InfoHub Logo

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ — Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты

Былтыр Қазақстанда жалпыұлттық құрылтай – жалпы съезд өтті. Құрылтай алғаш рет XIII ғасыр деректерінде сонау Моңғол империясы тұсында айтылады. Тарихшылар оларды бұрын жинағанын алға тартады. Жалпы съездерінде маңызды саяси мәселелер шешілді. Қаңтар оқиғасынан кейін Президент Тоқаев тарихи дәстүрді жаңғыртуды ұсынды.

Еліміз енді Екінші Республиканың, яғни Жаңа Қазақстанның жаңару мен құрылысқа бет бұруда. Құрылтай еліміздің географиялық орталығы саналатын Ұлытауда өтті. Онда күллі қазақтың аты аңызға айналған арғы тегі Алаша хан жерленген. Оның кесенесі Қазақстандағы ең құрметті кесенелердің бірі. Кейбіреулер Алаш ханды Ұлы даланың нағыз билеушісі деп санайды. Басқалары оны адам емес, миф деп санайды.

Қазақтың тұңғыш билеушісі, халық аңыздары бойынша, Алаша хан. Ол біріктірген халық Алаш атауын алды. Аңыздардың алдындағы дәстүрлі халық бастауларының бірі: «Алаш Алаш болғанда, Алаш хан болғанда». «Алаш» эндоэтноним (өзіндік атау), ал «қазақ» сөзі экзоэтноним (көрші халықтар қойған атау) деп айта аламыз. Тарихта жиі кездесетін жағдай сияқты экзоэтноним ақырында өз орнын алып, өзіндік атау ретінде орнықты. Бірақ «Алаш» атауы да халықтың салтанатты, асқақ есімі ретінде сақталып, кейбір ерекше жағдайларда, әдетте көпшілік алдында сөз сөйлеуде, әдеби шығармаларда, т.б. қолданады.

«Аңыз бойынша, Алаша хан түркі және моңғол халықтарын біріктірген ұлы билеуші ​​болған. Бірақ қазір оның нақты бар екенін көрсететін нақты тарихи деректер жоқ», – дейді археолог Қабдол Әуезов. Тек аңыз бен тарихшылардың нұсқалары бар.

№1 аңыз: Ертеде Тұранның құдіретті билеушісі ұл туады. Баланың денесі жаралы болғандықтан, Алаша «ала» деп атаған. Олар нәрестеден құтылуды ұйғарып, далаға лақтырған. Бірақ данышпан қарт Майқы би баланы тауып өсіреді. Ол қайратты, ақылды болып өсті, жылдар өткен соң дала халықтарын өз айналасына жинай алды. Ру басшылары оны түрлі-түсті кілемде көтерді.

Сөйтіп, Алаша хан болды. Бұл аңыздың жалғасы бар. Қазақ халқының неліктен үш жүзге бөлінетінін түсіндіреді – негізгі тайпалық бірлестіктер осылай аталады. Осы уақытқа дейін әр қазақ өз жүзін біледі, оған жататынын мақтан тұтады, салт-дәстүрін құрметтейді.

№2 аңыз: Хан баласының аман қалып, есейгенін біліп, оны көруге бел байлады. Алаш батыры Ұйсынды жүз сарбазбен аттандырды. Бірақ еркін дала өмірін ұнатып, Алашқа қызмет етуде қалды. Хан екінші батыр Бұлатты, одан кейін үшінші Алшынды жіберді. Бірақ олар да хан баласының қасында қалып, көп ұзамай оны хан деп жариялады.

Үйсін ұрпақтары Ұлы жүз, Бұлат ұрпақтары - Орта жүз, Алшын ұрпақтары - Кіші жүз  деп аталды. Сол үш жүз жауынгер Алаштың алғашқы әскері болды деген болжам бар. «Алаша хан туралы аңыздар алғашқы жылқы өсірушілер дәуірінен басталады, өйткені «алаша» сөзінің өзі этимологиялық тұрғыдан түсіндірсек, жылқы деген мағына береді. Осы уақытқа дейін кейбір түркі халықтары – татарлар, башқұрттар, чуваштар жылқыны «Алаша» деп атаған. Орысша «жылқы» деген сөз осыдан шыққан, - дейді тарих ғылымдарының докторы, профессор Жамбыл Артықбаев.

Басқа ғылыми гипотеза. Алаша хан – ХҮ немесе ХҮІғасырда өмір сүрген нағыз билеушінің лақап аты. Оның нағыз аты – Хақназар хан. Дәл осы кезде Қазақ хандығы құрылып, оның территориясы айтарлықтай ұлғайды. Басқалары аңызға айналған ханды ұжымдық бейне деп есептейді.

«Алаша хан – президентпен бірдей. Әр уақытта бірнеше Алаша хандарымыз болған», – дейді өлкетанушы Бақтияр Қожахметов. Кесененің мерзімін белгілеумен де бәрі оңай емес. Кейбір тарихшылар оны ХҮ-ХҮІ ғасырларда, басқалары үш-төрт ғасыр бұрын салғанына сенімді.

«Археологтар оның бос жерге салынғанын растады. Яғни, әлдебір қабірдің үстінде емес, жалаңаш жерде. Көшпенділер мұны жасайды. Олар мұны өз аумағының шекарасын немесе орталығын белгілеу үшін жасайды», - деп түсіндірді өлкетанушы Бақтияр Қожахметов. Алаша хан кесенесі Ұлытаудың басты көрікті жері шығар.

«Ұлы сөзі көне түркі тілінде «құдіретті» – Құдай, Тәңір деген мағынаны білдіреді. «Тау» «тау, жер» дегенді білдіреді. Яғни, бұл – Алла тағала тұратын жер немесе Алла Тағаламен қарым-қатынас жасайтын орын. Ұлытау ежелден зиярат ететін жер. Көшпелі тайпалардың билеушілері ғана емес, қарапайым халық та Ұлытауға баруға ұмтылды», – дейді өлкетанушы Бақтияр Қожахметов.

Онда ежелден ұлы жауынгерлер жерленген, хандық билікке көтеріліп, далалық жалпы съездер – құрылтайлар өткен. Онда Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы ханның ставкасыорналасты.

Бату ханның батысқа жорығын сол жерден бастауы әбден мүмкін. Ұлытау – шынында да қазақ тарихының бесігі, Алаша хан – бірліктің белгісі. Біртұтас ұлттың басын біріктірген сол еді деп есептеледі. Қазақтар өздерін Алаш жұрты деп атайтыны бекер емес.

«Алаш» партиясы қазақ зиялыларының ұлттық қозғалысынан туған. Оған қатысушылар қазақ халқының жерге құқығы, өзін-өзі басқаруы, тілін, ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрін сақтау үшін күресті. Олар Ресей империясының алғашқы екі Мемлекеттік Думасының құрамында болды және сол кездегі негізгі саяси партиялардың қызметіне қатысты.

Мысалы, Әлихан Бөкейханов кадеттер партиясының жетекшілерінің бірі болды. Ең өзекті мәселе аграрлық болды. Алаш қозғалысының қайраткерлері патша үкіметінің қоныстандыру саясатына, жергілікті халықтың жерін қоныс аударушылар пайдасына тартып алуға қарсы шықты.

Олар қазақ халқының өз жеріне иелік етуіне ұмтылды. 1913 жылы болашақ партияның негізгі тірегі «Қазақ» газетінің (құрылтайшылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов және Міржақып Дулатов) төңірегіне топтасты. Басылым авторлары өз мақалаларында мәдениет пен ғылымды насихаттады, тарих мәселелерін қамтыды, қазақ тіліндегі әдебиетті қолдап, дамытты.

1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қозғалыстың көптеген жетекшілері Уақытша үкімет билігінің құрамына енді. Бөкейханов Торғай облысының комиссары болды. Байтұрсынов пен Дулатов жер басқармасында қызмет етті. Дала өлкесінде және Түркістанда Уақытша үкімет органдарымен бір мезгілде жергілікті өзін-өзі басқару органдары – қазақ комитеттері құрыла бастады.

1917 жылдың көктем-жаз айларында Қазақстанның әр облыстарында облыстық қазақ съездері өтті (ең үлкені Торғайда 300 делегат жинады). Жалпықазақ сиезін ұйымдастыруға дайындық басталды. Оған дайындық барысында жалпыұлттық партия құру идеясы алға тартылды.

«Қазақ» газеті сол күндері «Басқа партиялардың бағдарламалары қазақ қоғамының мүддесіне сай келмейді» деп жазды. 1917 жылы 21-28 шілдеде Орынборда I Жалпықазақ съезі өтті. Оған Қазақстанның барлық аймақтарынан өкілдер қатысты. Съезде жеке қазақ саяси партиясын құру туралы шешім қабылданды. Құрылтай жиналысына (Бүкілресейлік парламент) сайлауға қатысу үшін кандидаттардың тізімі ұсынылды. Кейін партия «Алаш» деп аталды.

Сондай-ақ, кейіннен «Алаш» партиясы мен автономиясының тірегін құраған қоғам қайраткерлері бар күш-жігерін тек қазақ халқының мүддесін қорғауға жұмылдырмағанын айта кеткен жөн. Олар өз мақалаларында, кітаптарында қазақ қоғамындағы келеңсіздіктерді сынауға көп көңіл бөлді. Әсіресе, әйелдерге қысым көрсету мәселесіне ерекше көңіл бөлінді.

Аз ғана өмір сүргенімен Алаш автономиясы мен Алаш-Орда қозғалысының Қазақстан тарихына ықпалы зор болды. «Алаш» көсемдері алғаш рет егеменді қазақ мемлекетін құру идеясын алға тартты. Алашордалықтар қазақ халқының өзіндік санасы мен мәдениетінің өсуіне көп күш жұмсады. Азамат соғысындағы жеңіліске қарамастан, Алаш зиялылары Кеңес мемлекеті аясында Қазақ автономиясын құру идеясынан бас тартқан жоқ.

«Алаш» өкілдері Қазревкомда және Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіндегі Қырғыз өкілдігінде жұмыс істеді. Бұл құрылымдар қазақ халқының кеңестік автономиясын жариялауға дайындық жұмыстарын жүргізді. А.Байтұрсынов, Ә. Ермеков, Х. Ғаббасов және басқа да қазақ зиялыларының өкілдері болашақ автономияның шекарасын анықтау үшін тарихи-статистикалық, экономикалық, географиялық, этнографиялық деректер жинады.

Алаш автономиясының құрылуы көбіне Қазақ АССР-інің құрылуын алдын ала айқындап берді, ол кейін одақтас кеңесреспубликаға айналды, ол өз кезегінде тәуелсіздік алып, қазір Қазақстан Республикасы деп аталады деп сеніммен айта аламыз. «Домино принципіне» сәйкес, «Алаш» қайраткерлері алғашқы тізгінін орнынан итеріп, осындай нәтижеге әкелген оқиғалар тізбегін бастады деп айтуға болады.