيكالىق قۇرامى 7 - 8 عاسىرلاردا قالىپتاسا باستاپ، ەكى بولىكتەن تۇرعان. باتىس بىرلەستىگىندە 11 تايپا، ال شىعىس بىرلەستىگىندە 16 تايپا بولعان. ەڭ بەدەلدىسى – ەلبورىلەر (بورىلەر). قىپشاق حاندارى وسى تايپادان شىعىپ وتىرعان. تاريحشى ءجۇزجاني ەلبورىلەردى حاندار اۋلەتىنىڭ تايپاسى دەپ اتاعان. اسكەري باسقارۋ جۇيەسى وڭ جانە سول قانات بولىپ ءبولىندى. كۇشى مەن بەدەلى باسىم وڭ قاناتتىڭ ورداسى – سارايشىق (جايىق وزەنى بويى)، ال سول قاناتتىڭ ورتالىعى – سىعاناق (سىرداريا وزەنى) قالاسى بولدى. حاندىق بيلىكتىڭ ورتالىعى “وردا” دەپ اتالدى.
ماحمۋد قاشعاري قىپشاق تىلىندە قۇلدى “يالانكۋگ” دەپ اتاعان. ال كەدەيلەردىڭ ىشىندە جەر وڭدەۋمەن اينالىساتىن جاتاقتار بولعان.
رەسەي جەرىنە بارىپ ورنالاسقان قىپشاقتار ورىس دەرەكتەرىندە “پولوۆشىلار” (دالالىقتار) دەپ اتالدى. دۋناي بويىنا قونىستانعان قىپشاقتاردى ۆەنگرلەر “كۋندار” نەمەسە “كوماندار” دەپ اتاعان.
حورەزم شاحىنىڭ مۇراگەرى اتسىز قىپشاقتاردىڭ قول استىنداعى وعىزدار جەرىنە بىرنەشە رەت شابۋىلداعان. 1133 جىلى قىپشاقتار ولاردان جەڭىلىپ قالدى. وسى جەڭىلىستەن كەيىن قىپشاقتار ەكىگە ءبولىنىپ، السىرەي باستادى. حورەزمدىكتەر قىپشاقتاردىڭ ىشكى قايشىلىقتارىن پايدالانۋدى كوزدەيدى. 13 عاسىردىڭ باسىندا سىر بويىنداعى قالالار ءۇشىن حورەزم شاحى مۇحاممەد پەن قىپشاق حاندىعى اراسىندا شايقاستار بولدى. قىپشاقتار ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىقتىڭ كەسىرىنەن جەڭىلىپ، سولتۇستىككە قاراي شەگىندى. بۇل ەكى ەل ءۇشىن وتىرار، سىعاناق، ارال تەڭىزىنىڭ اۋماعى ۇزاق جىلدار بويى قاقتىعىس كوزىنە اينالدى. بيلىك ءۇشىن باسەكە، تەك مونعولدار ەكى ەلدى دە جاۋلاپ العاننان كەيىن ءبىرجولا تىندى. 13 عاسىردىڭ باسىندا قىپشاق حاندىعى قۇلاعانىمەن، ونىڭ حالقى مۇلدەم جويىلىپ كەتكەن جوق. قىپشاقتار قازاق حالقىنىڭ باستى ەتنيكالىق قۇرامىنىڭ بىرىنە اينالدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. قىپشاق حاندىعىنىڭ ءومىر سۇرگەن مەرزىمى:
2. قىپشاقتاردىڭ تارى مەن كۇرىشتى كوپ وسىرەتىندىگىن جازعان:
3. قىپشاق جىلقىلارى قايدا ساتىلدى:
4. اربا ۇستىنە تىگىلگەن ۇيلەر تۋرالى جازعان ساياحاتشى:
5. قىپشاقتاردا تاماقتىڭ نەگىزگى ءتۇرى نەدەن جاسالدى:
6. قىپشاقتاردا مالدىڭ كوپتىگى تۋرالى جازدى:
7. حورەزمدىكتەر مەن قىپشاقتار اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ ناتيجەسى:
8. 13 عاسىردا حورەزمدىكتەر مەن قىپشاقتاردىڭ سوعىسۋ سەبەپتەرى:
9. حورەزم شاحى تەكەشتىڭ سىعاناقتى جاۋلاپ العان جىلى:
10. قىپشاقتاردىڭ قول استىنداعى وعىزدارعا شابۋىلداعان حورەزم شاحى:
11. ورىس دەرەكتەرىندەگى رەسەي جەرىندەگى قىپشاقتاردىڭ اتاۋى:
12. قىپشاقتار وعىزداردى جەڭىپ، شەكاراسىن كەڭەيتتى:
13. قىپشاق تىلىندەگى قۇلدىڭ اتاۋى:
14. قىپشاقتاردا اسكەري باسقارۋ جۇيەسى ءبولىندى:
15. ”قاڭلىلار قىپشاقشا سويلەيدى ەكەن” دەپ جازعان:
16. قىپشاقتاردىڭ قۇرامىنا قارلۇق پەن جىكىل تايپالارىنىڭ كىرگەن كەزى:
17. قىپشاقتاردىڭ ەڭ بەدەلدى تايپاسى:
18. قىپشاقتاردىڭ ەتنيكالىق قۇرامى قالىپتاسا باستاعان كەز:
19. قىپشاقتاردىڭ قىستاعان جەرلەرى:
20. قىپشاق حاندىعى قۇرىلعان مەرزىم:
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
قىپشاق حاندىعى 11 عاسىردا قۇرىلدى. سىرتقى جاۋلارىنىڭ سوققىسىنان قۇلاعان قيماق قاعاناتىنىڭ جەرى قىپشاق حاندىعىنا كوشتى. التايدان ەدىلگە دەيىنگى ارالىق “قىپشاقتار دالاسى” (دەشتى قىپشاق) دەپ اتالعان. قىپشاقتاردىڭ ەتنيكالىق قۇرامى 7 - 8 عاسىرلاردا قالىپتاسا باستاپ، ەكى بولىكتەن تۇرعان. باتىس بىرلەستىگىندە 11 تايپا، ال شىعىس بىرلەستىگىندە 16 تايپا بولعان. ەڭ بەدەلدىسى – ەلبورىلەر (بورىلەر). قىپشاق حاندارى وسى تايپادان شىعىپ وتىرعان. تاريحشى ءجۇزجاني ەلبورىلەردى حاندار اۋلەتىنىڭ تايپاسى دەپ اتاعان. اسكەري باسقارۋ جۇيەسى وڭ جانە سول قانات بولىپ ءبولىندى. كۇشى مەن بەدەلى باسىم وڭ قاناتتىڭ ورداسى – سارايشىق (جايىق وزەنى بويى)، ال سول قاناتتىڭ ورتالىعى – سىعاناق (سىرداريا وزەنى) قالاسى بولدى. حاندىق بيلىكتىڭ ورتالىعى “وردا” دەپ اتالدى.
ماحمۋد قاشعاري قىپشاق تىلىندە قۇلدى “يالانكۋگ” دەپ اتاعان. ال كەدەيلەردىڭ ىشىندە جەر وڭدەۋمەن اينالىساتىن جاتاقتار بولعان.
رەسەي جەرىنە بارىپ ورنالاسقان قىپشاقتار ورىس دەرەكتەرىندە “پولوۆشىلار” (دالالىقتار) دەپ اتالدى. دۋناي بويىنا قونىستانعان قىپشاقتاردى ۆەنگرلەر “كۋندار” نەمەسە “كوماندار” دەپ اتاعان.
حورەزم شاحىنىڭ مۇراگەرى اتسىز قىپشاقتاردىڭ قول استىنداعى وعىزدار جەرىنە بىرنەشە رەت شابۋىلداعان. 1133 جىلى قىپشاقتار ولاردان جەڭىلىپ قالدى. وسى جەڭىلىستەن كەيىن قىپشاقتار ەكىگە ءبولىنىپ، السىرەي باستادى. حورەزمدىكتەر قىپشاقتاردىڭ ىشكى قايشىلىقتارىن پايدالانۋدى كوزدەيدى. 13 عاسىردىڭ باسىندا سىر بويىنداعى قالالار ءۇشىن حورەزم شاحى مۇحاممەد پەن قىپشاق حاندىعى اراسىندا شايقاستار بولدى. قىپشاقتار ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىقتىڭ كەسىرىنەن جەڭىلىپ، سولتۇستىككە قاراي شەگىندى. بۇل ەكى ەل ءۇشىن وتىرار، سىعاناق، ارال تەڭىزىنىڭ اۋماعى ۇزاق جىلدار بويى قاقتىعىس كوزىنە اينالدى. بيلىك ءۇشىن باسەكە، تەك مونعولدار ەكى ەلدى دە جاۋلاپ العاننان كەيىن ءبىرجولا تىندى. 13 عاسىردىڭ باسىندا قىپشاق حاندىعى قۇلاعانىمەن، ونىڭ حالقى مۇلدەم جويىلىپ كەتكەن جوق. قىپشاقتار قازاق حالقىنىڭ باستى ەتنيكالىق قۇرامىنىڭ بىرىنە اينالدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. قىپشاق حاندىعىنىڭ ءومىر سۇرگەن مەرزىمى:
2. قىپشاقتاردىڭ تارى مەن كۇرىشتى كوپ وسىرەتىندىگىن جازعان:
3. قىپشاق جىلقىلارى قايدا ساتىلدى:
4. اربا ۇستىنە تىگىلگەن ۇيلەر تۋرالى جازعان ساياحاتشى:
5. قىپشاقتاردا تاماقتىڭ نەگىزگى ءتۇرى نەدەن جاسالدى:
6. قىپشاقتاردا مالدىڭ كوپتىگى تۋرالى جازدى:
7. حورەزمدىكتەر مەن قىپشاقتار اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ ناتيجەسى:
8. 13 عاسىردا حورەزمدىكتەر مەن قىپشاقتاردىڭ سوعىسۋ سەبەپتەرى:
9. حورەزم شاحى تەكەشتىڭ سىعاناقتى جاۋلاپ العان جىلى:
10. قىپشاقتاردىڭ قول استىنداعى وعىزدارعا شابۋىلداعان حورەزم شاحى:
11. ورىس دەرەكتەرىندەگى رەسەي جەرىندەگى قىپشاقتاردىڭ اتاۋى:
12. قىپشاقتار وعىزداردى جەڭىپ، شەكاراسىن كەڭەيتتى:
13. قىپشاق تىلىندەگى قۇلدىڭ اتاۋى:
14. قىپشاقتاردا اسكەري باسقارۋ جۇيەسى ءبولىندى:
15. ”قاڭلىلار قىپشاقشا سويلەيدى ەكەن” دەپ جازعان:
16. قىپشاقتاردىڭ قۇرامىنا قارلۇق پەن جىكىل تايپالارىنىڭ كىرگەن كەزى:
17. قىپشاقتاردىڭ ەڭ بەدەلدى تايپاسى:
18. قىپشاقتاردىڭ ەتنيكالىق قۇرامى قالىپتاسا باستاعان كەز:
19. قىپشاقتاردىڭ قىستاعان جەرلەرى:
20. قىپشاق حاندىعى قۇرىلعان مەرزىم:
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: پاراللەلەپيپەد، تىك جانە كولبەۋ پريزمالار، پيراميدا، قىرلارىنىڭ ءوزارا ورنالاسۋى، بيىكتىگى تاقىرىبىنا ەسەپتەر شىعارۋ
-
ۇلى جىبەك جولى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ تارماقتارى جانە قازاقستانداعى سىلەمى
