InfoHub Logo

بۇرىنعى زاماندا نۇعىمان دەگەن ءبىر حان بولىپتى. ول حان بىرنەشە قاتىن السا دا بالا كورمەي، جارىم جاستان وتكەندە ءبىر ايەلى ەكىقابات بولىپ، ءبىر ۇل، ءبىر قىز تاۋىپتى.

حان ۇلكەن توي جاساپ، ۇلىنىڭ اتىن باكىر، قىزىنىڭ اتىن زەرە قويىپتى. حان بالالارىن وتە جاقسى كورىپ، بالالارىنىڭ ەركىنە كونىپ: «نەمەن وينايمىن دەسە قولدارىنان تارتپاي وسىرىڭدەر»، – دەپ، ايەلدەرىنە تاپسىرىپ قويىپتى. باكىر التى جاستان جەتىگە شىعارىندا، ەتەگىنە ءبىر ەتەك ءدىلدا سالىپ ويناپ جۇرسە، ءبىر قايىرشى كەمپىر كەزىگىپ قالىپ: «بالام، قۇداي ءۇشىن قايىر»، – دەسە، باكىر ەتەگىندەگى ءبىر ەتەك ءدىلدانى كەمپىرگە سول كۇيىنشە توگىپ بەرە سالىپتى.

سوندا كەمپىر: «وي، بالام، كوپ جاسا قۇداي سەنى ساقىپجامالعا قوسسىن!» – دەپ باتا بەرىپتى.

باكىر سول باتانى ەستىگەننەن كەيىن: «ساقىپجامال دەگەن قانداي قىز ەكەن، انىعىن سول شەشەمنەن نەگە سۇرامادىم؟»، – دەپ، ساقىپجامالعا عاشىق بولادى. بالاعا وسكەن سايىن وي ءتۇسىپ، جۇدەي باستاپتى. باكىر بۇرىنعىداي ويىندى قويىپ، ۋھىلەپ جاتىپ الاتىن بولىپتى. اكە-شەشەلەرى: «قاراعىم، ساعان نە بولدى؟ ءبىر جەرىڭ اۋىرا ما؟» دەسە: «ەش جەرىم اۋىرمايدى»، – دەپتى. «ەندەشە نەگە ۋھىلەيسىڭ؟ تاماق نەگە ىشپەيسىڭ؟» – دەسە: «تاماق ىشكىم كەلمەيدى، انشەيىن ۋھىلەيمىن»، – دەپ، ىشكى سىرىن قانشا جالىنىپ سۇراسا دا ايتپاي قويىپتى. باكىر بارعان سايىن قارا اعاشتاي قاتىپ، باقسى-بالگەردى جيناپ قاراتىپ كورسەتسە دە، ەشقانداي وعان ەم قونبايدى. باكىر، ءسويتىپ، ون جاسقا شىعىپتى.

حان جالعىز ەركەك بالاسىنىڭ مۇنداي بولعانىنا قاتتى ۋايىمداپ، باقسى-بالگەر، مولدا-قوجالارمەن بىرگە جاي ۇلكەن ادامداردى دا اكەلىپ كورسەتە بەرىپتى.

ءبىر كۇندەردە باياعى قايىرشى كەمپىر ەسىك الدىنان ءوتىپ بارا جاتسا، نۇعىمان حان كورىپ: «مىنا ادام دا ۇلكەن ادام عوي، «قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر» دەگەن، بالامدى كورسىنشى»، – دەپ باكىر جاتقان جەرىنە ەرتىپ كىرىپ: «ءسىز دە ۇلكەن ادام ەكەنسىز، وسى بالامدا قانداي اۋرۋ بارىن بىلەمىسىز؟» – دەپ سۇراپتى. سوندا كەمپىر كورە سالىپ تاني كەتىپ: «ويباي-اۋ، مەنى دىلدامەن بايىتقان قاراعىم عوي؟ تاقسىر حان، بالاڭىزدا اۋرۋ جوق، بالاڭىز الىس جەردەگى وتە مىقتى ءقاھيلا دەگەن پاتشانىڭ ساقىپجامال دەگەن قىزىنا عاشىق، ول پاتشادان مىقتى پاتشا جەر ۇستىندە جوق، ونىڭ قىزىن الۋ دا وڭايعا كەلمەيدى. ءبىراق بۇل بالاڭىز ساقىپجامالدى الماسا، عاشىقتىعىمەن اقىرى ولەدى، ونى قالاي ەتەرىڭىزدى ءوزىڭىز بىلەسىز»،– دەپتى.

سوندا نۇعىمان حان تۇرىپ: «ول پاتشانىڭ قىزىن الىپ بەرۋگە شامام كەلمەسە، مەنىڭ جالعىز ميراسقورىم ساقىپجامالدى الماسا عاشىقتىعىمەن ولەتىن بولسا، مۇنى ءقايتتىم؟»– دەپتى. سوندا كەمپىر تۇرىپ ايتىپتى: «ول تۋرالى مەن بىلاي ويلايمىن، بۇل بالاڭىزدى عاشىقتىقپەن سارعايتىپ ولتىرگەنشە، بالاڭىزعا ءبىرقانشا ادام قوسىپ، كوپتەگەن التىن-كۇمىسپەن ءوزىن جىبەرسەڭىز اجالسىز بولسا تاۋىپ مۇراتىنا جەتەر»، – دەپتى. نۇعىمان حان بالاسىنىڭ دەرتىنە انىق كوزى جەتىپ: «قوي، بالامدى قيماي ۇيدە ساقتاعانىممەن ۇيدە تىرشىلىگى بولماعان سوڭ قيماعانىمنان نە پايدا؟ وناندا بالامدى جىبەرەيىن!» – دەگەن ويعا كەلىپ، ۋازىرلەرىمەن اقىلداسىپ، قاسىنا قىرىق جىگىت قوسىپ، قىرىق قاشىرعا التىن، ءدىلدا ارتىپ، جىبەرەتىن بولىپتى.

حاننىڭ باس ءۋازىرىنىڭ دە جالعىز بالاسى بار ەكەن. ول بالا باكىرمەن ءبىر جىلى تۋعان، ەكى جاسىنان بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە ءوسىپ، ەكەۋى وتە سۇيىكتى دوس ەكەن. ءۋازىردىڭ بالاسى دوسىنىڭ ساپارعا جۇرەتىنىن ەستىپ، اكەسىنەن رۇقسات سۇراپ: «مەن دە دوسىممەن بىرگە كەتەمىن»، – دەپتى.

ءۋازىر دە جالعىز بالاسىن قيماي: «قوي، قاراعىم»، – دەگەن ەكەن، بالاسى قاشىپ كەتسە دە كەتەتىنىنە كوزى جەتكەن سوڭ: «قايتەيىن، مەنىڭ بالام حاننىڭ بالاسىنان ارتىق پا؟» – دەپ ءۋازىر دە بالاسىنا رۇقسات بەرىپتى. حاننىڭ بالاسى قاسىنا قىرىق جىگىتتى ەرتىپ ۇيىنەن شىققاندا، ءۋازىردىڭ بالاسى دا جەتىپتى. بۇعان باكىر وتە قاتتى قۋانىپ، قىرىق ەكى بولىپ ەلىنەن شىققان كۇنى، ءۋازىردىڭ بالاسى باكىرگە:«ەي، دوستىم، وسى ءبىز ساقىپجامالدىڭ ەلىن تاپساق، ساقىپجامالدى كۇشپەن، قايرات قىلىپ الامىز با، قالاي الار ەدىك؟» – دەپ سۇراپتى.

سوندا باكىر تۇرىپ: «ءبىز قىرىق ەكىمىز قايرات ەتىپ نە بىتىرەمىز، قۇداي بەرسە ءبىر ايلا قىلارمىز»، – دەپتى. سوندا ءۋازىردىڭ بالاسى: «ولاي بولسا، مىنا قىرىق جىگىتتى قايتار، بۇلار بىزگە اياقباۋ بولادى، نە دە بولسا ەكەۋىمىز-اق كەتەلىك»، – دەپتى.

باكىر دە بۇل ءسوزدى تۋرا كورىپ، قىرىق جىگىتتى قايتارىپ، ەكەۋى قىرىق قاشىردى ايداپ ءجۇرىپ كەتىپتى.

سونىمەن ەكەۋى ايدان اي، جىلدان جىل ءجۇرىپ، اشىپ-ارىپ، سۇراپ ءجۇرىپ، ساقىپجامالدىڭ ءشارىسىن تاۋىپتى. شارىگە كەلگەندە التى قاشىر دىلدادەن باسقاسىن سىرتقا ءبىر جەرگە كومىپ، التى قاشىر ءدىلدانى الىپ شارىگە كىرىپ، سول ءشارىنى ارالاپ ءبىر بالالارى جوق وزدەرى وتە ناشار ءبىر كەمپىر مەن شالدى تاۋىپ الىپ، سول كەمپىر-شالعا بالا بولىپ تۇرا بەرىپتى.

سوندا ءۋازىردىڭ بالاسى باكىرگە: «ساقىپجامالدىڭ ءشارىسىن تاپتىق، ال ەندى ءوزىن تابۋ ءۇشىن مول ايلالار كەرەك، كەيىن ساقىپجامال ءبىر جەردەن سەزىلىپ قالسا، سوندا مەنىڭ اقىلىمنان شىقپاعايسىڭ»، – دەپتى. ءۋازىردىڭ بالاسى كەمپىر مەن شالعا تويعاندارىنشا ءدىلدا بەرىپ: «بىزدەر سىزدەرگە بالا بولامىز، سىزدەر ءبىزدىڭ اۋىر-جەڭىل ىستەرىمىزگە شىداڭىزدار»، – دەپتى.

التىن مەن ءدىلداعا تويعان كەمپىر مەن شال: «وي، قاراقتارىم، سەندەر ءولىپ بەر دەسەڭدەر دە شىدايمىز»، – دەپتى.

سونىمەن ەكى بالا ءبىر كۇنى بازاردا جۇرگەندە، ءبىر التىن سارايدان قاڭعىر-قاڭعىر قوڭىراۋ سوعىلىپتى. سول قوڭىراۋ سوعىلعاندا بازارداعىلار مەن كوشەدەگىلەر بىت-شىت بولىپ الدى-ارتىنا قاشىپ، ۇيلەرىنە كىرىپ، ەسىكتەرىن، تەرەزە قاقپاقتارىن بەكىتىپتى. ەل الدى-الدىنا قاشا جونەلگەندە باكىر كوپشىلىكپەن بىرگە جونەلىپتى. ءۋازىردىڭ بالاسى، «مۇندا نە كەرەمەت بار ەكەن، بايقايىنشى» دەپ، ءبىر جەرگە جاسىرىنىپ تۇرىپ قالىپتى.

از تۇرعاننان كەيىن، ءوزىن كورەتىن ادام بولماعان سوڭ، ءبىر بيىك جەرگە شىعىپ الىپ قاراپ تۇرسا، الگى قوڭىراۋ قاعىلعان التىن سارايدان كۇنمەن شاعىلىسىپ، ادام سياقتى ءبىر نارسە، ءجارق-جۇرق ەتىپ، بىر-ەكى كوشەنى اينالىپ بارىپ، ءبىر قوراعا كىرىپ كەتىپتى. ءۋازىردىڭ بالاسى: «بۇل نە عاجاپ ەكەن، بايقايىن»، – دەپ، ءبىر بيىككە شىعىپ قاراپ تۇرىپتى. الگى جارقىلداعان ءبىر ساعاتتاي سول كىرگەن جەرىندە بولىپ، ءبىر مەزگىلدە جارق-جۇرق ەتىپ، كىرگەن قوراسىنان قايتا شىعىپ، ءوزىنىڭ باستاپقى شىققان التىن سارايىنا بارىپ كىرىپتى.

سونان سوڭ سول سارايداعى قوڭىراۋدى تاعى قاققان ەكەن، جان-جاقتاعى بەكىتىپ قويعان قاقپا، تەرەزەلەردى اشىپ، ەل ۇيلەرىنەن شىعا باستاپتى. ءۋازىردىڭ بالاسى مۇنىڭ ءبارىن كورىپ الىپ، كەمپىر مەن شالعا كەلىپ: «مەن وسىنداي ءبىر ءىس كوردىم، ول نە عاجاپ ءىس؟» – دەپ سۇراپتى. سوندا شال ايتىپتى: «بالام، ءبىزدىڭ بىرنەشە پاتشالاردىڭ ۇستىنەن قارايتىن ءقاھيلا دەگەن وتە مىقتى پاتشامىز بار. پاتشامىزدىڭ ەركەك بالاسى جوق، ساقىپجامال دەگەن جالعىز قىزى بار. ول ساقىپجامالدىڭ سۇلۋلىعى ادام بالاسىنا تۋرا كەلمەسە كەرەك. پاتشامىز ول قىزىن جاس كۇنىنەن ەركەك كىندىكتىگە كورسەتپەي باعىپ كەلەدى. قىزى وسى كۇندە ابدەن بويجەتتى. ساقىپجامالدى ەركەك زاتىنان كورەتىن وسى شاھارىمىزدا الپىس جاستان اسقان ءبىر كارى زەرگەر بار. ساقىپجامال ءار جۇما سايىن سول كارى ۇستاعا كەلىپ، بىلەزىك، ساقينا سياقتى وزىنە كەرەكتى زاتتارىن سوقتىرىپ الادى. ساقىپجامال كارى ۇستانىكىنە شىعار كەزىندە، ساقىپجامالدى كۇزەتەتىن قىرىق قىز ساقىپجامال شىعادى دەپ قوڭىراۋ قاعادى، سوندا ساقىپجامالدى كورمەۋ ءۇشىن شاھارداعى بارلىق ادام جاسىرىنادى. ساقىپجامال جۇمىسىن ءبىتىرىپ سارايىنا قايتىپ كەلگەندە، ساقىپجامال كەلدى دەپ، ەكىنشى قوڭىراۋدى قاعادى، سوندا جاسىرىنعان ادامدار قايتا شىعادى. بالام، سەنىڭ كورگەنىڭ ساقىپجامال»، – دەپتى.

ءۋازىردىڭ بالاسى ساقىپجامالدىڭ جايىن تۇگەل ۇعىپ الىپ، باكىردى جەتەلەپ، كارى ۇستاعا كەلىپ: «اتا، مىنا بالا ەكەۋمىز ءبىر تۋىسقان ەدىك، اكە-شەشەلەرىمىز ءولىپ جەتىم قالىپ، جان باعۋىمىز قيىن بولىپ كەتتى. اۋىر جۇمىس ىستەي المايمىز، ءبىز جەتىمدەر جان باعۋ ءۇشىن، مەنىڭ مىنا ءىنىمدى كورىك باسۋعا جالداپ الىڭىزشى»، – دەپتى.

سوندا كارى ۇستا: «ويباي، قاراقتارىم-اي، ماعان جۇما سايىن ساقىپجامال كەلەدى، ساقىپجامالعا پاتشا ەركەك زاتىن كورسەتپە دەگەن، مەن ساقىپجامالعا نە دەيمىن؟» – دەپتى. سوندا ءۋازىردىڭ بالاسى: «اتا، ساقىپجامال كەلگەندە نە دەۋشى ەدىڭىز؟» – دەپ سۇراپتى. سوندا كارى ۇستا: «ساقىپجامال مەن وتىرعان ەسىكتىڭ سىرتىندا تۇرىپ، «اتا، باس ەكەۋ مە، بىرەۋ مە» دەپ سۇراۋشى ەدى»، – دەپتى. سوندا ءۋازىردىڭ بالاسى: «اتا-اۋ، ونان نەسىن قورقاسىز؟ ساقىپجامال كەلىپ ادەتىنشە «باس ەكەۋ مە، بىرەۋ مە» دەپ سۇراعاندا ءسىز «قاراعىم، باس بىرەۋ عوي» دەپ قويىڭىز، ساقىپجامال ەسىكتى اشىپ جىبەرىپ: «ە، بىرەۋ دەگەنىڭ قانە؟ قاسىنداعىڭ كىم؟» – دەپ، اشۋلانىپ ۇرىسار. سوندا ءسىز ايتىڭىز: «قاراعىم، ساقىپجامال-اي، بۇل مەنىڭ جالعىز بالام ەدى، پاتشا ساعان ەركەك زاتىن كورسەتپە دەگەن سوڭ، بۇل بالامدى جەر استىنا ساقتاپ ءجۇرۋشى ەدىم، مەن قارتايىپ ولەر شاعىما جاقىنداپ كەلەمىن، مەن ولگەندە ساعان بىلەزىك، جۇزىكتى كىم سوعىپ بەرەدى؟ كوزىمنىڭ تىرىسىندە، كوكىرەگى جاتتىعىپ، قولى ۇيرەنىپ، مەن ولگەندە وزىڭە بىلەزىك، جۇزىك سوعىپ بەرسىن دەپ شىعارىپ وتىرمىن» –دەسەڭىز بولعانى ەمەس پە؟» – دەپتى.

ۇستا شال: «ونداي بولسا، جارايدى، بالام»، – دەپ، حاننىڭ بالاسىن كورىك باسۋعا جالداپ الىپتى. سونىمەن، ساقىپجامالدىڭ كەلەتىن ۋاقىتى بولىپ، ءوزىنىڭ ادەتىنشە تىستا تۇرىپ سۇراپ، ۇستا شال «بىرەۋ» دەگەندە، ەسىكتى اشىپ جىبەرىپ: «قاسىڭداعى كىم؟» – دەپ ۇرىسقاندا، ۇستا شال ءۋازىردىڭ بالاسىنىڭ ۇيرەتكەنىن ايتىپتى.

ساقىپجامال: «ونداي بولسا، جارايدى، اتا»، – دەپ كەلىپ وتىرىپ، بىلەزىك، ساقينالارىن سوقتىرىپ، كەتۋگە اينالعاندا، ۇستا شال: «قاراعىم، تاتەڭدى اتتاندىرىپ جىبەر»، – دەپتى. ساقىپجامال بۇرىنعىداي تەز شىعىپ كەتە قويماي، جالتاقتاپ باكىرگە كوبىرەك قاراپ، ءبىراز اينالىپ، تىسقا شىعىپ اتقا مىنگەندە باكىر قولتىعىنان كوتەرە اتتاندىرعاندا، ەرىنە وتىرا بەرىپ، باكىردىڭ قولىن قىسىپ جىبەرىپتى. باكىردىڭ ءوڭى قۋارىپ، نە دەپ جاۋاپ قاتارىن بىلمەي، تۇرعان ورنىندا تىك تۇرىپ قالا بەرىپتى.

ساقىپجامال كەتىسىمەن ءۋازىردىڭ بالاسى جۇگىرىپ كەلىپ، باكىردەن: «ساقىپجامالدان ماحابباتتىڭ بەلگىسى تۋرالى بىردەڭە سەزە الدىڭ با؟» – دەپ سۇراپتى. باكىر: «سويلەسە المادىم، اتتاندىرعانىمدا قولىمدى قاتتىراق قىسقانداي بولدى»، – دەپتى.

سوندا ءۋازىردىڭ بالاسى: «ونداي بولسا قۇداي بەرىپتى، ساقىپجامالدىڭ كوڭىلى ءتۇسىپ، «كەشكە كەلەرسىڭ» دەگەن ەكەن»، – دەپتى. كۇن باتىپ، ىمىرت جامىلعاندا ءۋازىردىڭ بالاسى كارى ۇستاعا كەلىپ: «اتا، كەشە ءتۇنى، كوشەگە بالالارمەن ويىنعا شىعىپ ەدىم، ءبىرقانشا بالالار مەنى جالعىزداپ، جاقسى ويناتپادى. بۇگىن تاعى وينايتىن كۇنىمىز، مىنا ىنىمە رۇقسات ەتىڭىز، مەنىمەن بىرگە ويناسىن»، – دەپتى.

ۇستا شال: «قاراعىم، ەرتەڭ جۇمىسىنان قالماسا بولدى عوي، بارا بەرسىن»، – دەپتى.

ءۋازىردىڭ بالاسى باكىردى ەرتىپ ساقىپجامالدىڭ سارايىنا كەلسە، ساقىپجامال نوكەر قىزدارىنىڭ سارايىندا ولەڭ-جىر، تاماشامەن وتىر ەكەن، ءۋازىردىڭ بالاسى باكىردى ساقىپجامال جاتاتىن ۇيگە كىرگىزىپ: «ساقىپجامال كەلگەنشە ۇيىقتاپ قالىپ جۇرمە»، – دەپ ءوزى باسقا ءبىر جەرگە بارىپ جاسىرىنىپ تۇرىپتى.

ساقىپجامال تەزىرەك كەلە قويماي، ءبىرازدان سوڭ باكىردىڭ ۇيقىسى كەلىپ، ۇيىقتاپ قالىپتى. ءبىر مەزگىلدە ساقىپجامال كەلسە، باكىردىڭ ۇيىقتاپ جاتقانىن كورىپ، ارى-بەرى وياتسا ويانباپتى. ساقىپجامال ابدەن وياتا الماي، قالتاسىنا ءۇش اسىق سالىپ، ءوزى توسەگىنە شىعىپ ۇيىقتاپ قالىپتى. ءۋازىردىڭ بالاسى ۇيىقتاماي تاڭعا جاقىنداعاندا كىرىپ بارسا، ەكەۋى ەكى جەردە ۇيىقتاپ جاتقانىن كورىپ، باكىردى سۇيرەپ دالاعا شىعارىپ قالتاسىن قاراسا، ءۇش اسىق تۇر. «وي، بالە-اي!» سەن ءالى اسىق ويناۋدان شىعا الماپسىڭ»، – دەپ، باكىردى ۇستانىڭ ۇيىنە جىبەرىپ، ءوزى كەمپىر-شالدىڭ ۇيىنە كەتىپتى. سونىمەن ءبىر جۇما تاعى دا ءوتىپ، ساقىپجامال كەلىپ اتتاناردا باكىردىڭ بەتىنەن شاپالاعىمەن جانىپ كەتىپتى. ساقىپجامال كەتىسىمەن ءۋازىردىڭ بالاسى كەلىپ: «بۇل جولى قانداي بەلگى قالدى؟» – دەپ سۇراسا، باكىر: «ونىسى نەسى ەكەنىن بىلمەيمىن، بەتىمە شاپالاعىمەن ءبىر جانىپ كەتتى»، – دەپتى.

سوندا ءۋازىردىڭ بالاسى: «بۇگىن كەل دەگەن ەكەن»، – دەپ بازاردان ءبىر اششى ءدارى الىپ، نانعا ارالاستىرىپ، كىشكەنە ءۇش توقاش ءپىسىرتىپ الىپ، كەشىندە كارى ۇستادان باكىردى سۇراپ الىپ، ساقىپجامالدىڭ سارايىنا كەلسە، ساقىپجامال بۇرىنعىداي تاعى دا نوكەر قىزدارىنىڭ قاسىندا وتىر ەكەن. ءۋازىردىڭ بالاسى باكىردى ساقىپجامالدىڭ توسەگىنىڭ الدىنا اكەپ وتىرعىزىپ: «ەگەر ۇيقىڭ كەلسە، مىنا توقاشتى جە»، – دەپ، ءۇش توقاش بەرىپتى دە، ءوزى ءبىر جەرگە بارىپ، بۇرىنعىسىنداي جاسىرىنىپ تۇرا بەرىپتى. باكىردىڭ تاعى ۇيقىسى كەلگەندە توقاشتىڭ ءبىرىن جەپ جىبەرگەن ەكەن، باكىردىڭ اۋزىن اشىتىپ، كوزىنەن جاسىن اعىزىپ، ۇيقىسىن كەلتىرمەي وتىرعاندا ساقىپجامال كەلىپ، ەكى عاشىق قوسىلىپ، ءبىر-بىرىنىڭ حالى-جايىمەن ابدەن تانىسىپ، قۇشاقتاسىپ جاتقان كۇيىندە شامدارىن وشىرمەستەن ەكەۋى دە ۇيىقتاپ قالىپتى. باقتاشى قىزدار: «ساقىپجامالدىڭ شامى نەعىپ وشپەدى» دەپ كەلسە، ەكەۋىنىڭ قۇشاقتاسىپ ۇيىقتاپ جاتقانىن كورىپ، بەس-التى قىز جابىلىپ، جاتقان جەرىندە كورپەلەرىنە وراپ كوتەرىپ، مونشاسىنا اپارىپ بايلاپ قويىپتى. «بۇگىن تۇندە ول مونشاعا ادام بالاسى جاقىن كەلۋشى بولماسىن!» – دەپ، قىزدار بارىپ جاتىپ قالىپتى. بۇل بولعان ءىستى جاسىرىنىپ تۇرعان ءۋازىردىڭ بالاسى باستان-اياق بارلىعىن كورىپ، جۇگىرىپ وتىرىپ كەمپىر-شالعا كەلىپ، ولاردى وياتىپ، جالبا-جۇلبا كيىمدەرىن كيگىزىپ ەرتىپ الىپ كەلە جاتىپ:

– مەن سىزدەردى ءقازىر ساقىپجامالدىڭ مونشاسىنا اپارىپ بايلاپ، ونداعى ەكى ادامدى شىعارامىن. ەرتەڭ پاتشا سىزدەردى شاقىرىپ الىپ سۇراعاندا نە دەيسىزدەر؟ پاتشا سىزدەردەن: «ەي، كەمپىر-شالىم، بۇلارىڭ قالاي؟» – دەپ سۇراسا، سوندا سىزدەر: «ويباي-اي، تاقسىر-اي، بىزدەر ءبىر ناشار كەمپىر مەن شال ەدىك، الىس جەردە ءبىر ۇزاتقان قىزىمىز بار ەدى. بالامىزدى ساعىنىپ سول قىزىمىزدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ كەلەلىك دەپ، ەكەۋمىز جاياۋ ءجۇرىپ، سول بالامىزعا بارىپ ءبىر اي جاتىپ، ۇڭگىر دە بولسا ءۇيىم ەدى دەگەندەي، ۇيگە قايتالىق دەپ جاياۋلاتىپ ارىپ-اشىپ، شارشاپ كەلە جاتىپ ساقىپجامالدىڭ سارايىنىڭ الدىندا ۇيىقتاپ قالىپپىز. سونان باسقا ەشتەڭە بىلمەيمىز»، – دەپ، پاتشانىڭ الدىندا كەڭكىلدەپ جىلاڭىزدار»، – دەپتى. التىنعا تويعان كەمپىر مەن شال: «جارايدى، بالام»، – دەپ ۇشەۋى باكىرلەر قامالعان مونشاعا كەلسە، مونشاشى «كىرۋگە رۇقسات جوق» دەپ كىرگىزبەپتى. سوندا ءۋازىردىڭ بالاسى: «بىزدەر سەن تۇگىل پاتشانىڭ وزىنە بارساق تا تۇسەمىز، ءما!» – دەپ قوينىنا تولتىرىپ اكەلگەن التىنىن شاشىپ-شاشىپ جىبەرىپتى. مونشاشى التىندى ۋىستاپ تەرىپ جۇرگەندە، بۇلار دەرەۋ مونشاعا كىرىپ كەتىپ، ساقىپجامال مەن باكىردى بوساتىپ، ولاردىڭ ورنىنا شال مەن كەمپىردى بايلاپ ءۇش كىسى بولىپ كىرىپ، قايتادان ءۇش كىسى بولىپ شىعىپ كەتە بەرىپتى.

ساقىپجامال ءوز سارايىندا، باكىر ۇستانىكىندە، ءۋازىردىڭ بالاسى شال مەن كەمپىردىكىندە جاتا بەرىپتى. ەرتەڭىنە پاتشا تاعىنا كەلىپ وتىرعاندا ساقىپجامالدى ۇستاپ بايلاعان قىزدار پاتشانىڭ الدىنا كىرىپ: «تاقسىر! بۇگىن تۇندە قىزىڭىز ساقىپجامال ءبىر جىگىتپەن قۇشاقتاسىپ ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن ەكەۋىن دە ۇستاپ مونشاعا اپارىپ بايلاپ قويدىق. ءالى سول جەرىندە بايلاۋلى تۇر»، – دەپ، ارىز قىلىپتى.

پاتشا مۇنى ەستىگەندە تۇگى سىرتىنا شىعىپ، قاھارلانىپ، جەندەتتەرىنە: «ءقازىر بارىپ الىپ كەلىپ، ەكەۋىنىڭ دە باسىن الىڭدار»، – دەپ بۇيىرىپتى. جەندەتتەر بارىپ الىپ كەلسە، ساقىپجامال دەگەندەرى ولمەلى ءبىر شال مەن كەمپىر بولىپ شىعىپتى. پاتشا بۇلاردى كورگەندە قاھارى تارقاپ، مۇرتىنان كۇلىپ كەمپىر-شالدان جاۋاپ سۇراعاندا، ولار ءۋازىردىڭ بالاسىنىڭ ۇيرەتكەن سوزدەرىن ايتىپ، كەڭكىلدەپ جىلاپتى. پاتشا سول ساعاتىندا ارىزشى قىزداردى قىرعىزىپ تاستاپتى. سونىمەن ءبىر جۇما تاعى دا ءوتىپتى. ساقىپجامال بۇل جولى اتقا مىنگەندە باكىردى شىلبىر بويى جەرگە سۇيرەپ اپارىپ كەتىپتى. ءۋازىردىڭ بالاسى جۇگىرىپ كەلىپ: «بۇل جولى قانداي بەلگىسى بار؟» – دەپ سۇراعاندا: «شىلبىر بويى جەرگە سۇيرەپ اپارىپ، تاستاپ كەتتى»، – دەپتى.

ءۋازىردىڭ بالاسى: «وي، قۇداي جارىلقاپتى، بۇگىن كەشكە كەتەلىك دەگەنى ەكەن»، – دەپ، تىعىپ قويعان وتىز ءتورت قاشىر دىلدامەنەن سول شاھاردىڭ ەڭ الدىڭعى ءۇش تۇلپار اتىن ساتىپ الىپ، دايارلانىپ تۇرىپ، ەل ۇيىقتاعان كەزدە ۇشەۋى ءۇش تۇلپارعا ءمىنىپ، ەلىنە قاراي ءجۇرىپ بەرىپتى.

بۇلار تۇلپاردىڭ بار جۇرىسىمەن ەكى كۇن، ەكى ءتۇن ءجۇرىپ، ابدەن قۇتىلىپ العاندا ءتۇس مەزەتىندە ءبىر اعاشتىڭ تۇبىنە كەلىپ، دەمالىپ جاتقانىندا باكىر مەن ساقىپجامال ۇيىقتاپ قالىپ، ءۋازىردىڭ بالاسى وياۋ جاتسا، ءۇش كەپتەر كەلىپ اعاشتىڭ باسىنا قونىپ وتىرىپ، بىر-بىرىمەن ادامشا سويلەسىپتى: «ويپىر-اۋ، مىنا جاتقاندار ءقاھيلا پاتشانىڭ قىزى ساقىپجامالدى ءبىر حاننىڭ بالاسى الىپ قاشىپتى دەپ ەدى، سولار ەكەن عوي»، – دەسىپتى. سوندا قۇستىڭ بىرەۋى تۇرىپ ايتىپتى: «الىپ قاشۋى دۇرىس-اق، ءبىراق بەيشارانىڭ ەڭبەگى ەش ەكەن عوي، ساقىپجامالدىڭ اكەسى ءقاھيلا پاتشا سيقىرعا وتە ۇستا، سيقىرىمەن جىبەك اياقباۋلى كوك قارشىعا جىبەرىپ ۇستايدى، حاننىڭ بالاسىنىڭ اجالى سونان ەكەن عوي»، – دەپتى. ەندى بىرەۋى تۇرىپ: «ەگەر دە قارشىعادان امان وتسە، التىن ەر-توقىمدى شىلبىرىن شۇباتىپ، تىزگىنىن قاڭتارعان قارا جورعا ات كەلەدى. سول اتتى ۇستايمىن دەپ، حاننىڭ بالاسىنىڭ اجالى سونان بولادى ەكەن»، – دەپتى. ەندى بىرەۋى تۇرىپ: «ەي، وسىلار سول ەكەۋىنەن دە امان كەتەر، ەلىنە امان-ەسەن بارار، سوندا توي جاساپ، اق وتاۋدا جاتقاندا وتاۋدىڭ شاڭىراعىنان التى قىرلى ايداھار ءتۇسىپ، حاننىڭ بالاسىنىڭ اجالى ءدال سونان بولار»، – دەپتى.

سوندا بىرەۋى: «وسىلاردىڭ بىرەۋى وياۋ بولماسىن»، – دەپتى. ەكىنشى بىرەۋى: «ەگەر وياۋ بولسا وسى سوزدەردى اۋزىنان شىعارىپ ايتسا، قارا تاس بولسىن»، – دەپ ۇشىپ كەتىپتى.

ءۋازىردىڭ بالاسى بارلىعىن ەستىپ الىپ، ەكەۋىن وياتىپ الىپ كەلە جاتقان بەتىنە قاراي جۇرە بەرىپتى. بۇلار ءبىراز جۇرىسىمەن-اق ءبىر كوك قارشىعا جىبەك اياق باۋىن سالاقتاتىپ باكىردى جانامالاپ جەتىپ كەلگەندە، باكىر ۇستاۋعا تۇرا ۇمتىلىپتى. سوندا ءۋازىردىڭ بالاسى: «ويباي، باكىر، مەن ۇستايىن»، – دەپ ۇمتىلىپ بارىپ، قارشىعانى قانجارىمەن ەكى ءبولىپ تاستاپ جۇرە بەرىپتى.

بۇعان باكىر: «نەگە ءولتىردىڭ؟» – دەسە، ول: «ەلگە بارعاندا مۇنان دا ارتىق قارشىعا تابىلادى»، – دەپ قويىپتى. سونىڭ ارتىنان كوپ ۇزاماي-اق ەر-تۇرمانى التىن ءبىر قارا جورعا ات اعىپ، جورعالاپ جەتىپ كەلىپتى. باكىر ۇستاۋعا تاعى ۇمتىلا بەرگەندە-اق ءۋازىردىڭ بالاسى ونان بۇرىن قارا جورعا اتتى موينىنان شاۋىپ جىبەرىپتى.

بۇعان باكىر قاتتى رەنجىپ: «مۇنىڭ قالاي؟» – دەسە، ول: ساقىپجامال پايداكۇنەم ەكەن دەر، ساقىپجامالدان ۇيات بولادى، – دەپ قويىپتى.

سونىمەنەن، اي وتكەندە امان-ەسەن ءوز ەلىنە دە جەتىپتى. بالالارىنان ءۇمىت ۇزگەن حان مەن ءۋازىر بىرنەشە كۇن توي جاساپ، باكىرمەن ەگىز قىزىن ءۋازىردىڭ بالاسىنا بەرىپ، ەكەۋىنە ەكى اق وتاۋ تىگىپ بەرىپتى. بالالارى وتاۋىنا كىرىپ جاتقان سوڭ، حان ءۋازىردىڭ بالاسىنان ساقىپجامالدى قانداي ايلامەن قولعا ءتۇسىرىپ العانىن سۇراپتى. ءۋازىردىڭ بالاسى اڭگىمەمەن وتىرا بەرىپتى. ءبىر كەزدە ايداھار ەسىنە ءتۇسىپ، ايتىپ وتىرعان ءسوزىنىڭ اياعىن شالا تاستاپ، باكىردىڭ وتاۋىنا جۇگىرىپ كەلسە، ايداھار شاڭىراقتان جاڭا ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن. ءۋازىردىڭ بالاسى قانجارىن الىپ، قاق ماڭدايدان سالىپ جىبەرگەندە، ايداھار ەكى جارىلىپ جەرگە ءتۇسىپتى. ايداھاردىڭ ءبىر تامشى قانى وت جاقتا جاتقان ساقىپجامالدىڭ بەتىنە تامىپ كەتىپتى.

تامعان قاننىڭ ءزارى جايىلىپ كەتەر مە ەكەن دەپ ويلاعان ءۋازىردىڭ بالاسى، جىبەك ورامالىن سۋعا مالىپ جىبەرىپ، قان ورامالعا جايىلسىن دەپ، قاندى سورىپ جاتقاندا حاننىڭ قىزى ەسىكتەن سىعالاپ تۇرىپتى. اكەسىنە جۇگىرىپ كەلىپ: «ويباي، اكە، كۇيەۋ بالاڭىز باكىردى الداپ ءجۇر ەكەن، ساقىپجامالدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ جاتىر»، – دەپتى.

بۇعان حان قاتتى قاھارلانىپ، ءۋازىردىڭ بالاسىن شاقىرىپ الىپ، باسىن الماقشى بولعاندا، ءۋازىردىڭ بالاسى: «تاقسىر، مەن دوستىم ءۇشىن باستا ءوز جانىمدى قۇربان قىلىپ ەدىم، مەن اقىرىندا دوستىم ءۇشىن قۇربان بولدىم، تىڭداساڭىز، ولسەم دە ايتىپ ولەيىن»، – دەپتى.

حان قاھارمەن وتىرىپ: «ال، ايتشى!» – دەپتى.

سوندا ءۋازىردىڭ بالاسى: «اعاشتىڭ تۇبىندە جاتقانىمىزدا ءۇش كەپتەر كەلىپ قونىپ، ولار ادامشا سويلەستى. باكىردىڭ نەدەن ولەتىنىن ايتتى. ال مۇنى ەسىتكەن ادام اۋزىنان شىعارسا، قارا تاس بولسىن دەپ، ۇشىپ كەتتى. ءسويتىپ، بۇلارعا سىر ايتپادىم، قارشىعا كەلگەندە قارشىعانى قانجارمەن ەكى ءبولدىم»، – دەگەندە، ءۋازىردىڭ بالاسىنىڭ تىزەسىنەن تومەنگى جەرى تاس بولىپ قاتىپتى.

سوندا حان: «ويباي، شىراعىم، ەندىگىسىن ايتپاي-اق قوي!» – دەگەن ەكەن، ءۋازىردىڭ بالاسى: «مەن دوستىم ءۇشىن اقىر ولگەن اداممىن، ەكى اياقتان ايرىلعان سوڭ مەنىڭ تىرلىگىم نە كەرەك، قارا جورعا ات كەلگەندە موينىنان شاۋىپ جىبەردىم. سىزگە بۇگىن كورگەنىمدى ايتايىن دەپ وتىرىپ، ايداھاردى ۇمىتىپ كەتىپپىن، ايداھار ەسىمە تۇسكەندە، ايتىپ وتىرعان ءسوزىمدى شالا تاستاپ، جۇگىرىپ كەلىپ ەدىم، ايداھار شاڭىراقتان ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن، ايداھاردى قانجارمەنەن ءبىر سالىپ ەكى ءبولدىم»، – دەگەندە ءبۇتىن دەنەسى تاس بولىپ قاتىپ قالىپتى.

حان قاتتى وكىنىپ، قىزىن ولتىرۋگە بەكىپتى. ءۋازىرى «اجالعا امال جوق» دەپ، حاندى توقتاتىپتى.

ەرتەڭگىسىندە باكىر ويانسا، دوسى تاس بولىپ قاتىپ قالعان ەكەن. ويباي سالىپ جىلاپ «نە بولدى» دەپ سۇراعان ەكەن. حان باكىر مەن ساقىپجامال سەزبەگەن جاسىرىن سىرلارىن ايتىپ، ول تۋرالى دوسىنىڭ قالاي ولگەنىن تۇگەل بايانداپ بەرىپتى.

سوندا باكىر: «عاشىق بولىپ ءجۇرىپ، ولىمگە تاقالىپ، سونشالىق جول ازابىن كورىپ اكەلگەن ساقىپجامالدىڭ دا كەرەگى جوق، جان دوستىمنان اجىراعاندا ەندىگى تىرلىكتىڭ ماعان كەرەگى نە، مەن وسى دوستىمدى ارقالاپ ءجۇرىپ ءومىر وتكىزەمىن»، – دەپ، تاس بوپ قاتىپ جاتقان دوسىن ارقالاپ بەتى قالاي بۇرىلسا، سولاي ساندالىپ جۇرە بەرىپتى.

سونىمەن، بىرنەشە ايلار جۇرگەندە، ءال-شاماسى قۇرىپ، اياق باسۋعا دارمەنى كەلمەي، ءبىر اعاشتىڭ تۇبىنە سايالاپ، ۇيقىلى-وياۋ جاتسا، باياعى ءۇش كەپتەر كەلىپ، قونىپ وتىرىپ، ادامشا سويلەسىپ: «وي، مىناۋ، الگى ءقاھيلا پاتشانىڭ قىزىن الىپ قاشقاندار عوي»، – دەسىپتى. سوندا بىرەۋى تۇرىپ: «وي، ادام ۋادەسىز دەگەن عوي، بۇل سىرىن ايتىپ قويعان ەكەن-اۋ!» – دەپتى. ەندى بىرەۋى تۇرىپ: «بۇلار كورەتىنىن كورىپ بولدى عوي، كورگەنىن ايتام دەپ تاس بولىپ قاتۋى ءبارى سيقىردىڭ ءىسى، ەندى سول سيقىردىڭ قايتۋى دا وڭاي عوي. وسىدان باتىسقا قاراي جۇرە بەرسە، قاتار اعىپ جاتقان ءۇش بۇلاق بار، سونىڭ بىرىنشىسىنەن ءوتىپ بارىپ، ەكىنشىسىنە مىنا تاس بوپ جاتقان ادامدى باتىرىپ السا، سيقىر سۋمەن قايتادى عوي»، – دەپ ۇشىپ كەتىپتى.

باكىر بۇل ءسوزدى ەستىپ، قۋانىپ كەتىپ، تاس بوپ قاتقان دوسىن ارقالاپ الىپ، كۇنباتىسقا قاراي جۇرە بەرسە، قاتار اققان ءۇش بۇلاق كەزىگىپتى. ەسىتكەنىندەي، بىرىنەن ءوتىپ، ەكىنشىسىنە بارىپ، دوسىن ءۇش رەت سۋعا باتىرىپ العاندا، دوسى ۇيقىدان ويانعانداي «ءبىسمىللا» دەپ باسىن كوتەرىپ الىپتى. سول جەردە ەكى دوس جىلاپ-سىقتاپ كورىسىپ الىپ، قول ۇستاسىپ ەلىنە كەلىپتى. ءبىرى حان، ءبىرى ءۋازىر بولىپ بارشاسى مۇراتتارىنا جەتىپتى.

نازار اۋدار:

سابيگە ءومىر سىيلاعان قۇدىرەت

ءولى مەن ءتىرىنىڭ دوستىعى تۋرالى اڭىز

---