InfoHub Logo

Ertede bir baı bolypty. Ol sol alaptaǵy eldiń eń baıy, áldisi, onan asqan tóńirekte baı joq eken. Dúnıe-múlik, mal degender kóp, biraq bala joq. Báıbishesi men baıdyń ózi ǵana.

Zaryǵyp júrip bir ul kóredi. Baı qýanyp mańaıdaǵy eldiń bárin shaqyryp toı jasaıdy. Otyz kún oıyn, qyryq kún toıy bolady. Jaqyn dostaryna syıyn beredi. Kóp jyldar ótti. Bala er jetti. Baıdyn báıbishesi dúnıeden qaıtty. Úı, múlik ıesiz qalǵan soń, baı balasyna áıel áperýdi maqul kórip, tóńirekten qyz izdedi. Biraq kóńilge unarlyqtaı jasaýly sulý qyzdar kezdespedi. Aqyry kórshi elderdiń birinen bir baıdyń qyzyna sóılesip, quda tústi. Kúıeý qaıynyna baryp, qalyńdyǵyn kórip, qalyńdyǵyna kóńili tolyp qaıtty. Qalyń malǵa jylqyny úıirimen, qoıdy qosaǵymen aıdatyp jatty.

Kúıeýdiń qaıynǵa baratyn ýaqyty da jaqyndady. Osy kezde baı dúnıeden qaıtyp, kúıeýdiń saparyna bóget boldy. Iesiz úıdi kúzetip otyrýǵa bolmady. Qalyńdyǵyn ákelýge kasyna bir jigitti ertip, qaıynyna júrip ketti.

         — Kúıeý keldi! Kúıeý keldi! – dep jeńgeleri men baldyzdary kúıeýdi qarsy aldy. Kúıeýdiń joldasy mán-jaıdy aıtyp, kóp jatýǵa bolmaıtynyn aıtty. Qudalar bul usynysqa qarsy bolmady. Kúıeýdi jóneltýge qam istedi. Kópten aýyr qazamen kóńilsiz júrgen kúıeý jeńge, baldyzdarymen oınap kóńili kóterilip qaldy. Baldyzdary oǵan kóp qyspaqtar jasady. Týysynda óleń aıtyp, ertegi aıtyp kórmegen kúıeýge «óleń aıt» dep te qysady. Kúıeý joldastyń úıretken óleńin aıtam dep, ógizdiń daýysyndaı jýan daýysymen aıqaı salǵanyna jeńgeleri kúlip mazaq etip, múldem uıaltyp bitirdi.

Júrý ýaqyty taıanǵan soń qaıynaǵalary qonaqqa shaqyra bastady. Erteń qalyńdyq oınatamyz degen kúni kishi jeńgesi qonaqqa shaqyrdy. Kúıeý joldasymen, ata-enesi, qalyńdyq, baldyzy – bári qonaqqa otaýǵa keldi. Oınap-kúlip, araq-sharabyn ishkennen keıin et keledi. Qonaqtarda pyshaq joq bolyp, úıde bir ǵana pyshaq bolǵandyqtan, úlken úıden pyshaq ákelýge kishi baldyzy ketti. Et týralyp bolyp qaldy. Qyz áli joq. Endi qyzǵa qaramaı etti jeı berýge týra keldi. «Keler, artynan isher» degen, báıbisheniń sózinen keıin etti jeı bastady.

Qyz júgirip úlken úıge kelse, bir dybys shyǵady. Esikten kirmeı qyz tyńdap edi, tipti qorqynyshty sózder aıtylyp jatyr eken. Qyz kim ekenin bilý úshin jabyqtan syǵalap qarap edi, bóten úsh adam otyr. Biri tórde, ekeýi eki jaq bosaǵaǵa taman otyr. Muryndary tipti ǵalamat. Úsheýiniń murny ot basynda birine-biri tıisip otyr. Ne degen ǵajap! Qyzdyń júregi kórgende zý etip tas tóbesine shyqty. Birak ózin-ózi toqtatyp, ne de bolsa sózin tyńdaıyn, kim ekenin bileıin dep, jabyqtan syǵalap tyńdap turdy. Áńgimeniń túri qorqynyshty. Jezdesine qaýip tónip tur. Qaıdan shyqqany belgisiz, áıteýir dos emes jaý. Qyz áńgimeni basynan estı almaǵanyna qapalandy. Onyń estigen sózderi mynaý: «Kúıeý qyzdy alyp bara jatqanda men onyń jolynda janat ishik bolyp qulpyryp jataıyn. Kúıeý aldymen kele jatyp, atynan túsip meni kıedi. Sonda men onyń ıyǵynan basyp, masyl bolyp, óltireıin».

«Kúıeý qudalardan ozyp ketkende, men onyń qarny ashqan kezde altyn tabaqta taǵam bolyp jatamyn. Sol ýaqytta ol meni sózsiz jeıdi. Men onyń ishine kirne bolyp jabysyp, ishin tesip óltireıin».

«Kúıeý ómirinde kórmegen, minbegen bir jorǵa bolyp ústime altyn er-toqym erttep aldynan taıpaltyp óte shyǵamyn. Jorǵasy boldyryp kele jatqan kúıeý tamasha jorǵaǵa qalaısha minbeıdi. Men sol ýaqta ony japan dalaǵa alyp qashyp aparyp óltiremin».

Qyzdyń estigen áńgimesi osy edi. Osyny aıtyp bolǵan soń úsh muryn joq boldy. Qyz ne ǵajap ekenin bilmedi. Óńi qashyp ne isterin de bilmeıdi. Qalaı da jezdesin qutqarý kerek. Biraq osy mezgilde ol qalaı qutqarýdy da oılap taba almady. Tek qutqarý degen oı onyń basynan shyqpady, júrektiń basynan ketpedi.

              —Erkem, neǵyp tursyń? – degen jeńgesiniń sózi onyń oıyn bólip, esine keltirdi.

             —Ot sónip qalǵan eken, úı qarańǵy bolǵan soń qorqyp turmyn. Pyshaqsyz qaıtyp barýǵa jezdemnen uıalyp turmyn, – dedi qyz: «Nesine uıalasyń, júr tamaq ish. Men aıtpaıyn, basqa bir jumysqa aınalyp qaldym de», – dep jeńgesi qyzdy ertip ketti. Qyzdyń kórip-bilgenin adam bilgen joq. Toı aıaqtaldy. Kúıeýdi jóneltýge qam istep baratyn quda-qudaǵılar da ázirlendi.

            —Shyraǵym, sen osy úıdiń sharýasyna ıe bola tur, biz qaıtyp kelgenshe, biz kelgennen soń sen bararsyń, –dedi sheshesi qyzǵa. Qyz buǵan ishinen keıip:

           —Apa, meniń jezdemmen birge barǵym keledi. Birge baryp tátemniń qasynda bolaıyn, – dedi. Qyzdyń tátesi de: «Menimen birge júrsin, ulyqsat et, apa», – dep ótindi. Uzatylyp ketip bara jatqan qyzynyń sózin eki qylmady. Sheshesi ertip júrdi. Dál júrerde qyz qoınyna aǵasynyń aq semserin tyǵyp aldy. Jezdesimen birge salt atqa minip júrip otyrdy. Aldymen ozyp kele jatyr edi, joldyń jıeginde bir janat ishik jatyr.

Baldyz, meniń ishigimdi sen kı. Men myna ishikti kıeıin.

Men ápere qoıaıyn, jezdeke! – dep attan qarǵyp túsip, ishikti aq semsermen qyz tilgilep byt-shytyn shyǵardy da, atyna minip júrip ketti. Kúıeý ishinen «ıapyrmaı, myna qyz ishikti maǵan qımaǵany ma? Nege jyrtyp tastady?» dep, qyzdy jek kórdi.

          — Baldyz, ishikti nege keskilep tastadyń? Kıý kerek edi ǵoı!

          — Ústińizde ishik bar. Dalada jatqan kıimdi kıgen uıat emes pe? Siz arlanbaǵanyńyzben men arlandym, – dep qyz jaýap berdi. Kúıeý qyzdy unatpady. Ata-enesinen uıalǵanynan esh nárse deı almady. Taǵy alǵa júrip ketti. Kúıeýdiń qarny ashyp kele jatyr edi, bir altyn tabaq tolǵan taǵam tas ústinde tur eken. Qyz taǵy sekirip túsip: «Jeseńiz alyp bereıin», – dep kúıeýdi túsirmeı, taǵamdy tógip topyraqqa aralastyryp, aıaǵymen taptap tastady. Kúıeý ishinen taǵy yzalandy.

          — Bir sýǵa jetkenshe tamaqtanatyn, nege tóktiń ony?

          — Daladaǵy qaldyq tamaqty jeý siz sıaqty úlken adamǵa uıat emes pe, jezde? Qalaısha arlanbaısyz? «Saǵan daýa bolmas» dep, kúıeý ishinen tynyp júre berdi. Aty boldyryńqyrap qaldy. Sondyqtan júristi baıaýlatty. Dál osy mezgilde qańtarýly altyn er-toqymdy qara jorǵa taıpaltyp óte shyqty. Kúıeý qýanyp ketip: «Dyr-r-r, janýar!» – dep edi, jorǵa tura qaldy. Qyz kúıeýden buryn jetip, aq qanjardy kók jonnan saldy da bir-aq tartty. Jorǵa qulap tústi. Kúıeý qatty renjidi. «Sen qarǵa istemesem be? Tura tur» dep, ishinen tyndy. «Bul qyz maǵan dos emes, qas eken» dedi ishinen.

             — Jezdeke, siz buǵan renjimeńiz. Dalada bireýdiń ketip bara jatqan jorǵasyn ustap miný sizdeı baı balasyna uıat dep bilemin ózimshe,– dedi qyz.

Onda ol atty nege óltirdiń? «Óltirgennen kóri sizdiń astyńyzdan bireý tanyp aýdaryp alyp júrse, maǵan sol uıat. Sondyqtan óltirdim». «Jaraıdy, maǵan qý dalada kezdesken dáýletti qımaıdy ekensiń. Endi sońǵy kele jatqandardy tosaıyq», – dep attan túsip, ekeýi de ún qatyspastan otyrysty. Qudalar kelindi ákelip salyp, az kúnnen soń eline qaıtty. Baldyz jezdesiniń úıinde qaldy. Tátesin jalǵyz tastaǵysy kelmedi. Biraq jezdesi qyzdyń baqytsyzdyǵyna qaraı, tabanyn tilip, kúń etip qoıǵa salyp qoıdy. Qysy-jazy qoıdyń sońynda júrip zarlaýmen kúni ótti. Ótken oqıǵalardy estigen tátesi de «dushpansyń» dep, sińilisine jany ashymady, kúıeýine qosyldy. Qyz qoıda júrip urshyqpen jip ıirip, eki-úsh jylǵy ıirgen jipterin jınap, qalaǵa baryp-kelip júretin bir saýdager bar edi, soǵan «bazardan ústime kóılek ákelip ber, sonsoń bir aq tas, bir kók tas (qasıetti) bar. Sony ákep berińiz» dep berdi. Ózi kúńdikpen kún ótkizip júre berdi. Talaı taıaq ta jedi. Biraq ne istese de shydady. Aqyry saýdager qoja keldi. «Tas qymbat eken, kóılek alýǵa pulyń jetpedi» dep, eki tas ákep berdi. Bir kúni qyz aýyl adamyn jınap alyp, aq serkeniń múıizine qaladan ákelgen eki tasty baılap, kóptiń ortasyna shyǵyp, jezdesi qaınyna barǵanda, otaýda qonaqta otyryp úlken úıge pyshaqqa baryp, dáý úsh muryndy kórgenin, olardyń sózin, jolda ishikti tilip, taǵamdy bylǵap, jorǵany óltirgen sebepterin túgel aıtyp shyqty. «Osy sózimniń shyndyǵyna myna aq tas pen kók tas kýá. Eger osy sózim shyn bolsa, myna aq serke qabynan jarylyp óledi» dep, sózin aıaqtady.

Osy mezgilde aq serke qabynan jarylyp óldi. Halyqtyń shyndyǵyna kózi jetti. Kópshilik qyzdyń jezdesin kinálap, qyzdy kıindirip, syılap aıyp áperdi. Esh kinási joq taza qyz jezdesinen teńdik alyp, qoı baǵýdan bosap, kóksegen armanyna jetti. Jezdesi jurt aldynda kinásin moınyna alyp, baldyzyn kútip syılamaq boldy.

---