InfoHub Logo

ساباقتىڭ تانىمدىق ماقساتى:
*تابيعي رادواكتيۆتىلىك قۇبىلىسى.
*بەككەرەل، كيۋريلەردىڭ ەڭبەكتەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
*ر/اكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ قاسيەتتەرى ءتۇسىندىرۋ.
*ر/اكتيۆتى ىدىراۋ زاڭدارىن وقىپ – ۇيرەنۋ.

رادياكتيۆتىلىك (لات. radءىo – ساۋلە شىعارۋ، actءىvus – اسەرلىك) – ورنىقسىز اتوم يادرولارىنىڭ باسقا ەلەمەنتتەر يادروسىنا بولشەكتەر نەمەسە گامما - كۆانتتار شىعارۋ ارقىلى وزدىگىنەن تۇرلەنۋ قۇبىلىسى. يادرولىق فيزيكانىڭ دامۋ تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، ونىڭ قاينار كوزى 1886 جىلى فرانسۋز عالىمى ا. بەككەرەل اشقان تابيعي راديواكتيۆتىك قۇبىلىسىنان باستالادى.
ا. بەككەرەل ۋران تۇزىنىڭ فوتوپلاستيناعا اسەرىن زەرتتەگەن. تاجىريبەلەر بارىسىندا ول مىنا قۇبىلىستى بايقاعان: ۋران تۇزدارى تىعىز قارا قاعازبەن ورالعان فوتوپلاستيناعا اسەر ەتىپ، ونىڭ قارايۋىن تۋعىزاتىن، وتىمدىلىگى جوعارى بەلگىسىز ساۋلەلەردى شىعارادى ەكەن. مۇقيات زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە بەككەرەل وتىمدىلىگى جوعارى بەلگىسىز ساۋلەلەردى ۋران اتومىنىڭ ءوزى، ەشقانداي سىرتقى اسەرسىز - اق، وزدىگىنەن شىعاراتىنىن انىقتادى. بەلگىسىز ساۋلەلەردىڭ زاتتارمەن ارەكەتتەسكەندە:
1) فوتوپلاستينكانى قارايتاتىنى، ياعني حيميالىق اسەرىنىڭ بارى؛
2) گازداردى يونداۋى؛
3) كەيبىر قاتتى دەنەلەر مەن سۇيىقتاردىڭ ليۋمينەسەنسياسىن تۋعىزاتىنى سياقتى قاسيەتتەرى بەلگىلى بولدى.
بۇل قۇبىلىستى زەرتتەۋ جۇمىستارى بىردەن باستالدى. فرانسيادا 1898 جىلى م. سكلودوۆسكايا - كيۋري مەن پ. كيۋري توريي () ەلەمەنتىنىڭ وزدىگىنەن ساۋلە شىعارۋىن اشتى. وزدىگىنەن ساۋلە شىعاراتىن حيميالىق ەلەمەنتتى راديواكتيۆتى دەپ، ال ساۋلە شىعارۋ پروسەسىن راديواكتيۆتىك دەپ اتاۋدى م. كيۋري ۇسىنعان ەدى. راديواكتيۆتىك لاتىننىڭ "radio" — ساۋلە شىعارۋ، "activus" — ارەكەتتى دەگەن سوزدەرىنەن الىنعان.
ماريا كيۋري ( سكلودوۆسكايا) 1867 جىلدىڭ 7 نويابرىندە ۆارشادا ينتەلليگەنتتەر سەمياسىندا تۋدى. ونىڭ اكە - شەشەسى ءبىلىمدى، پاراساتتى ادامدار بولعان. اناسى مەكتەپ ديرەكتورى، ال اكەسى ۆلاديسلاۆ فيزيكا جانە ماتەماتيكا پاندەرىنىڭ ءمۇعالىمى.
ماري الدىنا ماقسات قويا ءبىلدى. 1893 جىلى فيزيكا عىلىمدارىنىڭ ديپلومىن، 1894 جىلى ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ ديپلومىن الدى.
پەر كيۋري 1859 جىلدىڭ 15 مايىندا پاريجدە تۋدى. ونىڭ اكەسى مەن اتاسى - دارىگەرلەر. اعايىندى جاك پەن پەر جاس كۇندەرىنەن باستاپ – اق عىلىمعا ىنتالى جاندار بولىپ وسەدى. پەردىڭ بىلىممەن شۇعىلدانۋىنا اكەسىنىڭ زور ىقپالى تيەدى.
1895 جىلدىڭ 26 يۋلىندە عىلىم تاريحىندا سيرەك كەزدەسەتىن وداق قۇرىلدى: پەر مەن ماري ۇيرەندى. ەكى تاماشا عالىم، ەكەۋى دە نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعىن العاندار. بۇل كەزدە پەر فيزيكا جانە حيميا ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى، ال ماري كيۋري وسى ينستيتۋتتا ەڭبەك ەتەتىن.
پەر مەن ماريا كيۋري زامانداستارىنا قۇلشىنا جۇمىس ىستەيتىندەرىمەن قوسا ءوز دەنساۋلىعىن اسا ءبىر جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىندىعى جانە دە دەمالىس كۇندەرىن ءتيىمدى پايدالانا بىلەتىندىكتەرمەن ەستەرىندە قالعان.
ەرلى – زايىپتىلار ءۇشىن دەمالۋ – ول سيەۆەننانى ۆەلوسيپەدپەن شارلاۋ ەدى. ولار لا - مانشتىڭ بار جاعالاۋىن، نۋارمۋتە ارالدارىن ارالادى.
كەيىن، پەر قايتىس بولعاننان كەيىن دە ماريا كيۋري ەكى قىزىمەن كەز - كەلگەن اۋا - رايىندا جاياۋ سەرۋەندەپ، كۇندەلىكتى دەنە جاتتىعۋلارىن جاساۋدى توقتاتپادى.
العاشقى جىلدارى ولار مينەرالداردان راديواكتيۆتى زاتتاردى ءبولىپ الادى، سودان سوڭ ولاردىڭ ساۋلەلەرىنىڭ كۇشىن ولشەيدى.
ءبىراق راديي ءوزىنىڭ سىرىن اشقىسى كەلمەدى، وزىنە كۇشتار جاندارمەن تانىسۋعا ەشبىر ىڭعاي كورسەتپەدى. جۇمىس كۇندەرى ايلارعا، ايلار جىلدارعا سوزىلدى.
1902 جىلى، ءرادييدىڭ بارلىعى تۋرالى ايتىلعان بولجامنان كەيىن قىرىق سەگىز اي وتكەن سوڭ، ماري اقىرى جەڭىسكە جەتتى. ول تازا ءرادييدىڭ ءبىر دەسيگرامىن الدى جانە ونىڭ اتومدىق سالماعىنىڭ 225 ەكەندىگىن انىقتادى.
1903 جىلى پەر، ماريا كيۋريلەر بەككەرەلمەن بىرگە راديواكتيۆتىك قۇبىلىسى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىن الدى.
1906 جىلدىڭ 19 اپرەلى. جاڭبىرلى كۇن. تاڭەرتەڭگى ساپىرىلىستا جۇبايلار ءبىر – بىرىمەن قوشتاسىپ تا ۇلگەرە المادى. پەر ءوز جۇمىستارىن ءبىتىرىپ، فرانسيا استاناسىنىڭ ەڭ ءبىر ۋ - شۋ كوشەسىنەن وتپەك بولدى. ءوز ويىمەن بولىپ كەلە جاتقان عالىم ەكى ارباكەشتىڭ اراسىنا قالاي ءتۇسىپ قالعانىن بىلمەي قالدى. الەمنىڭ ەڭ اسىلدارىنىڭ ءبىرى ادامزاتتىڭ وشپەس ماقتانىشى پەر كيۋري كەنەتتەن اپاتقا دۋشار بولدى، ول لەزدە جان تاپسىردى.
قاتتى قايعى ءماريدىڭ ىشكى دۇنيەسىن توڭكەرىپ تاستادى. وسى كۇننەن باستاپ ول بۇكىل الەمدە جالعىز قالعانداي بولدى. ماري قايىسىپ بارىپ قالپىنا كەلدى.
1906 جىلدىڭ 6 مامىرىندا ماريگە ”پروفەسسور” اتاعى بەرىلىپ، ول پەر ءۇشىن اشىلعان كافەدرانى باسقاراتىن بولدى..
ماريا، پەر كيۋريلەردىڭ اتا - انالارى بالالارىنىڭ عىلىممەن اينالىسۋىنا جول سالعان ادامدار.
ال ولاردىڭ قىزدارى يرەن جوليو - كيۋري (1897 – 1956) — نوبەل سىيلىعىنا كۇيەۋى فرەدەريك جوليو - كيۋريمەن بىرگە جاساندى رادياكتيۆتىك اشقانى ءۇشىن يە بولعان.
ال ەكىنشى قىزى ەۆا كيۋري (1904 – 2007) — جۋرناليست، اناسى تۋرالى «ماريا كيۋري» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى. گەنري ريچاردسون لابۋاسسعا تۇرمىسقا شىققان.
يرەن مەن فرەدەريكتىڭ قىزى ەلەن دە اتومدىق فيزيكامەن اينالىستى، ال ۇلى پەر بيولوگيانى تاڭدادى.
ماريا كيۋري سياقتى ەشقانداي ايەل – عالىم تانىمال بولىپ كورگەن ەمەس. ول 10 پرەميا مەن 16 مەدالعا يە بولعان. ماريا كيۋري 106 عىلىمي مەكەمەلەر مەن اكادەميالاردىڭ، قوعامداردىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى بولىپ سايلانعان.
پاريج ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور بولىپ سايلانعان العاشقى ايەل ادام. 1914 — 23 ج. پاريجدەگى راديي ۋنيۆەرسيتەتىندە فيزيكا - حيميا ءبولىمىن باسقاردى.
نوبەل سىيلىعىمەن ەكى رەت (1903 ج. فيزيكا، 1911 ج. حيميا سالالارى بويىنشا) ماراپاتتالدى.
دۇنيەنى ءدۇر سىلكىنتكەن تاريحتا اتى التىن ارىپپەن جازىلعان عالىم.
مادام كيۋري كۇيەۋى مەن ءوزى اشقان راديواكتيۆتى زاتتارمەن ۇزاق مەرزىمدى بايلانىستا بولعان قۇربانداردىڭ ءبىرى ەدى. ول 1934 جىلى 4 شىلدەدە دۇنيە سالدى.

ءپان ءمۇعالىمى: سادىكوۆا ەلميرا تۋلەگەنوۆنا
اتىراۋ وبلىسى، جىلىوي اۋدانى، قۇلسارى قالاسى، № 20 جوببممم

تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ