InfoHub Logo

Qorqaýlar (Thos), ıt tuqymdasy nemese qasqyr tuqymdasyna (Canidae) jatatyn jyrtqysh sútqorektiler toby. Olardy kóbine qasqyrlar toby (Canis) quramyna kirgizip jatady. Bul janýarlar Afrıka men Azıada keń taralǵan jáne kúni búginge deıin Eýropanyń ońtústik-shyǵysynda kezdesedi. Ádette qorqaýlar jazyq dala men jartylaı shól dalany mekendeıdi, alaıda Gımalaılarda teńiz deńgeıinen 3700 m-ge deıin shyǵa alady. Olar syrtynan túlkige uqsas bolady – úshkir tumsyqty, tik qulaqty jáne mamyq quıryqty, biraq dene pishimi jaǵynan iri keledi. Bul janýar shapshańdyǵymen erekshelenbeıdi, alaıda kerek kezde 56 km/saǵ jyldamdyqpen júgire alady. Qorqaýlar jasyryn, túngi ómir saltyn ustanady, sondyqtan olar adam kózine óte sırek túsedi.

Qorqaýlar shegirtkeden bastap qoıanǵa deıin kez kelgen usaq janýarlardy qorek etedi, sol sebepti egeýquıryq pen tyshqandarǵa qarsy kúres kezinde óte paıdaly, alaıda pisken jemisterdi de jeıdi, keıde taýyq pen qozylardy urlaıdy jáne balalarǵa shabýyl jasaıdy.

Amerıkalyq tuqymdasy koıot (shabyndyq qasqyry) sıaqty ymyrt kezinde qorqaýlar ulıdy. Butalardyń arasyndaǵy alańqaıda nemese tóbeniń basynda otyryp, ań qatarynan úsh-tórt sozylyńqy «jylaý» dybysyn shyǵarady, birtindep dybysyn joǵarylata bastaıdy. Ár ulyǵany úsh úzdik-sozdyq sháýildeýmen aıaqtalady. Úndistanda bul vokaldandyrýdy suraq retinde túsinedi: «Óli-i-i-k qa-a-a-ıda? Qa-a-a-ıda?»

Qorqaýlardyń arnaıy neke mezgili joq. Ańdar uıasyn inderinde salady, júktilik 57-60 kúnge sozylady. Ádette uıalasta shamamen tórt kúshik bolady, biraq toǵyzǵa deıin jetetinderi de bar. Tuqymdaryn eki ata-ana da kútip-baptaıdy. Qorqaýlar ortasha 12-15 jyl ómir súredi, keıde 20 jyl.

Tuqymdardy túrlerge bólý kezinde bıologtar arasynda qaıshylyqtar kóp. Kópshilik moıyndaǵan túrlerge kem degende úsh túr kiredi. Ólshemi jaǵynan olar óte uqsas. Ortalyq Afrıkadan Eýropa men Malakkıge deıin aımaqta ómir súretin azıattyq qorqaýdyń (T. aureus) basy men denesiniń ortasha uzyndyǵy 75 sm, quıryǵy 23 sm. Shyǵys pen Ońtústik Afrıkalyq toqymdy qorqaý (T. mesomelas) arqasyndaǵy qara er-toqym tárizdes daǵymen («toqym») erekshelenedi. Jolaq qorqaýdyń (T. adustus) shoqtyǵynyń bıiktigi 43 sm, salmaǵy 11-14 kg. Denesiniń eki jaǵyndaǵy shashynyń ushtary sarǵysh bolyp keledi, osydan jolaq reńdi áser beredi.

---