InfoHub Logo

باياعىدا ءبىر شال بولىپتى. شالدىڭ ءبىر ايەلى، ەكى بالاسى، ءبىر داۋلەت قۇسى بولىپتى. شالدىڭ ايەلى ءولىپ، ونىڭ ورنىنا باسقا ايەل الادى. شال ءبىر ساپارعا كەتەر الدىندا داۋلەت قۇسىن، ەكى بالاسىن ايەلىنە تاپسىرىپ كەتەدى. ايەلدىڭ بۇدان باسقا جالعان كوڭىل قوسقان ادامى بولىپتى. جاڭاعى كىسى ساپارعا كەتكەسىن، ايەلدىڭ ۇيىنە جالعان بايى كەلەدى دە: «ماعان داۋلەت قۇستى سويىپ بەر»، – دەيدى.

وندا ايەل: «شالىمنىڭ تاپسىرىپ كەتكەن داۋلەت قۇسىن سويىپ بەرمەيمىن»، – دەيدى. سوسىن جاڭاعى جىگىت وكپەلەپ كەتىپ قالادى. بەس-التى كۇن وتكەسىن ايەل جىگىتتى شاقىرىپ الدىرىپ، «بولماس ەندى» دەپ، داۋلەت قۇستى اسپازشىعا سويدىرىپ، وزدەرى مولداعا كەتەدى. مولدا بىلاي دەيدى: «بۇل داۋلەت قۇستىڭ جۇرەگىن جەگەن كىسى حان بولادى، ال توبىعىن جەگەن ادام التىن تۇكىرىك تۇكىرەدى»، – دەيدى. بۇلار ەندى ۇيگە كەلسە، وقۋدان كەلگەن شالدىڭ ەكى بالاسىنىڭ ۇلكەنى داۋلەت قۇستىڭ جۇرەگىن، ال كىشىسى توبىعىن جەپ قويىپتى. جىگىت ەندى بالانىڭ بىرەۋىن سويىپ بەر دەيدى. بۇعان ايەل كەلىسپەي: «سويمايمىن، سەبەبى بۇل ەكەۋىن اكەسى ءوزىم كەلگەنشە، ۇرماي-سوقپاي ب ا ق دەپ تاپسىرعان ەدى»، – دەيدى. جىگىت تاعى وكپەلەپ كەتىپ قالادى. جيىرما شاقتى كۇن وتكەسىن ايەل تاعى دا جىگىتتى شاقىرىپ الىپ: «قوي بولماس، بالالاردى سويدىرامىن، ءبىراق ءوزىم سويمايمىن، باۋكەسپە، ۇرىعا سويدىرامىن»، – دەيدى. ءسويتىپ، ايەل ۇرىعا ءبىر تاباق التىن بەرەدى. ۇرى ەسىك الدىندا ەكى بالانى ولتىرۋگە جاسىرىنىپ تۇرادى. بۇل كەزدە ەكى بالا وقۋدا بولادى. بالالار وقۋدان ۇيگە كەلىپ، ۇرىنى كىشىسى الدىمەن كورەدى.          «انام ساعان ءبىر تاباق التىن بەرسە. مەن ساعان ون تاباق التىن بەرەمىن»، – دەپ، جەرگە تۇكىرسە، اۋزىنان ون تاباق التىن تۇسەدى. ۇرى الىپ كەتىپ قالادى. ءسويتىپ، ەكەۋى ولىمنەن قۇتىلىپ كەتەدى.

ەندى ەكى بالا كەلە جاتىپ، جولدا ءۇش اتتى كىسىگە كەزدەسەدى. ول ءۇش كىسى اكەسىنەن قالعان ءۇش زاتقا تالاسىپ كەلە جاتادى. تالاسقان زاتتارى: قۇرىم كيىز. ساۋىت، التىن تاۋسىلمايتىن قوبدي. كىشى بالا: «مەن ساداق اتامىن، سونىڭ وعىن كىم بۇرىن تاۋىپ بەرسە، سوعان وسى ءۇش زاتتى بەرەمىن»، – دەيدى. ۇشەۋى دە وقتى بىردەي تابادى. «ەندى مۇنى ماعان بەر، تالاسقاننان ءتاۋىر بولار»، – دەيدى دە كىشى بالا اعاسىن الىپ، ساۋىتپەن ۇشىپ كەتەدى. ەكەۋى ءبىر ەلگە كەلىپ قونسا، زارلاپ جۇرگەن ادامداردى كورەدى. ۇلكەنى: «نەگە زارلايسىڭدار؟»، – دەيدى. «حانىمىز قايتىس بولىپ، سونىڭ ورنىنا حان بولماي تۇر. حاننىڭ داۋلەت قۇسىن قانشا ۇشىرساق تا ءبىر ادامعا قونبايدى»، – دەيدى ءبىر ادام.

         — كانە، تاعى دا ۇشىرىن كورىڭدەر، – دەيدى بالا. سوندا داۋلەت قۇسى ۇشىپ، بالانىڭ باسىنا قونىپ، بالا سول ەلگە حان بولىپ قالادى. ال كىشىسى ساۋىتپەن ۇشىپ كەتەدى. بۇل كىشى بالا ۇشىپ، ءبىر ەلگە كەلەدى. كەلسە، تاعى دا زارلاپ جۇرگەن كىسىلەرگە كەز بولادى. ءجون سۇراسا كەلگەندە، بۇل ەلدەگى حاننىڭ قىزى جۇرتتىڭ وزىنە تەڭدەس بالالارىمەن التىنمەن قۇمار ويناپ، جەڭىپ وتىرادى ەكەن. سوسىن جەڭىلگەن كىسىنى ءوز قولىمەن شاۋىپ تاستايتىن بولعان. وسىلايشا حالىققا زيان كەلتىرىپ وتىرىپتى. بۇنى ەستىگەن كىشى بالا: «كانە، مەنىمەن ويناپ كورسىن»، – دەيدى. ويىننىڭ شارتى: قارسى جاقتاعى كىسىنى ون رەت جەڭسە، ول كىسى ۇتقان بولادى ەكەن. كىشى بالا حاننىڭ قىزىنىڭ التىنىن تاۋىسىڭقىراپ، توعىز رەت جەڭىپتى. «قالعانىن ەرتەڭ وينارمىن»، – دەپ، قىز تايانعان ولىمنەن قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەستىرە باستايدى. ول ءۇشىن ايلاكەر مىستانعا كەلەدى. قىز بولعان وقيعانى تۇگەل مىستانعا ايتىپ شىعادى. «وسىنى جەڭۋدىڭ امالىن تاۋىپ بەر»، – دەيدى. «بۇنى جەڭىپ شىعۋ ءۇشىن، – دەيدى مىستان، — سەن وعان شاراپ بەرىپ ماس قىل، ەسىن اۋىستىر، سوندا ول قۇسادى، قۇسقاندا اۋزىنان بىردەمە تۇسسە، سونى كورسەتپەي تىعىپ تاستا»، – دەيدى. «جارايدى»، – دەپ حاننىڭ قىزى كەتىپ قالادى. بالانى شاقىرىپ الدىرىپ، ماس قىلىپ، قۇسقان ۋاقىتتا اۋزىنان تۇسكەن توبىقتى تىعىپ تاستايدى. بالا دەنى تۇزەلگەنسىن، جەرگە تۇكىرەدى، تۇكىرسە، جاي ادامعا ءتان كادىمگى تۇكىرىك تۇسەدى. ەرتەڭىنە قىزبەن تاعى وينايدى. ءبىراق قاسيەتتى توبىعىنان ايىرىلىن قالعان بالانىڭ التىنى تاۋسىلىپ قالىپ، قاتارىنان ون رەت جەڭىلەدى. حاننىڭ قىزى ءولتىرۋ ءۇشىن بالانى دارعا الىپ كەلە جاتادى. سول ۋاقىتتا بالا ايتادى: «اقىرعى تىلەگىم بار، حالىق اراسىندا بىرەر ءسوز ايتايىن»، – دەيدى دە تىسقا شىعىپ الىپ، ساۋىتىنا ءمىنىپ ۇشىپ كەتەدى. وپىق جەگەن حاننىڭ قىزى قالىپ قويادى. بالا ءبىر جەرلەرگە كەلگەندە، ورمان-توعايدىڭ اراسىنا قونادى. بۇل جەردە پىسكەن اق الما، قوڭىر الما، قىزىل الما تۇرادى. قىزىققان بالا اق المانى جەپ جىبەرسە، ساۋىسقان بولادى، قوڭىر المانى جەسە، قاسقىر بولادى، ال قىزىل المانى جەسە، سۇلۋ جىگىت بولادى. بالا وسىلايشا ورماندى كەزىپ جۇرە بەرەدى. ءبىر كۇنى بالانىڭ الدىنان كەمپىر شىعادى. ءجون سۇراسا كەلگەندە، كەمپىردىڭ ەلىندەگى حاننىڭ قىزى سونشالىقتى اجارسىز بولىپ، حان: «كىم قىزىمدى سۇلۋ ەتەتىن امال ويلاپ تاپسا، سوعان ات باسىنداي التىن بەرەمىن»، – دەپ جار سالعان ەكەن. جۇرت بۇعان «ونداي امال جوق» دەسەدى. سوندا اشۋلى حان حالىقتى قالادان قۋىپ جىبەرىپتى. سول قۋىلعان كىسىنىڭ ءبىرى جاڭاعى كەمپىر بولىپ شىعادى. بالا ول كورىكسىز قىزدىڭ وزىمەن التىنمەن قۇمار وينايتىن قىز ەكەنىن بىلەدى دە: «اق المانى حاننىڭ قىزىنا بەر، جەگەن ۋاقىتتا سارايىنىڭ ەسىك-تەرەزەسى اشىق بولسىن»، – دەيدى. كەمپىر المانى قىزعا اكەلىپ بەرەدى. حان ءوزى باس بولىپ، قىزى اق المانى جەيىن دەپ جاتقان ۋاقىتتا ۋازىرلەرىمەن قىز-دىڭ اينالاسىن قورشاپ وتىرىپتى. المانى جەگەن قىز ساۋىسقان بولىپ شىعىپتى دا سارايدىڭ تەرەزەسىنەن ۇشىپ كەتىپتى. بۇكىل حالىقتى حان جيناپ، ساۋىسقاندى ارەڭ دەگەندە ءولىپ-تالىپ ۇستاپتى. مۇنى ادام قىلىپ شىعارۋ ءۇشىن تالاي مولدا مەن تاۋىپتەرگە قاراتىپتى، سوندا دا جازىلماپتى. بۇنى ەستىگەن بالا حانعا كەلىپ: «مەن قىزىڭدى ادام قىلىپ شىعارايىن»، – دەيدى. ءسويتىپ، ول قىزدى بىرەسە قاسقىر، بىرەسە ساۋىسقان ەتىپ سابايدى. «ەندى اقىرعى ەمىم بار، ول ەم قونادى. ءبىراق ماعان اۋەلى توبىعىمدى تاۋىپ بەر»، – دەيدى حانعا. حان بالاعا توبىقتى تاۋىپ بەرەدى. توبىقتى العاسىن بالا قىزدى «سۇلۋ قىز» ەتەدى. حان بالاعا التىن ساپتى قىلىش بەرەدى.

         بالا حانعا: «مەن بۇگىن كەتۋىم كەرەك. حالىقتى جينا، ونىڭ ىشىندە قىزىڭ دا بولسىن»، – دەيدى. حان «جارايدى» دەپ، جۇرتتى جينايدى.

         — مەن كەتەمىن، بىر-ەكى اۋىز ءسوز سويلەيىن، – دەپ، بالا قىلىشتى جوعارى كوتەرىپ، حاننىڭ قىزىنىڭ باسىن شابادى دا ساۋىتىنا ءمىنىپ ۇشىپ كەدەدى. كەلىپ ءبىر جەرگە تۇسەدى. وسى جەردە قايىر سۇراپ جۇرگەن اعاسىن كورەدى. «بۇل قالاي؟»، – دەپ تاڭىرقاپ، اعاسىنان ءجون سۇرايدى.

         — مەنى ءالى بالاسىڭ دەپ تاقتان الىپ تاستادى. باسقا بىرەۋ حان بولدى، – دەيدى اعاسى.

         — ولاي بولسا، مىنا اق الما مەن قوڭىر المانى حان مەن ۋازىرلەرىنە بەر، – دەيدى دە اعاسىنا ءبىر قاپشىق جاڭاعىداي الما ارقالاتىپ حانعا جىبەرەدى. حان ۋازىرلەرىمەن المانى جەپ، ءبىرى قاسقىر، ءبىرى ساۋىسقان بولىن قاڭعىپ كەتەدى.

         ەكى بالا بىرەۋى حان، ەكىنشىسى باس ءۋازىر بولىپ، ەل بيلەپ، قىزىقتى داۋرەن ءسۇرىپتى.

---