سىرباز اقىن، سىرلى جىر
قۇداي-اۋ، ءبارى كۇنى كەشە سياقتى ەدى-اۋ. ءقازىر ويلاپ وتىرسام، ساكەن اقىنمەن العاش تانىسقانىمىزعا قىرىق جىلعا جۋىق مەزگىل ءوتىپتى. ءبىزدى تابىستىرعان كيەلى قارا شاڭىراق "لەنينشىل جاس" بولاتىن. التىن جالدى جىر ارعىماعىن ەرتەلەتە ەرتتەپ ءمىنىپ، اقىندىقتىڭ ارمان-تاۋىنا تەزىرەك جەتۋگە اسىققام البىرت اقىننىڭ قاتارلاسى، قالامداسى بولعان بىزگە سول بوزبالانىڭ بۇگىندە باسىن بوزقىراۋ شالعان جىگىت اعاسى جاسىنا جەتىپ، ەلىنىڭ ايتۋلى ازاماتى، ارقالى اقىنى شاعىن كورۋدىڭ ءوزى اعىمىزدان جارىلا سىر اقتارۋىمىزدى سۇراپ تۇرعان جوق پا؟! ونىڭ ۇستىنە كەيىپكەرىمىز ىشكەنگە ءماز، جەگەنگە توق كوڭىلمەن كۇن كەشكەن كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، ەلىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، جىرىن جىرلاعان سۇڭعىلا اقىنى بولعاندىقتان دا ايتىلار اڭگىمە، شەرتىلەر سىر بولەكشە بولارى بەلگىلى عوي...
مىنەكي، الدىمىزدا الپىستىڭ اسقار بەلىنە شىققان ساكەن اقىننىڭ ءبىر تومدىق تاڭدامالى جىر جيناعى جاتىر. بۇل ءوزى اقىننىڭ ەل الدىندا بەرگەن ەسەبى سىڭايلى. ياعني تاڭدامالىسى — تارتۋى. ءبىز سياقتى ەجەلگى وقىرماندارىن دا، جىرسۇيەر جاس قاۋىم وكىلدەرىن دە ساكەن ولەڭدەرى سالعان جەردەن سابىرلى، سالماقتى ويلاردىڭ تۇڭعيىعىنا تارتا جونەلەدى. وقۋشىنى بىردەن باۋراپ الاتىن، ارينە ساكەننىڭ اقىندىق قۇدىرەتىنىڭ كۇشتىلىگى، ولەڭدەرىنىڭ سيقىرلى سىرعا، مۇنارلى مۇڭعا تولى تەبىرەنىستى تەگەۋرىنى بولار. ساكەن اقىننىڭ كوزگە ۇرىپ تۇرعان ءبىر ەرەكشەلىگى اقىلگويسۋدەن اۋلاق، ءدىلمارسۋعا دەن قويمايتىندىعى. اقىن نە ايتسا دا اعىنان جارىلىپ، اق ادال ويلارىن ورتاعا سالىپ، الاڭسىز سىرلاسادى. سىرتتاي سىرلاسسا دا، جانىندا جايعاسىن وتىرىپ، جۇرەك ءسوزىن اقتارىلا ايتقانداي سەزدىرەتىن ءبىر سيقىرى بار. بەيتانىس بولساڭ دا جان دوسىنداي جاقىن تارتىپ، كوكەيىندەگى كوپ سىرىن الاڭسىز كوڭىلدەن اقتارعان اقىن جىرىن ءسۇيسىنىپ، ايىزىڭ قانىپ وقي بەرەسىڭ، وقي بەرەسىڭ. ال بۇل ناعىز اقىندىقتىڭ بەلگىسى ەمەي، نەمەنە؟! وسى جەردە ساكەن اقىندىعىنىڭ تاعى ءبىر قىرىن اشا كەتسەك دەيمىز. ءبىز بىلەتىن ساكەننىڭ ءوزى قانداي بولسا، ولەڭى دە سونداي، ياعني ولەڭى مەن ءومىرىنىڭ ءتۇبىرى، تابيعاتى ءبىر.
ساكەندى بىلەتىندەردىڭ ءبارى ونىڭ اقىلدىلىعى مەن تۋراشىلدىعىنا ءتانتى. ونىڭ كىمنىڭ الدىندا بولسىن جاعىمسىپ، جالتاڭدامايتىن، كوكەيىندەگىسىن كۇمىلجىمەي بىردەن بەتكە ايتاتىن تىك مىنەزى شاتاقشىلدىعى ەمەس، شىندىقتى سۇيەتىندىگى. ءوزى ادال ادام وزگەنىڭ دە مەيلىنشە تازا، ءادىل بولعانىن قالايدى. وسى جەردە ولەڭى وزىنە تارتسا، اقىندىعى ازاماتتىعىمەن تۋىستاسۋى دا زاڭدى قۇبىلىس. ساكەن اقىننىڭ قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ ءبىر تۇلعاسى بولۋىنىڭ سىرى دا وسى جەردە. اقىن ولەڭدەرىنىڭ ورەسى بيىك، ونەگەسى وزگەشە قىمبات. ول قۇداي سىيلاعان دارىنىن دالاعا شاشىپ، "ءشوپتى دە، شوڭگەنى دە" ولەڭگە قوسىپ جۇرگەن جوق. قوعام، زامان، ۋاقىت ءسوزىن سويلەپ، سىرىن شەرتۋگە كەلگەندە اقىن جىرى تايپالعان جورعاداي جەلە جونەلەدى. اقىن سىلدىر سوزگە، وراشولاق ويعا، سىرداڭ سەزىمگە جول بەرمەي، قيسىنىن تاۋىپ قيادان شالۋعا شەبەر.
ساكەن اقىننىڭ ليريكالىق كەيىپكەرلەرى ىلعي دا ەل ازاماتىنىڭ ويىن ويلاپ، ءسوزىن سويلەپ، ءىسىن ىستەۋگە دايار تۇراتىن دارا سيپاتىمەن سۇيكىمدى. مىنا ءبىر جولداردى ويلانا وقيىقشى:
...شىندىق ءۇشىن شايقاسۋدان ءبىر تانباي،
ايتارىمدى ايتام ەلگە بۇلتارماي.
باس كەتسە دە — تۇرا المايمىن ۇندەمەي
جالعاندىقتى جالعىز ءوزىم قۇرتارداي!
...راسىندا
قىرلانباي دا بۇلدانباي،
ايتادى ەلگە اششى-تۇششى سىر قانداي، —
ار الدىندا اقىن ءوزىن ءاردايىم،
سەزىنبەسە دار الدىندا تۇرعانداي؟!
وسى ولەڭدى وقىعان ءاربىر ادام ەل-جۇرت الدىندا ءوزىنىڭ دە وسىنداي ءقادىر قاسيەتىمەن تانىلۋعا تىرىسىپ باعار. ءيا، ازدى-كوپ عۇمىرىن قايتكەندە دە كىرشىكسىز كىسىلىك، قاپىسىز يماندىلىق جولىنا جۇمساپ، ار-وجدانىنا داق تۇسىرمەي، ادالدىققا سەرت بايلاعان، اسقاق ادامگەرشىلىكتى دۇنيەنىڭ بار قىزىعى مەن بار بايلىعىنان ارتىق كورەتىن ادامنىڭ بەينەسىن اقىن وسىلايشا سومداعان.
ايتارى كوپ ازامات اقىننىڭ قاي ولەڭىن وقىساڭ دا ونىڭ فيلوسوفيالىق وي-تۇيىنىنە ءتۇيسىنىپ، ءسوز ساپتاسىنا سۇيسىنەسىڭ. كوڭىل كوزى كورەگەن، ويى ۇشقىر، ءسوزى ۇتقىر اقىننىڭ ولەڭدەرى سەنىڭ دە جانىڭدى جاي تاپتىرماي، تىنىشىڭدى قاشىرعان ءومىر قۇبىلىستارىمەن كەزدەيسوقتا كەزدەستىرىپ، تاڭ-تاماشا قالدىراتىنى بار. ساكەن اقىن بەينە ءبىر سەنىڭ وي-سەزىمىڭدى، كوڭىل كۇيىندى، ايتار ءسوزىڭدى ەستىپ العان كىسىشە جىر توگەدى. بەينە مەنى مەن سەنىڭ باسىڭنان كەشكەن جاعدايدى جىرعا قوسىپ، ايتپاعىڭدى ايتقانداي اسەرلەنەسىڭ. وسى ورايدا جيناقتاعى مىنا ءبىر ەكى ولەڭگە ارنايى توقتالا كەتكەن ءجون بولار. كۇزگى اسپانعا كوز سالعان اقىن جۇرەك سۋىرا سىڭسي سۇڭقىلداعان جالعىز تىرنانى بايقاپ قالادى. ادەتتەگىدەي توبىمەن تىزىلە ۇشپاي، سىڭارىنان ايرىلىپ، سۇڭقىلداعان جالعىز تىرنا تۋرالى جىر ونى وقىعان ادامدى سان تاراۋ ويعا قالدىرادى. جۇبىنان كوز جازىپ قالعان تىرناعا جانى اۋىرعان اقىننىڭ كوڭىل كۇيى، سەزىمى سەنى دە ەرىكسىز ەرىتىپ، ەلجىرەتىپ، قاي-قايداعى مۇڭعا باتىرارىن قايتەرسىڭ. قۇستى ايايسىڭ، سويتە تۇرا جالعاننىڭ جالپاعىندا جالعىز قالعان ادامدار دا بار ەكەنى ەسىڭە تۇسەدى. سولاردىڭ تاعدىرى تولعانتىپ، جاقسى ورتا، جايساڭ جانداردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، الاڭسىز عۇمىر كەشۋدىڭ باعاسىن بىلە تۇسكەندەي بولاسىڭ.
زامانداستار مەن قالامداستار ەكىنشى ولەڭنىڭ اتى "ارلاننىڭ اجالى" ايبارلى ارلان يت باسىمەن اينالاداعى جۇرتقا اتى شىعىپ، ءدۇيىم ەلدى دۇرىلدەتكەن ەدى. سول ارلان يت كەيىن قارتايىپ، جۇرتتىڭ ەسىنەن شىعىپ كەتەدى. سول يت ءبىر ءتۇنى قىر اسىپ كەتەدى دە، ايدالادا توپ قاسقىرعا كەزىگەدى. اقىن ارلان ءيتتىڭ اجالى قالاي جەتكەنىن، توپ قاسقىرعا قايمىقپاي قارسى شاۋىپ، قايسارلىقپەن قالاي ايقاسىپ، ەرلىكپەن ولگەنىن ولەڭمەن ورنەكتەگەن. تەكتى ءيتتىڭ تەككە ولمەي، سوڭعى دەمى بىتكەنشە ايقاسىپ، ءبىر قاسقىردىڭ جانىن جاھانامعا جىبەرىپ، سونى جاستانا جاتىپ كوز جۇمعانى دا كىم كىمگە دە عيبرات بولعانداي. ارينە، اسىل تەكتى ارلان يت وسىلايشا ولگەن شىعار، الايدا اقىن سونىڭ مىسالىن اڭگىمەلەي وتىرىپ، ادامداردى دا ەرلىك پەن وجەتتىككە ۇندەپ وتىر ەمەس پە؟! ادامدارعا قارتايساڭ دا قادىر-قاسيەتىڭدى قاشىرما، ءولىمىڭ دە وزگەگە ونەگە بولسىن دەگەن ويعا باتىرىپ ءتۇر. ساكەن اقىننىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققان مۇنداي ونەگەسى وزگەشە، عيبراتى عاجاپ ولەڭدەر ءتىپتى دە كوپ.
ءبىز بىلەتىن ساكەن اقىننىڭ ولەڭدەرى ساياسي ناۋقان، وتپەلى كەزەڭ جونىندە ءۇن قوسىپ، ۇرانداۋدان اۋلاق. ولاردى وڭاشا وتىرىپ وقىپ، وڭاشا سىرلاسساڭ عانا كوكەيىڭە قونادى. رۋحاني كورەگەندىگى كوپشىلىكتى ءتانتى ەتكەن اقىن جىرلارىنان جالعىزدىڭ ەمەس، جالپى جۇرتتىڭ جۇرەگىنە ۇيالاعان مۇڭ مەن سىردى ۇعاسىز. ساكەن ءبۇتىن ءبىر ۇرپاقتىڭ ءومىربايانىن ولەڭدەرىنە ارقاۋ ەتكەن. ول ءوزى بۇرقىراتا جازىپ، توم-توم كىتاپ تا شىعارعان جوق. سويتە تۇرا قالىڭ وقىرمان كوڭىلىن تولقىتىپ، سەزىمىڭ سىرعا بولەگەن ولەڭدەرى ەل ەسىندە جاتتالىپ قالىپ جاتادى. اقىنعا بۇدان ارتىق قانداي باقىت كەرەك؟!
قازىرگى قازاق پوەزياسىن جاڭا بەلەسكە كوتەرۋگە بەلسەنە اتسالىسقان، رۋحاني قازىناسىن بايىتىپ، ۇلتتىق كوركەم ويىمىزعا ورتايماس ولجا سالعان ساكەن ساڭلاق اقىن ساناتىڭدا. اقىن ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىبى تانىس بولعانىمەن، ءسوزى سارا، ويى دارا. ال بۇل اقىندىق شەبەرلىكتىڭ ۇزدىك ۇلگىسى رەتىندە باعالاناتىن ەرەكشەلىك. ءبىر اقىننىڭ بار قازاقتىڭ ارمان-اڭسارىن ولەڭمەن ورنەكتەۋى تالانتىنىڭ تارلاندىعى. ايرىقشا ايشىقتى جىرلار جازعان توتەنشە دارىندى اقىننىڭ حالقىنىڭ ايالى الاقانىندا ءجۇرۋى دە جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى. ءار تۋىندىسىنىڭ وزىندىك ورنەگى، وزىندىك سىر سيپاتى بولۋى ساكەن اقىندى قازاق ولەڭىنىڭ تورىنە شىعارعانى دا شىندىق. اقىننىڭ ءسوز ساپتاۋداعى زەرگەرلىگى، زەردەلىلىگى ايرىقشا. ءار ءسوزدىڭ بوياۋىن تاۋىپ، سۋرەتىن سالىپ بەرۋدە دە ەشكىمگە ۇقسامايتىن اقىننىڭ جىر جولدارىنىڭ اۋەنى مەن اۋەزىنە دە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ونىڭ مازمۇنىن بايىتىپ، كوركەمدىگىن اسىرۋعا اسىعاتىنىن بايقاپ باعامداۋ دا قيىن ەمەس. ساكەن اقىن سوزگە سونداي ۇستا، ويى نۇسقا. ونىڭ جىرلارى جانىڭدى جادىراتىپ، سەزىمىڭدى سەرپىلتىپ، ويىندى ون ساققا جۇگىرتىپ، جۇرەگىڭدى باۋراپ الاتىنداي اسا تارتىمدى. توسىن تاپقىرلىق، تىڭ وي وزىندىك كوركەمدىك كەستە ساكەن اقىن جىرلارىن ايرىقشا ايقىندايتىن وسىنداي قاسيەتتەرى. ءسوزى دۋالى ءدۇل-دۇل اقىننىڭ دۇنيە قۇبىلىستارىنا ءوز كوزقاراسى، ءوز توپشىلاۋى، ءوز تۇجىرىمى بار. وعان سۇيسىنە قۇلاق تۇرەتىنىمىز دە سول سەبەپتى. اقىن ولەڭدەرى تۋعان جەر، وسكەن ەلدىڭ جۇرەگىنە جاقىن، كوڭىلىنە ىستىق قادىر-قاسيەتىن ارتتىرا، اسقاقتاتا تۇسۋىمەن قىمبات. بۇل ورايداعى ءقايسىبىر ولەڭدەرىن وقىساڭىز دا سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن، الايدا جان جۇرەگىڭدى باۋراپ بالقىتىپ، ەلجىرەتىپ، كوڭىلىڭدى كوككە ورلەتىپ، سەزىمىڭدى سەلدەتىپ كەتەتىن قۇپيا ءبىر قۇدىرەت كۇشكە يە.
كۇرمەۋى قيىن كۇردەلى ءومىردىڭ شىتىرمان شىندىقتارى شۋداداي شيراتىلىپ، شيىرشىق اتىپ جىر جولدارىنا كوشەدى. اقىننىڭ وي-پاراساتى كۇندەلىكتى، ۇيرەنشىكتى قوڭىر تىرشىلىكتەن قانشاما سىر اشىپ سۇلۋلىق تاۋىپ، كوڭىلىڭدى وزگەشە كۇيگە بولەيدى. سەرگەك سەزىمدى، سۇڭعىلا ويلى اقىننىڭ بىلايعى جۇرت بايقامايتىندى بايقاپ، بىلايعى ەل ەلەمەيتىندى ەلەپ، ونى جالپى جۇرتتىڭ جۇرەگىن تولقىتار تولعاقتى، ءماندى ماسەلەگە اينالدىرۋى جان جومارتتىعىنىڭ، بايقامپازدىعىنىڭ جارقىن مىسالى. ءار ولەڭىن ءار ادامنىڭ ءوز كوڭىلىنىڭ كۇيى، جانىنىڭ سىرىنداي قابىلداناتىنىن قايتەرسىڭ؟! ساكەن اقىن ادامي بولمىسىمىزدىڭ تەرەڭ تۇپكىرىنە ءۇڭىلىپ، قايتالانباس پوەتيكالىق پورترەتتەر جاساۋعا كەلگەندە دە الدىنا جان سالمايدى. سول قاسيەتىمەن دە اقىن جىرلارى ءسىز بەن ءبىزدى رۋحاني ىزگىلىككە، رۋحاني كەمەلدىككە ۇندەيدى. ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ ومىرشەڭدىگىنىڭ تۇپكى سىرى دا وسىندا. ساكەن ءوزىنىڭ وقىرمانىن — قالىڭ ەلى قازاعىن رۋحاني تۇتاستىق پەن ادامي تازالىققا، نامىسقويلىق پەن ارلىلىققا شاقىرعان جىرلارى ارقىلى ابىرويىن اسىرعان اقىن. ول قازاق پوەزياسىنا سونى سۇرلەۋ، تىڭ تىنىس، بىرەگەي بەتبۇرىس جاساۋىمەن دە ءوز ورنىن تاپقان تالانت. ارقاۋى بەرىك، ارناسى كەڭ اسىل جىرلارى جان تازالىعىنىڭ، ار تازالىعىنىڭ باستاۋ كوزى — تۇنىق تۋماسى جانە سول قاسيەتىمەن قۇندى. ارقالى اقىننىڭ جىر بەينەسىندەگى جەبەۋشىسى، تالانتىنىڭ قوس قاناتى — شالقار شابىتى مەن شىنايى شەبەرلىگى.
ساكەن جىلى جۇرەكتى، ادال تىلەكتى، كەسەك، ءمارت مىنەزدى ازامات اقىن. كادىمگى اڭسارىمىز اۋىپ ايىزىمىز قانىپ اۋزىمىزعا الۋعا لايىق، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى بىرەگەي اقىن ەكەندىگى داۋسىز. ارىندى دا دارىندى اقىن ساكەن يماناسوۆ جۇرەگىندە ساۋلەسى بار قازاق بالاسىنىڭ بارىنە سىيلى، بارىنە سۇيىكتى كورنەكتى قالامگەر. كەمەل جاسقا جەتكەن كەنەن اقىنعا — ەل-جۇرتتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن اقىنعا بۇدان ارتىق ب ا ق پەن باقىتتىڭ قاجەتى دە بولا قويماس دەيمىز. وسى جاسىنا دەيىن دەپۋتات تا بولدى دارەجەلى قىزمەت تە ىستەدى. ونىڭ ءبارى-بارى وتكىنشى تىرشىلىك قوي. ماڭگىلىگى ءوزى جازعان ولەڭدەرى عانا. سونىسى عۇمىرلى بولعاي. اقىن اعانىڭ جىر جولىنداعى نۇرلى جولى جالعاسا بەرۋىنە، جاساعاننىڭ بەرگەن جاسىن جاساپ، وتباسى — بالا-شاعاسىنىڭ قىزىعىن كورىپ، باتاگوي بابا اقىن بولۋىنا كوپپەن بىرگە ءبىز دە تىلەك قوسساق دەيمىز.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى، 7 مامىر 1998 جىل
You Might Also Like
-
بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان الۋعا دايىن وڭمەندەگەن ولەرمەندەر زامانى تۋعان شاقتا قاشاننان يبالى مىنەزى بار قازاق جىرىنىڭ ءحالى كىرىپتارلىققا تۇسكەندەي. ويتكەنى، بۇعان دەيىن جاقسى ولەڭدەر كىتابىن ...
-
ادەبي جىلدىڭ قورىتىندىسىندا وتكەن جىل پوەزياسىنا شولۋ جاساعان اقىن ساكەن يماناسوۆ: "ولەڭ (ەگەر ول شىن پوەزيا بولسا) ەڭ الدىمەن مەنى ويلاندىرىن، تولعاندىرسىن، كۇلدىرسىن، كۇيىندىرسىن، قۋاندىرسىن...
