InfoHub Logo

Ertede bir baıdyń úsh uly bolypty. Baı jylqysynan qysyraqtyń bir úıiri joǵalypty. Baıdyń úlken uly ákesine kelip:

— Áke, qysyraktyń úıirin men izdep keleıin!.. – deıdi.

— Bara ǵoı, balam, izde! – deıdi ákesi. Uly azyq-túligin alyp, qarý-jaraǵyn asynyp, atyna qonady.

Ákesiniń sıqyry bar eken deıdi, balasyn synaǵysy kep, alty qyrdy asyp, alty arlanǵa aınalyp, balasyn tosady. Alty arlan qasqyrdy kórip balasy qorqyp, úıine qaıtyp baryp, jatyp alady. Qysyraqtyń úıirin izdemekshi bolyp ákesine ortanshy uly keledi. Ol da qasqyrdan qorqyp, úıge qashyp keledi. Endi eń kishi uly qalady. Ol kelip ákesine:

— Men izdeımin, – deıdi. Ákesi:

— Jaraıdy, – dep jaýap qatady.

Ákesi balalarynyń synshysy edi. Ol alty jolbarys bolyp jolda jatyp alady. Alty jolbarys bolǵan ákesin kórgen uly astyndaǵy atyn qamshylap-qamshylap jiberip, jolbarystarǵa tap beredi. Jolbarystarǵa naızasyn silteı bergende:

— Toqta! – dedi ákesi.— Eı, balam, men, menmin ǵoı, nemene naızańdy súńgitip almaqsyń ba?! Iá, men bilip edim, endi qolyńdy jaı, ulym! Ákesi batasyn berip:

— Jolyń bolsyn, ulym, seniń aldyńda, endi, óz keıpime keleıin, – deıdi de:— Balam, umytpa, elsiz túzde júrgende, dalaǵa qonbaı, eski mazarlar kezdesse sonda túne, – deıdi.

Kún artynan kún ótip, birde, kún uıasyna qonar kezde, kishi uly eski qorǵandardy kóredi, molalardan basqa ıen dalada kózge túser eshteńe joq edi. Molalardyń batys jaǵynda, topyraǵy áli qap-qara bolyp jatqan jas qabirdy kóredi. Sol jas qabirǵa jaqyndap kelip:

— Sálem! – degende, kór jaqtan:

— Kimdi surap tursyń? – degen jaýap shyqty. Artynsha, kórden qastary qap-qara, órimdeı jas jigit shyqty. Jigit:

— Kimdi suraıyn? Qudaıy qonaq edim, túneıin dep keldim, – deıdi.

— Onda, atyńnan tús, – deıdi ólik, tizginnen ustap, barlyq salt-dástúr boıynsha, atynan túsiredi. Sonan soń kórden shyqqan arýaq-ólik qolynan ustap:

— Kózińdi jum, men aıtqanda ǵana ash, – deıdi de, jetelep ala jóneledi. Bir jerge kelgende:

— Ash kózińdi, – deıdi. Jigit kózin ashsa, aldynda tamasha úı tigýli tur, sáýletti saraıdan aýmaǵan, ishi kirse shyqqysyz, jupar ıis ańqıdy. Olar úıge kirip jaıǵasqannan soń kórden shyqqan (arýaq-óliktiń qap-qara qyzmetshisi bar eken) arýaq qyzmetshisine burylyp:

— Qonaqqa mal ákel, – dedi. Qara qyzmetshi shyǵyp ketip, boz qoıdy jetektep keldi. Qoıdy soıyp, etinen jaqsylap asqyzyp, tamaqqa toıyp, eshteńe bolmaǵandaı uıyqtaıdy. Erteńgisin jigit qoly-basyn jýyp, kesheden qalǵan tamaqty jylytyp ákep dastarqanǵa qoıǵanda, arýaq sóz bastap:

— Kel, ekeýmiz dos bolaıyq, – deıdi. Jigit:

— Bolsaq bolaıyq, – dep jaýap beredi. Sol jerde qushaqtasyp dos bolysady. Qonaq jigit:

— Ruqsat bolsa, jolǵa shyǵaıyn, qysyraqtarymdy izdeıin, – deıdi. Arýaq:

— Jaqsy, dostym, biraz sabyr et, men ózimniń taǵdyrymdy áńgimelep bereıin, – deıdi.— Men bir baıdyń jalǵyz uly edim, ákem baı boldy. Birde, bizdiń el soǵysqa shyqty, men de qosyldym. Urysta, jaý jaǵynan qara qasqa atty, qara qalpaǵynyń tóbesi myjyraıǵan, qolynda uzyn qyzyl sapty naızasy bar, qara saqaly shoshaıǵan bireý «jekpe-jekke!» – dep, ortaǵa shyqty. Men shyqtym. Jekpe-jekke ol turǵyn halyqtardan, men shapqynshy jaqtan shyqtym. Ol naızasyn túzedi, men de yńǵaıladym, biraq meniń naızam qysqalaý edi de, onyki uzynyraq edi. Onyń siltegen naızasy birinshi kep qadaldy, men óldim. Meniń soǵysta shahıd bolǵanymdy estip, alla-taǵalam sheıit etti. Sol joryqta, meniń astymdaǵy at kóterem edi. Qýsań jetetin, qashsań qutylatyn ákemniń eki aty bar edi, ushqan qus ta jetpeıtin júırik, men sol eki attyń birin mineıin dep edim, ákem ruqsat etpedi. Eger maǵan dos bolsań, búgin bizdiń aýylǵa bar, sonda qon, seniń qysyraqtaryń bizdiń jylqynyń ishinde júr, qazir ósip, sany toqsanǵa jetti. Eger meni dos dep sanasań, bizdiń jylqynyń ishindegi bir úıirde júrgen eki aıshubardy jaryp tasta.

— Jaraıdy, – deıdi jigit.— Jaryp tastar edim, biraq meniń pyshaǵym joq. Arýaqta ádemi kishkene pyshaq bar eken.

— Má, mynany al da, jaryp tasta, – dedi jigitke.— Meniń saǵan bir ótinishim bar, bizdikinde bolǵanda, men bergen pyshaqty úıdegilerge kórsetpe, qaryndasym birden tanyp qoıady, tanyp qoısa saǵan sondaı qorqynyshty bolady, – deıdi.

Jigit arýaq-jigittiń aýlyna kelip qondy. Tań atty, óristen jylqy qaıtty. Jigit atyna minip, óristen qaıtqan jylqynyń aldynan shyqty. Jylqyshylar jas balalar edi, jigit olardyń bar-joǵyn elemeı, tabynnyń aldynda oınaqtap kele jatqan eki aıshubardy ustap aldy da, jaryp tastady.

«Baı! Baı! Myna bir adam eki aıshubardy jaryp tastady», – dep, jylqyshy balalar aýylǵa qaraı shapty. Eki birdeı aıshubardy jarǵan adamnyń beti-júzine kim qarasyn, attaryna mine sap, aýyldaǵylar jigitke tap berdi. Jigitti ustap baıǵa alyp keldi. Qoly tıgeni jigitti uryp, qoly tımegeni jerdi sabalap, aldymen kıimniń syrtynan soqsa, keıinnen, sheshindirip sabady. Aıaǵyndaǵy etigin sheshkende, arýaq-dosy bergen ádemi pyshaq qonyshynan túsip ketti. Arýaq-dosynyń qaryndasy da sol jerde tur edi. Pyshaqty kórgen qyz: «Oı-baı! – dep aıqaılap jiberdi de, — mynaý aǵamnyń pyshaǵy ǵoı!» – dedi de, jigittiń qolynan ustaı aldy. O bastaǵy urǵan, urǵan ba, naǵyz uryp-soǵý endi bastaldy. «Ony óltirgen osy», – desip, jan-jaǵynan aıqaıǵa basyp, jigitti óltirgeli júr. Arýaq-dosy eskertip:

— Eger qatty qınasa, bar shyndyqty aıt, – degen-di. Endi shyn aıtpasa, óltiretinderin bilgen jigit:

— Ýa, jurt! Shynymdy aıtaıyn, ólsem de shynymdy aıtyp óleıin! Úsh-aq aýyz sóz berińder! Aıtaıyn ba, álde joq pa?!

— Aıtqyn, eger birdeńe bilseń? – desti.

Jigit sonda:

— Men bir baıdyń balasy edim, – dep, basynan keshkenderin aıtyp berdi. Onyń sózine eshkim senbedi.

— Óltiremiz! Shynyńdy aıt, óltirgen sen!

Sonda jigit turyp:

— Halaıyq, sizder maǵan senbedińizder, eger men dosymdy kórsetsem senesizder me? Halyq:

— Jaraıdy! Tek kórset, sonda ǵana senemiz, – desti. Arýaqtyń ákesi halyqty jıyp, balasynyń molasyna barmaq boldy. Barlyǵy atqa minip, bizdiń jigitke ógizshe me, sıyr ma mingizdi. Bári qorshap jigitti alyp keledi, áli de bolsa senbeıdi. Bári jıylyp molaǵa da jetti.

— Halaıyq! – dedi jigit. — Osy jerde turyńdar, jylamańdar, men dosymdy shaqyram. Halyq toqtaı qaldy, biraq arýaqtyń ákesi shydamaı jigittiń sońynan erdi. Arýaq-jigit osynyń bárin bilip jatty – arýaqqa bári belgili. Ákesi ony tiri kúninde ókpeletse de, ol ákesine sálem bereıin dep, kórinen shyqty. Ákesine amandasty... sheshesi keldi, onymen de amandasty, sodan soń jalǵyz qaryndasy, onyń janynda, oń jaqta qalǵan, qalyńdyǵy keldi. Qalyńdyǵy qaryndasynan burynyraq umtylyp edi, Arýaq-jigit ony oń qolynyń shynashaǵymen ıterip jiberip, aldymen qaryndasymen kóristi. Sorly qyz, baıaǵyda ólip qalǵan jalǵyz aǵasyn kórip, jasqa býlyǵyp, talyqsyp, aǵasynyń oń ıyǵyna qulady. Arýaq-jigitke qaryndasynyń kóz jasy tamǵan sátte, zym-zıa joq boldy. Halyq osydan keıin jigitke senip:

— Jaqsy! Jaraısyń! – dep, basqasha syı-qurmet kórsetip:

— Sen, – dedi baı jigitke... — Meniń jalǵyz shamshyraǵymnyń dosy ekensiń, endi sen de óz balamsyń, meniń mal-janymnyń jartysyn al, – dedi.

Jigit sonda turyp:

— Maǵan eshteńeniń keregi joq, tek meniń ákemniń qysyraqtaryn qaıtarsańyz bolǵany, – dedi. Baı óziniń usynysyn eki ret qaıtalady, jigit eki ret raqmetin aıtyp, óziniń toqsan jylqysyn aıdap qaıtty. Jigit taǵy da molaǵa keldi. Jylqysyn mazarlardyń janyna jaıyp jiberip, dosynyń kórine jaqyndap:

— Dostym! – dedi. Dosy shyqpady. Úsh márte «Dostym!» – dep aıqaılady.   Tórtinshi ret shaqyrǵanda ǵana arýaq-dosy shyqty. Túri sup-sur, ábden qınalǵany kórinip tur.

— Men, – dedi Arýaq, — seniń daýsyńdy áldeqashan estidim, biraq tez shyǵýǵa múmkindik bolmady. Qaryndasymnyń ıyǵyma tamǵan jasy telegeı-teńizge aınalyp, sý astynda qaldym. Sen meni birinshi ret shaqyrǵanda, men sýdyń astynda edim, al ekinshi ret shaqyrǵanda sýdyń ortasynda edim, úshinshi ret shaqyrǵanda sýdan shyqtym, azyraq dem aldym. Oh! Aqyrǵy kúnderi ábden qajydym, qaljyradym, – dedi. Ólik dosyn qaıtadan óziniń turaǵyna alyp bardy, ekeýi taǵy birneshe kún birge turdy, al jigittiń toqsan jylqysy bolsa, sol mańda jaıylyp júrdi, olarǵa eshteńe de tıispeýge tıis edi. Endi jigit úıine qaıtpaqshy bolyp, jınaldy.

— Iá, dostym, – dedi sonda arýaq, — sen barlyq pále-jaladan aman-esen úıińe qaıtasyń. Sen baryp jetkende, aýylyń soǵysqa daıyndalyp jatady. Seniń jaqyndaryń «óziń joldan aryp-ashyp keldiń, joryqqa barmaı-aq qoı» – desedi. Sen biraq olardy tyńdama, erteńine joryqqa attan.

Jigit aýlyna keledi. Áke-sheshesi, týǵan-týysqandary bir jasap qalady. Bári jalynyp, jigitke joryqqa barma dep jalynady. Biraq arýaq-dosy aıtqan sózder jigittiń esinde, erteńine joryqqa attanady. Aırylysarda, arýaq-dosy oǵan taǵy bylaı dep edi: «Jaýdyń aýylyna jaqyndaǵanda bári atqa qamshy basady, al sen bolsań, aýyldyń batys jaǵyn ala shap, aýyldan saǵan qarsy: qara qalpaǵynyń tóbesi qaıqıǵan, qara qasqa atty, qolyna qyzyl sapty uzyn naıza ustaǵan, qara saqaldy qarsy shabady. Táńiriniń kómegimen sen ony túıreısiń, meni óltirgen sol. Sen ony baýyzdap jatyp myna sózderdi aıt: «Dosym barǵan jerge bar», onyń mingen atyn da jaryp jiber jáne bylaı de: «Dosym barǵan jerge bar». Qalaı aıtyldy, solaı jasaldy. Olar aýylǵa jaqyndaǵanda bári attaryna qamshy basysty, al jigit bolsa aýyldyń batys jaǵyna qaraı shapty. Arýaq-dosy aıtqandaı, qarsy aldynan qara saqaldy shyǵa keldi. Jigit qara saqaldy naızamen túırep, baýyzdap jatyp:

— Dosymnyń kegi, onyń janynan oryn tap, – dep aıtty. Qara qasqa atyn da jaryp jatyp: — Dosymnyń kegi, – dep aıtty. Arýaq-dosy taǵy da bylaı dep edi: «Bári olja bóliskende, sen aýyldyń batys jaǵyna qaraı shap, aýyldyń eń shetinde jańadan tigilgen aq otaýdy kóresiń, otaýǵa jetkende atyńdy oń bosaǵaǵa baıla. Otaýda jańa túsken jas kelinshek jáne eki qyz, qarshyǵa men qarǵy baýy bar qara tazyny kóresiń. Dosymnyń kegi, sonyń janyna baryńdar dep aıt ta, úıdeginiń bárin jaryp tasta».

Bári olja bólisip jatqanda, jigit aýyldyń batys jaǵyna qaraı shapty. Arýaq-dosy aıtqandaı, aq otaý tigýli tur, atyn úıdiń oń bosaǵasyna baılaı salyp, otaýǵa kirip keldi. Jas kelinshek pen kún dese kózi, aı dese aýzy bar, eki qyz otyr.

— Dosymnyń kegi úshin, sonyń janynan baryp oryp alyńdar, – dep, jas kelinshekti baýyzdap, eki qyzdyń úlkenin jaryp tastady da, ekinshisin qımady, qyzyǵyp ketip betinen ópti, biraq dosynyń tapsyrmasy esine túsip ketip, ony da jaryp tastady. Al, qarshyǵa men tazyny bógelmesten jaryp tastady. Arýaq-dosy oǵan taǵy bylaı degen edi: «Bári kóp qazyna baılyq alady, biraq sen eshteńege tıispe. Otaýdyń aldynda báıterek, sol terektiń janynda tal shybyqtar ósip turady, sen shybyqtardy shaýyp tasta, sonda túıeniń qumalaqtaryn kóresiń... Túıeniń qumalaqtaryn, jas shybyqtardy jınap ap, otaýdyń janynda jaıylyp júrgen qara narǵa báıterekti, qumalaq pen shybyqtardy artyp al da aýlyńa qaıt».

Jasaq joryqtan soń aýylǵa qaıtty, óz jaılaýlaryna jaqyndaǵanda daýyl turdy. Daýyl eki kún, eki tún soqty. Oljaǵa túsken barlyq maldyń ólgeni ólip, ólmegeni byt-shyt bolyp bytyrap ketti. Jaýyngerler attarynan da aıyryldy. Jigit túıeni shógerip qoıyp, jaıbaraqat janynda jatyp aldy. Dosy oǵan aıtqan bolatyn: «Aýylǵa bir kósh jer qalǵanda, kók shybyqtyń birin al da, túıeniń qumalaqtaryn sonymen salyp qal: «Bısmılla-hırrah» dep, sonda qumalaqtar baqyrǵan túıeler, kisinegen jylqylar, móńiregen sıyrlar, mańyraǵan qoılar bolyp, órip shyǵa keledi. Sonan soń kók shybyqpen «bısmılláhı» dep, terekti de salyp qal, sonda terektiń bir butaǵy altyn, bir butaǵy kúmiske aınalady. Osy baılyqtardyń ıesi qara saqal sıqyr edi. Osynsha baılyqty sıqyrlyqpen urylardan saqtap, osynsha maldy ıt-qustan aman saqtap kelgen edi».

Aýylǵa kelgende, barlyǵy qoldaryn muryndaryna tyǵyp, aryp-ashyp, jaıaý-jalpylap áreń jetedi. Al, jigit bolsa, mal men baılyqqa kenelip oralady. Ol alyp qaıtqan altyn men kúmis búkil álemniń baılyǵyna teń edi. Jigit úıinde eki-úsh kún bolyp, moladaǵy arýaq-dosyna keldi de:

— Assalamaǵaláıkúm, dostym! – dedi.

— Sóıle, – deıdi, arýaq-dosy, qabirinen shyǵyp, dosyn sonda alyp kirdi. Jigittiń jaryp óltirgen: qara qalpaqty kisini jáne jas kelinshekti, eki qyzdy, tazy men qarshyǵany kórip, tań-tamasha boldy. Jigit ózi betinen súıgen qyzdy kórip, kúlip jiberdi. Sol qyzdyń ol ópken jeri qap-qara bolyp ketipti.

— E-e, baıǵus adam, – dedi arýaq-dosy. — Men saǵan rızamyn, eki qyzdyń kishisi saǵan unap edi, sen ony ala ǵoı, al maǵan kelinshek pen úlken qyz qalsyn, – dedi. Arýaq-dosy jigitti qonaq etti, al qara qalpaqty olarǵa qyzmet etip júr.

Jigit:

— Endi men úıge qaıtaıyn, – dedi.

— Jaraıdy, jaqsy, – deıdi arýaq-dosy, sonan soń: — sen aýlyńa barǵanda arbaly eki saýdager úı-úıdi aralap júredi. Olardyń eki aty bar: biri - tory, ekinshisi - jıren, ekeýi de aryq, biraq sen aryqtyǵyna qarama, qansha surasa da, aqshasyp tólep satyp al. Aldymen tory atty, sodan soń jıren atty satyp al da, úsh jyl olarǵa quryq ta salma, ertteme jáne qorjyn da salma... Úsh jyl ótken soń tory atty soı da, barlyq súıek-shemirshekterin syndyr, mıshyǵyn qara, eger mıshyǵynda tamshydaı qara daq bolsa, onda jıren atty taǵy da, bir jylǵa jylqyǵa jiber. Tórt jyl ótip, besinshi jylda úıdiń syrtyna qańtaryp qoı, bir úzim shóp, bir jutym sý ber, odan artyq eshteńe berme, óziń minbe, sonda jıren at qanshyrdaı jaraıdy. Biraz ýaqyt ótkende basyń aýyrady, aýyryp-aýyryp qoıyp ketse - jaqsy, al eger basyńnyń aýyrǵany údeı tússe, jırenge otyr da, maǵan qaraı shap. Dostar qoshtasyp aırylysty.

Jigit aýylyna kelse, tatarlar saýda jasap jatyr, eki aty bar, dosy aıtqandaı: tory at pen jıren at. Saýdagerlerge tory atty satshy dep jabysa ketti:

— Atyńnyń ornyna eki at bereıin, – dep. Kerýenshi úsh at surady. Jigit kerýenshiniń aıtqanyn istep, úsh at berip, tory atty aıyrbastap aldy. Sonan soń jıren atty saýdaǵa saldy. Kerýenshi de synshy edi... Jıren atqa bes jylqy surady. Jigit jıren atty da aıyrbastap aldy. Dosynyń aıtqanyn jasap, eki atty da úsh jylǵa tabynǵa jiberdi. Úsh jyl ótip, tórtinshi jylda tory atty soıdy, mıynan tyrnaqtyń úlkendigindeı qara daq shyqty. Jıren atty tabynǵa, taǵy bir jylǵa bosatyp jiberdi. Besinshi jyl bolǵanda jıren atty úıde baılap ustady. Birde, basy aýyrdy, jazylmady. Jigit óziniń osy qupıa-syryn ne áke-sheshesine, ne qurby-qurdastaryna aıtpady. Onyń syryn jaratýshy qudaı men arýaq-dosy ǵana bildi. Basy aýyryp qoımaǵan soń; — Jırendi ertteńder, biraz serýendep qaıtaıyn, – dedi ol. Jigittiń aýrýyna qaıǵyrǵan aýyl ý-shý boldy. Zar jylaǵan aýyldyń ý-shýyn estigen jigittiń basy aınalyp, kózi qaraýytty. Attyń ústinde áreń shydap otyrǵan jigit:

— Qosh aman bol, elim! – dedi de, atty tebinip qaldy. Dosyna qaraı shapty. Arýaq-dosy osynyń bárin bilip jatty. Dosymnyń jaǵdaıy jaman, búıiri qyzyp alǵan jıren tulpar ekpinimen, osy tustan alyp ketpesin, – dep oılady. Dosyn toqtatyp alyp qalýdyń amalyna kiristi. Qatyndarǵa qyryq qulash jibek arqan estirdi. Dalaǵa shyǵyp qarasa, dosy shaýyp kele jatyr eken. Tusynan óte bergende, qyryq qulash jibek arqannan jasalǵan buǵalyqty laqtyrdy. Dosy attan túsip qala berdi de, búıiri qyzǵan jıren tulpar ekpinin toqtata almaı zý etip óte shyqty. Arýaq dosyn kóterip ap, óziniń molasyna kirdi. Dosy shaýyp kele jatqanda, Ázireıil men Jebireıil onyń janyn almaqshy bolyp, sońynan qýǵan edi, biraq jıren tulpardyń júıriktigi sonshalyq, eki perishte qýyp jete almaıdy. Dostardyń sońyn ala molaǵa Ázireıil men Jebireıil kelip kirdi:

— Qashqyndy bergin bizge, bizdiń qashqyn osynda, – dedi.

— Bermeımin, – dedi arýaq-jigit. — Men qudaıdyń sheıitimin, qudaı úshke deıin tilegińdi oryndaımyn degen. Ketińder bul jerden! – dedi. Ázireıil men Jebireıil qudaıǵa kelip:

— Sen janyn al dep jibergen pendeń bizden qashyp ketti. Ony bir arýaq panalatyp otyr. «Bermeımin» – deıdi, «men qudaıdyń sheıitimin» – deıdi, «Qudaı taǵala úshke deıin meniń tilegimdi oryndaýǵa tıis» – deıdi. — Endi ne isteýimiz kerek? – deıdi perishteler. Qudireti kúshti qudaı:

— Iá, durys, durys, ol meniń sheıitim! Ólimnen alsa alyp qala bersin, sonyń qalaǵanyndaı bolsyn. Óstip, arýaq-jigit pen tiri-jigit bar maqsattaryna jetipti deıdi.

Sábıge ómir syılaǵan qudiret

Óli men tiriniń dostyǵy týraly ańyz

---