InfoHub Logo

Баяғыда Тоқтар деген саудагер Ғаббас атты жетім баланы асырап алып, оған сауда-саттық үйретпек болыпты. Бір жылы қолына он ділдә ұстатып, Ғаббасты жәрмеңкеге жіберіпті. Бала он ділдәға бір мысық сатып әкеліпті.

Тоқтар қанша қапаланса да, «бала ғой, бір жолға кешірейін» деп үндемепті. Келесі жылы жиырма ділдә беріп, тағы жіберіпті. Жәрмеңкедегі елдің бәрі қу, жаманын жақсы деп, керексізді керекті деп бірін-бірі алдайтыны белгілі емес пе. Ғаббасқа тағы да еш нәрсе кезікпейді. Ақыры, қайтарында жиырма ділдәға бір күшік сатып алады. Оның мына ісі Тоқтар саудагерге тағы да ұнамайды. Сөйтіп, ол баланы қуып жібермек болады.

Сонда бәйбішесі:

— Ана боламын деп бауырыма басып едім. Ер кезегі үшке дейін деген, тағы бір рет кешір, – деп жалынады. Тоқтар әйелінен аса алмай, тағы да кешіреді. Бала мысығымен, күшігімен ойнап жүре береді.

Келер жылғы жәрмеңкеде Тоқтар отыз ділдә беріп, Ғаббасты тағы да сауда жасауға жібереді. Бала бүл жолы отыз ділдәға бір қаршыға сатып өкеледі. Үйге келген соң саудагер:

— Адам болмайды екенсің. Енді қайда барсаң, онда бар, – деп баланы үйінен қуып, қаңғыртып жібереді.

Мысығын, күшігін, қаршығасын алып келе жатса, алдынан бір мүсәпір адам кездеседі. Амандасқаннан кейін ол Ғаббасқа тері дорба береді:

— Балам, бұл тері дорбаның аты - Талыс. Оны басыңа ең бір қиыншылық түскенде ғана ашасың, – депті де, ғайып болыпты. Одан кейін де Ғаббас көп жүріп, көп қиналыпты. Мысық, күшік, балапан қаршыға – үшеуіне тамақ тауып беру қиынға соғыпты. Сөйтіп жүргенде, мүсәпірдің сөзі есіне түсіп, аулаққа барып, дорбаның аузын ашып қалса, оның ішінен үлкен бір жылан ысқырып шыға келеді. Бала талып қалады. Жылан:

— Ей, жігітім, менің саған зияным жоқ. Көрген кісі талып қалатын әдеті. Дорбаның Талыс деп аталуы да сондықтан. Сен мені қапастан құтқардың, енді ордама жеткізіп сал. Жақсылығыңды жақсылықпен өтеймін, –депті.

— Жарайды, – деп бала жыланды дорбаға қайта кіргізіп, арқалап алып, орданы іздеп келе жатады. Кенет бір сайдағы шөптің арасынан көп жыланды көреді. Олар Ғаббасты жұтамыз деп тап береді. Бала Талыстың аузын аша қойып еді, әлгілер дорбадағы жыланды көріп, бастарын жерге қойып, түгел тағзым етеді. Талыстағы жылан бір інге барып кіріп, одан жалғыз бидай алып шығады:

— Бұл жалғыз бидай - Дән атасы, байлық көзі. Сенің Талысың ғылымның ыдысы еді. Енді Талысыңды қолыңа алып тұрып, қандай тілек-мақсатың болса да, тек ойласаң болғаны, бәрі де орындалады. Мен – Шаһмаран деген жылан патшасымын. Мені көрген адам барлық өсімдіктің тілін біледі. Демек, сен өсімдіктердің тілін білетін жаннан асқан диқаншы боласың, байлығың, атағың әлемге жетеді. Бірақ еш уақытта кісі ақысын жеме, адамға зиян келтірме, – дейді жылан.

Ғаббас дорбаны ала беріп: «Мысығым, күшігім, қаршығам не болды екен?» деп ойлап қалып еді, көзді ашып-жұмғанша олардың қасында тұрғанын көрді. Біраз қайран қалды да: «Бидайдың кереметі қандай екен?» – деп ойлады. Сол-ақ екен, Дән атасы - жалғыз бидай жер бетінде шоршып, секіріп билей жөнелді. Оның тұмсығы тиген жерге сол заматта қаулап өсіп, қалың бидай шығып жатты. Ғаббас өскелең егінге су жіберіп, арам шөптерін жұлып баптаса, мысық астықтың жауы - тышқандарды құртты, күшігі күзетті, қаршығасы егіннің жауы - қара ала торғайларды жойды.

Сөйтіп, жетім Ғаббас жете келе, атақты диқаншы, асқан бай болыпты. Ол енді қай жерде панасыз жетім, малсыз кедей болса, жинап алып, еншілес бауыр, еңбектес жолдас етіп алады. Бара-бара Ғаббас ешбір патшаға тәуелсіз, өз алдына ел болады. Халқы түгел диқаншылыққа көшеді. Олар Ғаббасты хан көтеріп, өздеріне көсемі етіп сайлайды.

Бір күні Ғаббас серіктерін ертіп келе жатып, тоған басында отырған қазық аяқ, қарға тұмсық кемпірге кездеседі.

— Мен қайыршымын. Сенің жомарт атағыңды естіп әдейі іздеп келдім. Мені өз қарамағыңа алып асыра, анаң болайын, – деп зарлапты кемпір. Ғаббас кемпірді үйіне әкеліп:

— Шеше орнына шешем бол, – дейді де, асырап-сақтай береді. Күндерден күн өткенде, бір күні кемпір отырып:

— Ризық беруші балам, бір жерде қатар екі күн туып тұрады, соны сен көрдің бе? – депті.

— Ол қайда болады екен? – деп сұрапты Ғаббас.

— Шынма-шин деген елде. Оның бірі - кәдімгі жарық беретін әлемнің күні. Екіншісі - өз нұрын сол күнмен таластыратын әйел патша екен. Соған барып, сәлемдесіп қайт, мен бастап апарайын,– депті.

Ғаббас:

— Оған қалай жетеміз? – десе:

— Е, ризық берушім, сенде бір жасырын керемет дорба бар ғой. Соны ала жүрсең болғаны емес пе? – дейді кемпір.

Бұл кереметті таң қала ойлаған Ғаббас Талысты ашып қалған екен, көзді ашып-жұмғанша Шынма-шин шаһарына келіп түсіпті. Қараса, бұл жердің де күні біреу-ақ екен.

— Шеше-ау, күн екеу дегенің қайда? – деп сұрапты Ғаббас.

— Е, ризық берушім, ол күн тек таңертең шығады, оған дейін ұйықтап дем алайық, – дейді кемпір.

Сонымен олар ұйқыға кетіпті. Таңертең Ғаббас қараса, Талысы да, ондағы Дән атасы - жалғыз бидай да жоқ. Кемпір мен бір бөтен патша Ғаббасты мазақ қылып, күліп тұр. Талыс солардың қолында. Ғаббас өзінің алдауға түскенін сонда бір-ақ біледі. Бұл кезде мысық, күшік, қаршыға үшеуі бір сұмдықтың болғанын сезеді де, баяғы Шаһмаранды іздеп тауып, болған оқиғаны айтып, жәрдем сұрайды.          Сонда Шаһмаран:

— Мен бұл оқиғаны біліп отырмын. Мыстан кемпір мен Шынма-шин патшасы Талыс пен Дән атасын қолдарына түсірдік деп, соған бүгін үлкен той жасап жатыр. Ертең олар сол Талыс пен Дән атасының кереметін пайдаланып, бүкіл әлемді бағындырмақшы. Жер жүзіндегі өнерді, байлықты жоқ етпекші. Мен жыланмын, тез жүріп, жылдам жету менің қолымнан келмейді. Бірақ сендер сол Талыс пен Дән атасын қайткен күнде де өз қолдарыңа түсіріп, маған жеткізіңдер және оны осы түннен қалдырмай тез орындау-сендердің Ғаббас алдындағы борыштарың, – депті.

Достық борышын өтемекке бел байлаған мысық пен күшік жер бетімен зымырап, қаршыға аспанмен самғап, Шынма-шинға келсе, патша мен мыстан кемпір Дән атасы салынған Талысты қолына ұстап, жұртқа көрсетіп, мақтанып тұр екен дейді.

— Қазір біз әлемнің күнін жерге түсіріп, Шынма-шин шаһарынан екі күн шығарамыз! – деп даурығады олар.

Сол мезгілде аспандап келген қаршыға патшаның қолындағы Талысты іліп ала жөнеледі. Құстарын қосып, мергендерін жауып қуған патша қолынан түк те келмей, жол ортада қала береді. Қаршыға, күшік, мысық үшеуі кезектесе көтеріп, Талысты Шаһмаранға жеткізеді. Шаһмаран «Жылан екеш жылан, мен де жақсылыққа жақсылық жасадым, құс пен мысық, күшік те достыққа достық жасады. Баршылықты көре алмау - барлық жандыларға қастандық. Құрысын арам ойлы қызғаншақтар!» депті.

Содан бері Шынма-шин шаһарының озбыр патшасы мен сұмырай кемпірі құрыпты да, Ғаббас диқаншы баяғы қалпында өз елі, өз жерінде дән байлығын молайтып, ғылымның ыдысы - керемет Талысты мықты ұстап, жасай беріпті.

Жетім Ғаббастың уәлаят ұрпақтары: «Дәннен құдіретті нәрсе жоқ», – деп бидай дәнін аяққа баспай, ол жерде жатса, түйе үстінен еңкейіп, биікте тұрса, Құранның үстіне шығып, теріп алады екен деген аңыз содан қалған, – дейді қарттар.

---