InfoHub Logo

780 – 850. اراب ماتەماتيگى ءال – حورەزمي باعداتتا تۇردى. ماتەماتيكا بويىنشا ول جازعان ەكى كىتاپ بۇكىل الەمگە اراب سيفرلارى مەن ءنولدىڭ تاراۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. «اريفمەتيكا» جانە «الگوريتم» تەرميندەرى سول جاساعان سوزدىكتەردەن بىزگە كەلدى، ال الگەبرا ءسوزى ونىڭ «كيتاب ءال – جابر ءۋا-ل ءمۋقابالا» كىتابى تاقىرىبىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. ال گەوگرف رەتىندە سول كەزدەگى بەلگىلى الەمنىڭ تولىق كارتاسىن جاساۋعا كومەكتەستى.

تولىق ەسىمى - ءابۋ ابدۋللاح مۇحاممەد بين مۇسا ال-حورەزمي. 780 ج ەجەلگى حورەزم ەلىنىڭ حيۋا قالاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، 850 ج باعداتتا قايتىس بولعان. ورتا عاسىرلىق ۇلى عالىم - ماتەماتيك، استرونوم، تاريحشى، جاعراپياشى.

ول - ايگىلى «شىعىستىڭ جەتى جۇلدىزىنىڭ» ءبىرى، الەمدىك قازىرگى الگەبرا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە بەلگىلى. عالىمنىڭ لاتىنشا ەسىمى «الگوريزمي»، «الگوريتمي» تۇرىندە ايتىلعان. ال-حورەزمي - جان-جاقتى ەنسيكلوپەديست عالىم بولعان تاريحي ەرەكشە تۇلعا. ونىڭ ەسىمى نەگىزىنەن الەمگە، كەيىنگى ۇرپاقتارعا ماتەماتيكا سالاسىنداعى زەرتتەۋلەرىمەن تانىمال بولدى. الەمگە تانىمال عالىمنىڭ نەگىزگى عىلىمي ءومىرى نەگىزىنەن اراب حاليفاتىنىڭ ورتالىعى بولعان باعداد قالاسىنداعى “دانالىق ۇيىندە” وتكەن. بۇل عىلىمي اكادەمياعا حاليفاتتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن دانىشپان عالىمدار جينالعان جانە اسا ءىرى وبسەرۆاتوريا جانە عىلىمي-تاريحي قولجازبالار قورى مول كىتاپحانا بار ەدى.

^{«كيتاب ءال – جابر ءۋا-ل ءمۋقابالا» كىتابىنىڭ العاشقى بەتى}

ال-حورەزمي ءوزىنىڭ ۇرپاققا ولمەس مۇرا ەتىپ قالدىرعان تومەندەگىدەي 9 ءىرى كولەمدى شىعارمالاردىڭ اۆتورى بولىپ سانالادى:

1. ءۇندىستان اريفمەتيكاسى تۋرالى كىتاپ - كونە ءۇندىستان ەسەپتەرىنىڭ جانە امالدارىنىڭ تالدانۋىنا ارنالعان؛

2. الگەبرا (ءال-جابر) جانە ءال-مۋقابالانىڭ ەسەپتەۋلەرى تۋرالى قىسقاشا كىتاپ - الگەبرا عىلىمىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارى مەن امالدارىن جيناقتاۋعا ارنالعان؛

3. استرونوميالىق تابليسالار (زيدج) - جۇلدىزنامالىق ەڭبەك، ياعني اسپان دەنەلەرىنىڭ، عالامشارلاردىڭ قوزعالىسىن زەرتتەۋگە ارنالعان ؛

4. جەر شارى بەينەسىنىڭ كىتابى - پلانەتامىزدىڭ جاعراپياسى، ياعني جەر بەدەرىن، ەلدەر مەن وزەن، كولدەردى، تاۋلار مەن شولدەردىڭ ورنالاسۋىن انىقتاپ، كارتاعا تۇسىرۋگە باعىتتالعان؛

5. استروليابيانىڭ كومەگىمەن جاسالاتىن زەرتتەۋ ادىستەرى تۋرالى كىتاپ؛

6. كۇن ساعاتتارى تۋرالى كىتاپ؛

8. ەۆرەيلەر ءداۋىرىنىڭ (پايعامبارلار ءداۋىرى) سيپاتى جانە ونىڭ مەيرامدارى تۋرالى تراكتات؛

9. تاريح كىتابى - ادامزات تاريحىنا ارنالعان تۋىندى.

---