InfoHub Logo

ەرتەدە ءبىر باي بولىپتى. ول سول الاپتاعى ەلدىڭ ەڭ بايى، ءالدىسى، ونان اسقان توڭىرەكتە باي جوق ەكەن. دۇنيە-مۇلىك، مال دەگەندەر كوپ، ءبىراق بالا جوق. بايبىشەسى مەن بايدىڭ ءوزى عانا.

زارىعىپ ءجۇرىپ ءبىر ۇل كورەدى. باي قۋانىپ ماڭايداعى ەلدىڭ ءبارىن شاقىرىپ توي جاسايدى. وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويى بولادى. جاقىن دوستارىنا سىيىن بەرەدى. كوپ جىلدار ءوتتى. بالا ەر جەتتى. بايدىن بايبىشەسى دۇنيەدەن قايتتى. ءۇي، مۇلىك يەسىز قالعان سوڭ، باي بالاسىنا ايەل اپەرۋدى ماقۇل كورىپ، توڭىرەكتەن قىز ىزدەدى. ءبىراق كوڭىلگە ۇنارلىقتاي جاساۋلى سۇلۋ قىزدار كەزدەسپەدى. اقىرى كورشى ەلدەردىڭ بىرىنەن ءبىر بايدىڭ قىزىنا سويلەسىپ، قۇدا ءتۇستى. كۇيەۋ قايىنىنا بارىپ، قالىڭدىعىن كورىپ، قالىڭدىعىنا كوڭىلى تولىپ قايتتى. قالىڭ مالعا جىلقىنى ۇيىرىمەن، قويدى قوساعىمەن ايداتىپ جاتتى.

كۇيەۋدىڭ قايىنعا باراتىن ۋاقىتى دا جاقىندادى. وسى كەزدە باي دۇنيەدەن قايتىپ، كۇيەۋدىڭ ساپارىنا بوگەت بولدى. يەسىز ءۇيدى كۇزەتىپ وتىرۋعا بولمادى. قالىڭدىعىن اكەلۋگە كاسىنا ءبىر جىگىتتى ەرتىپ، قايىنىنا ءجۇرىپ كەتتى.

         — كۇيەۋ كەلدى! كۇيەۋ كەلدى! – دەپ جەڭگەلەرى مەن بالدىزدارى كۇيەۋدى قارسى الدى. كۇيەۋدىڭ جولداسى ءمان-جايدى ايتىپ، كوپ جاتۋعا بولمايتىنىن ايتتى. قۇدالار بۇل ۇسىنىسقا قارسى بولمادى. كۇيەۋدى جونەلتۋگە قام ىستەدى. كوپتەن اۋىر قازامەن كوڭىلسىز جۇرگەن كۇيەۋ جەڭگە، بالدىزدارىمەن ويناپ كوڭىلى كوتەرىلىپ قالدى. بالدىزدارى وعان كوپ قىسپاقتار جاسادى. تۋىسىندا ولەڭ ايتىپ، ەرتەگى ايتىپ كورمەگەن كۇيەۋگە «ولەڭ ايت» دەپ تە قىسادى. كۇيەۋ جولداستىڭ ۇيرەتكەن ولەڭىن ايتام دەپ، وگىزدىڭ داۋىسىنداي جۋان داۋىسىمەن ايقاي سالعانىنا جەڭگەلەرى كۇلىپ مازاق ەتىپ، مۇلدەم ۇيالتىپ ءبىتىردى.

ءجۇرۋ ۋاقىتى تايانعان سوڭ قايىناعالارى قوناققا شاقىرا باستادى. ەرتەڭ قالىڭدىق ويناتامىز دەگەن كۇنى كىشى جەڭگەسى قوناققا شاقىردى. كۇيەۋ جولداسىمەن، اتا-ەنەسى، قالىڭدىق، بالدىزى – ءبارى قوناققا وتاۋعا كەلدى. ويناپ-كۇلىپ، اراق-شارابىن ىشكەننەن كەيىن ەت كەلەدى. قوناقتاردا پىشاق جوق بولىپ، ۇيدە ءبىر عانا پىشاق بولعاندىقتان، ۇلكەن ۇيدەن پىشاق اكەلۋگە كىشى بالدىزى كەتتى. ەت تۋرالىپ بولىپ قالدى. قىز ءالى جوق. ەندى قىزعا قاراماي ەتتى جەي بەرۋگە تۋرا كەلدى. «كەلەر، ارتىنان ىشەر» دەگەن، بايبىشەنىڭ سوزىنەن كەيىن ەتتى جەي باستادى.

قىز جۇگىرىپ ۇلكەن ۇيگە كەلسە، ءبىر دىبىس شىعادى. ەسىكتەن كىرمەي قىز تىڭداپ ەدى، ءتىپتى قورقىنىشتى سوزدەر ايتىلىپ جاتىر ەكەن. قىز كىم ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن جابىقتان سىعالاپ قاراپ ەدى، بوتەن ءۇش ادام وتىر. ءبىرى توردە، ەكەۋى ەكى جاق بوساعاعا تامان وتىر. مۇرىندارى ءتىپتى عالامات. ۇشەۋىنىڭ مۇرنى وت باسىندا بىرىنە-بىرى ءتيىسىپ وتىر. نە دەگەن عاجاپ! قىزدىڭ جۇرەگى كورگەندە زۋ ەتىپ تاس توبەسىنە شىقتى. بىراك ءوزىن-وزى توقتاتىپ، نە دە بولسا ءسوزىن تىڭدايىن، كىم ەكەنىن بىلەيىن دەپ، جابىقتان سىعالاپ تىڭداپ تۇردى. اڭگىمەنىڭ ءتۇرى قورقىنىشتى. جەزدەسىنە ءقاۋىپ ءتونىپ تۇر. قايدان شىققانى بەلگىسىز، ايتەۋىر دوس ەمەس جاۋ. قىز اڭگىمەنى باسىنان ەستي الماعانىنا قاپالاندى. ونىڭ ەستىگەن سوزدەرى مىناۋ: «كۇيەۋ قىزدى الىپ بارا جاتقاندا مەن ونىڭ جولىندا جانات ىشىك بولىپ قۇلپىرىپ جاتايىن. كۇيەۋ الدىمەن كەلە جاتىپ، اتىنان ءتۇسىپ مەنى كيەدى. سوندا مەن ونىڭ يىعىنان باسىپ، ماسىل بولىپ، ولتىرەيىن».

«كۇيەۋ قۇدالاردان وزىپ كەتكەندە، مەن ونىڭ قارنى اشقان كەزدە التىن تاباقتا تاعام بولىپ جاتامىن. سول ۋاقىتتا ول مەنى ءسوزسىز جەيدى. مەن ونىڭ ىشىنە كىرنە بولىپ جابىسىپ، ءىشىن تەسىپ ولتىرەيىن».

«كۇيەۋ ومىرىندە كورمەگەن، مىنبەگەن ءبىر جورعا بولىپ ۇستىمە التىن ەر-توقىم ەرتتەپ الدىنان تايپالتىپ وتە شىعامىن. جورعاسى بولدىرىپ كەلە جاتقان كۇيەۋ تاماشا جورعاعا قالايشا مىنبەيدى. مەن سول ۋاقتا ونى جاپان دالاعا الىپ قاشىپ اپارىپ ولتىرەمىن».

قىزدىڭ ەستىگەن اڭگىمەسى وسى ەدى. وسىنى ايتىپ بولعان سوڭ ءۇش مۇرىن جوق بولدى. قىز نە عاجاپ ەكەنىن بىلمەدى. ءوڭى قاشىپ نە ىستەرىن دە بىلمەيدى. قالاي دا جەزدەسىن قۇتقارۋ كەرەك. ءبىراق وسى مەزگىلدە ول قالاي قۇتقارۋدى دا ويلاپ تابا المادى. تەك قۇتقارۋ دەگەن وي ونىڭ باسىنان شىقپادى، جۇرەكتىڭ باسىنان كەتپەدى.

              —ەركەم، نەعىپ تۇرسىڭ؟ – دەگەن جەڭگەسىنىڭ ءسوزى ونىڭ ويىن ءبولىپ، ەسىنە كەلتىردى.

             —وت ءسونىپ قالعان ەكەن، ءۇي قاراڭعى بولعان سوڭ قورقىپ تۇرمىن. پىشاقسىز قايتىپ بارۋعا جەزدەمنەن ۇيالىپ تۇرمىن، – دەدى قىز: «نەسىنە ۇيالاسىڭ، ءجۇر تاماق ءىش. مەن ايتپايىن، باسقا ءبىر جۇمىسقا اينالىپ قالدىم دە»، – دەپ جەڭگەسى قىزدى ەرتىپ كەتتى. قىزدىڭ كورىپ-بىلگەنىن ادام بىلگەن جوق. توي اياقتالدى. كۇيەۋدى جونەلتۋگە قام ىستەپ باراتىن قۇدا-قۇداعيلار دا ازىرلەندى.

            —شىراعىم، سەن وسى ءۇيدىڭ شارۋاسىنا يە بولا تۇر، ءبىز قايتىپ كەلگەنشە، ءبىز كەلگەننەن سوڭ سەن بارارسىڭ، –دەدى شەشەسى قىزعا. قىز بۇعان ىشىنەن كەيىپ:

           —اپا، مەنىڭ جەزدەممەن بىرگە بارعىم كەلەدى. بىرگە بارىپ تاتەمنىڭ قاسىندا بولايىن، – دەدى. قىزدىڭ تاتەسى دە: «مەنىمەن بىرگە ءجۇرسىن، ۇلىقسات ەت، اپا»، – دەپ ءوتىندى. ۇزاتىلىپ كەتىپ بارا جاتقان قىزىنىڭ ءسوزىن ەكى قىلمادى. شەشەسى ەرتىپ ءجۇردى. ءدال جۇرەردە قىز قوينىنا اعاسىنىڭ اق سەمسەرىن تىعىپ الدى. جەزدەسىمەن بىرگە سالت اتقا ءمىنىپ ءجۇرىپ وتىردى. الدىمەن وزىپ كەلە جاتىر ەدى، جولدىڭ جيەگىندە ءبىر جانات ىشىك جاتىر.

بالدىز، مەنىڭ ىشىگىمدى سەن كي. مەن مىنا ىشىكتى كيەيىن.

مەن اپەرە قويايىن، جەزدەكە! – دەپ اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، ىشىكتى اق سەمسەرمەن قىز تىلگىلەپ بىت-شىتىن شىعاردى دا، اتىنا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. كۇيەۋ ىشىنەن «ياپىرماي، مىنا قىز ىشىكتى ماعان قيماعانى ما؟ نەگە جىرتىپ تاستادى؟» دەپ، قىزدى جەك كوردى.

          — بالدىز، ىشىكتى نەگە كەسكىلەپ تاستادىڭ؟ كيۋ كەرەك ەدى عوي!

          — ۇستىڭىزدە ىشىك بار. دالادا جاتقان كيىمدى كيگەن ۇيات ەمەس پە؟ ءسىز ارلانباعانىڭىزبەن مەن ارلاندىم، – دەپ قىز جاۋاپ بەردى. كۇيەۋ قىزدى ۇناتپادى. اتا-ەنەسىنەن ۇيالعانىنان ەش نارسە دەي المادى. تاعى العا ءجۇرىپ كەتتى. كۇيەۋدىڭ قارنى اشىپ كەلە جاتىر ەدى، ءبىر التىن تاباق تولعان تاعام تاس ۇستىندە تۇر ەكەن. قىز تاعى سەكىرىپ ءتۇسىپ: «جەسەڭىز الىپ بەرەيىن»، – دەپ كۇيەۋدى تۇسىرمەي، تاعامدى توگىپ توپىراققا ارالاستىرىپ، اياعىمەن تاپتاپ تاستادى. كۇيەۋ ىشىنەن تاعى ىزالاندى.

          — ءبىر سۋعا جەتكەنشە تاماقتاناتىن، نەگە توكتىڭ ونى؟

          — دالاداعى قالدىق تاماقتى جەۋ ءسىز سياقتى ۇلكەن ادامعا ۇيات ەمەس پە، جەزدە؟ قالايشا ارلانبايسىز؟ «ساعان داۋا بولماس» دەپ، كۇيەۋ ىشىنەن تىنىپ جۇرە بەردى. اتى بولدىرىڭقىراپ قالدى. سوندىقتان ءجۇرىستى باياۋلاتتى. ءدال وسى مەزگىلدە قاڭتارۋلى التىن ەر-توقىمدى قارا جورعا تايپالتىپ وتە شىقتى. كۇيەۋ قۋانىپ كەتىپ: «دىر-ر-ر، جانۋار!» – دەپ ەدى، جورعا تۇرا قالدى. قىز كۇيەۋدەن بۇرىن جەتىپ، اق قانجاردى كوك جوننان سالدى دا ءبىر-اق تارتتى. جورعا قۇلاپ ءتۇستى. كۇيەۋ قاتتى رەنجىدى. «سەن قارعا ىستەمەسەم بە؟ تۇرا تۇر» دەپ، ىشىنەن تىندى. «بۇل قىز ماعان دوس ەمەس، قاس ەكەن» دەدى ىشىنەن.

             — جەزدەكە، ءسىز بۇعان رەنجىمەڭىز. دالادا بىرەۋدىڭ كەتىپ بارا جاتقان جورعاسىن ۇستاپ ءمىنۋ سىزدەي باي بالاسىنا ۇيات دەپ بىلەمىن وزىمشە،– دەدى قىز.

وندا ول اتتى نەگە ءولتىردىڭ؟ «ولتىرگەننەن كورى ءسىزدىڭ استىڭىزدان بىرەۋ تانىپ اۋدارىپ الىپ جۇرسە، ماعان سول ۇيات. سوندىقتان ءولتىردىم». «جارايدى، ماعان قۋ دالادا كەزدەسكەن داۋلەتتى قيمايدى ەكەنسىڭ. ەندى سوڭعى كەلە جاتقانداردى توسايىق»، – دەپ اتتان ءتۇسىپ، ەكەۋى دە ءۇن قاتىسپاستان وتىرىستى. قۇدالار كەلىندى اكەلىپ سالىپ، از كۇننەن سوڭ ەلىنە قايتتى. بالدىز جەزدەسىنىڭ ۇيىندە قالدى. تاتەسىن جالعىز تاستاعىسى كەلمەدى. ءبىراق جەزدەسى قىزدىڭ باقىتسىزدىعىنا قاراي، تابانىن ءتىلىپ، كۇڭ ەتىپ قويعا سالىپ قويدى. قىسى-جازى قويدىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ زارلاۋمەن كۇنى ءوتتى. وتكەن وقيعالاردى ەستىگەن تاتەسى دە «دۇشپانسىڭ» دەپ، سىڭىلىسىنە جانى اشىمادى، كۇيەۋىنە قوسىلدى. قىز قويدا ءجۇرىپ ۇرشىقپەن ءجىپ ءيىرىپ، ەكى-ۇش جىلعى يىرگەن جىپتەرىن جيناپ، قالاعا بارىپ-كەلىپ جۇرەتىن ءبىر ساۋداگەر بار ەدى، سوعان «بازاردان ۇستىمە كويلەك اكەلىپ بەر، سونسوڭ ءبىر اق تاس، ءبىر كوك تاس (قاسيەتتى) بار. سونى اكەپ بەرىڭىز» دەپ بەردى. ءوزى كۇڭدىكپەن كۇن وتكىزىپ جۇرە بەردى. تالاي تاياق تا جەدى. ءبىراق نە ىستەسە دە شىدادى. اقىرى ساۋداگەر قوجا كەلدى. «تاس قىمبات ەكەن، كويلەك الۋعا پۇلىڭ جەتپەدى» دەپ، ەكى تاس اكەپ بەردى. ءبىر كۇنى قىز اۋىل ادامىن جيناپ الىپ، اق سەركەنىڭ مۇيىزىنە قالادان اكەلگەن ەكى تاستى بايلاپ، كوپتىڭ ورتاسىنا شىعىپ، جەزدەسى قاينىنا بارعاندا، وتاۋدا قوناقتا وتىرىپ ۇلكەن ۇيگە پىشاققا بارىپ، ءداۋ ءۇش مۇرىندى كورگەنىن، ولاردىڭ ءسوزىن، جولدا ىشىكتى ءتىلىپ، تاعامدى بىلعاپ، جورعانى ولتىرگەن سەبەپتەرىن تۇگەل ايتىپ شىقتى. «وسى ءسوزىمنىڭ شىندىعىنا مىنا اق تاس پەن كوك تاس كۋا. ەگەر وسى ءسوزىم شىن بولسا، مىنا اق سەركە قابىنان جارىلىپ ولەدى» دەپ، ءسوزىن اياقتادى.

وسى مەزگىلدە اق سەركە قابىنان جارىلىپ ءولدى. حالىقتىڭ شىندىعىنا كوزى جەتتى. كوپشىلىك قىزدىڭ جەزدەسىن كىنالاپ، قىزدى كيىندىرىپ، سىيلاپ ايىپ اپەردى. ەش كىناسى جوق تازا قىز جەزدەسىنەن تەڭدىك الىپ، قوي باعۋدان بوساپ، كوكسەگەن ارمانىنا جەتتى. جەزدەسى جۇرت الدىندا كىناسىن موينىنا الىپ، بالدىزىن كۇتىپ سىيلاماق بولدى.

---