ۇلىقبەك
استرانوميا عالىمى، سامارقاند سۇلتانى مۇحاممەد تاراعاي بين مۋينۋددين شاحرۋح، 1395 جىلى 22-ناۋرىزدا سامارقاندتا دۇنيەگە كەلگەن. سارايدا جاقسى ءبىلىم الۋمەن قاتار 11 جاسىندا قۇران كارىمدى جاتقا ۇيرەنىپ، اراپشانى جەتىك مەڭگەردى. اكەسى قايتىس بولعان سوڭ، بيلىكتى ءوز قولىنا الىپ، سامارقاندتى استانا ەتىپ قويدى. 38-جىل بويى ەل باسقاردى. مەملەكەت باسقارۋ قىزمەتتەرىمەن قوسا عىلىمعا دا اسا ءمان بەردى، عىلىمعا كوپتەگەن ەڭبەكتەرى ءسىڭدى. اينالاسىنا ءوز زامانىنداعى ءماشھۇر عىلىم ادامدارىن جينادى. سارايى ماتەماتيكا، استرونوميا عالىمدارىمەن قوسا اقىن، ادەبيەتشىلەردىڭ شوعىرلانعان جەرى ەدى. سامارقاندا، عيجدۋاندا، بۋحارادا جانە باسقا دا قول استىنداعى قالالاردا كورنەكتى قۇرىلىستار سالدىرادى جانە ءامىر تەمىردىڭ تۇسىندا اياقتالماي قالعان قۇرىلىستاردى اياقتادى. كوپتەگەن عىلىمي جانە ەل يگىلىگىنە جارامدى قۇرىلىمدار اشتى. سونداي-اق ەگىن شارۋاشىلىعى، ساۋدا-ساتتىق جانە ەكونوميكاعا قاتتى ءمان بەردى. 1449 ج 25-قازاندا ءولتىرىلىپ، اتاسى ءامىر تەمىردىڭ قاسىنا جەرلەندى.
عىلىمنىڭ دامۋ تاريحىندا ەڭ ۇلى استرانوميا عالىمى دەگەن اتاققا يە بولدى. بۇل سالادا ۇلىقبەكتى دۇنيەگە تانىتقان 1420 جىلعى سامارقاندتا سالدىرعان وبسەرۆاتورياسى ەدى. شامامەن التى عاسىر بۇرىن وسى وبسەرۆاتوريادا جاسالعان عىلىمي جۇمىستار قازىرگى زاماناۋي استرونومياعا ءالى كۇنگە دەيىن ساۋلەسىن توگىپ كەلەدى. سول كەزدە جاسالعان ەسەپتەر زامانىمىزداعى ەسەپتەرگە دالمە ءدال سايكەس كەلۋدە. بۇل وبسەرۆاتوريادا 12 جىل بويى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، اي مەن جۇلدىزداردىڭ جولدارى كورسەتىلگەن كەستەلەرى بار "ۇلىقبەك تابليساسى" 1437ج اياقتالدى. بۇل كەستەدە وزىنەن بۇرىنعى كەستەلەردىڭ قاتەلەرى تۇزەتىلىپ، جۇلدىزداردىڭ ارەكەتى وتە ايقىن كورسەتىلگەن جانە 1018 جۇلدىزدىڭ كوورديناتتارى ەڭ دۇرىس تۇردە انىقتالعان.
ۇلىقبەك وبسەرۆاتورياسى
وزىنە دەيىنگى باتىس جانە شىعىس ەلدەرى وبسەرۆاتوريالارىنىڭ داستۇرلەرى نەگىزىندە سالىنعان. ونىڭ بيىكتىگى توبەسىنە دەيىن ەسەپتەگەندە 30 - 35 م، ديامەترى 46 مەتردەن اساتىن، دوڭگەلەك ءپىشىندى ءۇش قابات ءۇي بولعاندىعى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە انىقتالعان. مۇندا تەلەسكوپ ويلاپ تابىلعانعا دەيىنگى نەگىزگى اسپاپ-قۇرالدار - راديۋسى 40،2 م ءمارماردان جاسالعان سەكستانت، كۇن جانە استرونوميالىق ساعاتتار، ءار ءتۇرلى بۇرىش ولشەگىش دالدىگى جوعارى قۇرالدار بولعان. اسپاپتىڭ گرادۋستارعا بولىنگەن تومەنگى بولىگى عانا ساقتالعان. اسپاپ ەنى 2 م، تەرەڭدىگى 11 م شاماسىنداعى ورعا ورناتىلىپ، نەگىزگى بولىگى جەر بەتىنە شىعىپ تۇرعان. بۇلاردىڭ كومەگىمەن بۇرىن مۇمكىن بولماعان كوپتەگەن استرونوميالىق باقىلاۋلار (ەكۆاتوردىڭ ەكليپتيكاعا كولبەۋلىگىنىڭ، پرەسەسسيانىڭ، جىل ۇزاقتىعىنىڭ ءدال ماندەرىن تابۋ، ت.ب.) جۇرگىزىلگەن.
ۇلىقبەك وبسەرۆاتورياسى — 15 عاسىردىڭ 30-جىلدارى سامارقاندتا ۇلىقبەك سالدىرعان.
You Might Also Like
-
جاڭعاق، بادام، ورمان جاڭعاعى، جەر جاڭعاق، فيستاشكا سياقتى مايلى داندەردىڭ قۇرامىنداعى مىرىش مينەرالى مەن بىرگە «باقىتتىلىق گورمونى» رەتىندە تانىمال سەروتونيننىڭ بولىنۋىنە كومەكشى بولادى...
-
ايتىستا الدىنا جان سالماعان ءسۇيىنباي ارون ۇلى 1815 جىلى قازىرگى الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى، ءسۇيىنباي اتىنداعى اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەن. اناسىنان ەرتە ايىرىلىپ، جەتىمدىكتىڭ ازابىن باستان كەشكەن ...
