InfoHub Logo

"Abaı Qunanbaev qara sózderi"
"Abaı muralary qara sóz"
"Abaı danalyq sózderi"
"Abaı fılosofıasy qara sózder"
"Abaıdyń oılary qara sóz"
"Abaı ósıetteri qara sóz"
"Abaıdyń aqyl-nasıhat sózderi"
"Abaıdyń ádebı murasy qara sóz"
"Abaıdyń tanymal qara sózderi"
"Abaı Qunanbaev shyǵarmalary qara sóz"

 

 BİRİNSHİ SÓZ

Bul jasqa kelgenshe jaqsy ótkizdik pe, jaman ótkizdik pe, áıteýir birtalaı ómirimizdi ótkizdik: alystyq, julystyq, aıtystyq, tartystyq - áýreshilikti kóre-kóre keldik. Endi jer ortasy jasqa keldik: qajydyq, jalyqtyq; qylyp júrgen isimizdiń baıansyzyn, baılaýsyzyn kórdik, bári qorshylyq ekenin bildik. Al, endi qalǵan ómirimizdi qaıtip, ne qylyp ótkizemiz? Sony taba almaı ózim de qaıranmyn.

El baǵý? Joq, elge baǵym joq. Baǵýsyz dertke ushyraıyn degen kisi baqpasa, ne albyrtqan, kóńili basylmaǵan jastar baǵamyn demese, bizdi qudaı saqtasyn!

Mal baǵý? Joq, baǵa almaımyn. Balalar ózderine kereginshe ózderi baǵar. Endi qartaıǵanda qyzyǵyn óziń túgel kóre almaıtuǵyn, ury, zalym, tilemsekterdiń azyǵyn baǵyp beremin dep, qalǵan az ǵana ómirimdi qor qylar jaıym joq.

Ǵylym baǵý? Joq, ǵylym baǵarǵa da ǵylym sózin sóıleser adam joq. Bilgenińdi kimge úıretersiń, bilmegenińdi kimnen surarsyń? Elsiz-kúnsizde kezdemeni jaıyp salyp, qolyna kezin alyp otyrǵannyń ne paıdasy bar? Muńdasyp sher tarqatysar kisi bolmaǵan soń, ǵylym ózi - bir tez qartaıtatuǵyn kúıik.

Sofylyq qylyp, din baǵý? Joq, ol da bolmaıdy, oǵan da tynyshtyq kerek. Ne kóńilde, ne kórgen kúnińde bir tynyshtyq joq, osy elge, osy jerde ne qylǵan sofylyq?

Balalardy baǵý? Joq, baǵa almaımyn. Baǵar edim, qalaısha baǵýdyń mánisin de bilmeımin, ne bolsyn dep baǵam, qaı elge qosaıyn, qaı hareketke qosaıyn? Balalarymnyń ózine ilgeri ómiriniń, biliminiń paıdasyn tynyshtyqpenen kererlik oryn tapqanym joq, qaıda bar, ne qyl derimdi bile almaı otyrmyn, ne bol dep baǵam? Ony da ermek qyla almadym.

Aqyry oıladym: osy oıyma kelgen nárselerdi qaǵazǵa jaza bereıin, aq qaǵaz ben qara sıany ermek qylaıyn, kimde-kim ishinen kerekti sóz tapsa, jazyp alsyn, ıa oqysyn, keregi joq dese, óz sózim ózimdiki dedim de, aqyry osyǵan baıladym, endi munan basqa eshbir jumysym joq.

1890

EKİNSHİ SÓZ

Men bala kúnimde estýshi edim, bizdiń qazaq sartty kórse, kúlýshi edi «eneńdi uraıyn, keń qoltyq, shúldiregen tájik, Arqadan úı tóbesine salamyn dep, qamys artqan, butadan qoryqqan, kóz kórgende «áke-úke» desip, shyǵyp ketse, qyzyn boqtasqan, «sart-surt degen osy» dep. Noǵaıdy kórse, ony da boqtap kúlýshi edi: «túıeden qoryqqan noǵaı, atqa minse - sharshap, jaıaý júrse - demin alady, noǵaı degenshe, noqaı deseńshi, túkke yńǵaıy kelmeıdi, soldat noǵaı, qashqyn noǵaı, bashalshik noǵaı» dep. Orysqa da kúlýshi edi: «aýyldy kórse shapqan, jaman sasyr bas orys» dep.

Orys oıyna kelgenin qylady degen... ne aıtsa soǵan nanady, «uzyn qulaqty taýyp ber depti» dep.

Sonda men oılaýshy edim: eı, qudaı-aı, bizden basqa halyqtyń bári anturǵan, jaman keledi eken, eń táýir halyq biz ekenbiz dep, álgi aıtylmysh sózderdi bir úlken qyzyq kórip, qýanyp kúlýshi edim.

Endi qarap tursam, sarttyń ekpegen egini joq, shyǵarmaǵan jemisi joq, saýdageriniń júrmegen jeri joq, qylmaǵan sheberligi joq. Ózimenen ózi áýre bolyp, birimenen biri eshbir shahary jaýlaspaıdy! Orysqa qaramaı turǵanda qazaqtyń ólisiniń ahırettigin, tirisiniń kıimin sol jetkizip turdy. Áke balaǵa qımaıtuǵyn malyńdy kirelep sol aıdap ketip turdy ǵoı. Orysqa qaraǵan soń da, orystyń ónerlerin bizden olar kóp úırenip ketti. Úlken baılar da, úlken moldalar da, eptilik, qyrmyzylyq, sypaıylyq - bári solarda. Noǵaıǵa qarasam, soldattyqqa da shydaıdy, kedeılikke de shydaıdy, qazaǵa da shydaıdy, molda, medrese saqtap, din kútýge de shydaıdy. Eńbek qylyp, mal tabýdyń da jónin solar biledi, saltanat, ásem de solarda. Onyń maldylaryna, quzǵyn tamaǵymyz úshin, birimiz jalshy, birimiz qosh alýshymyz. Bizdiń eń baıymyzdy: «sániń shaqshy aıaǵyń bilán pyshyratyrǵa qoıǵan ıdán túgil, shyq, sasyq kazaq», - dep úıinen qýyp shyǵarady. Onyń bári - birin-biri qýyp qor bolmaı, sharýa qýyp, óner taýyp, mal taýyp, zor bolǵandyq áseri. Orysqa aıtar sóz de joq, biz quly, kúńi qurly da joqpyz. Baǵanaǵy maqtan, baǵanaǵy qýanǵan, kúlgen sózderimiz qaıda?

1890

ÚSHİNSHİ SÓZ

Qazaqtyń biriniń birine qaskúnem bolmaǵynyń, biriniń tileýin biri tilespeıtuǵynynyń, ras sózi az bolatuǵynynyń, qyzmetke talasqysh bolatuǵynynyń, ózderiniń jalqaý bolatuǵynynyń sebebi ne? Hámma ǵalamǵa belgili danyshpandar áldeqashan baıqaǵan: árbir jalqaý kisi qorqaq, qaıratsyz tartady; árbir qaıratsyz qorqaq, maqtanshaq keledi; árbir maqtanshaq qorqaq, aqylsyz, nadan keledi; árbir aqylsyz nadan, arsyz keledi; árbir arsyz jalqaýdan suramsaq, ózi toıymsyz, ónersiz, eshkimge  dostyǵy  joq jandar  shyǵady.

Munyń bári tórt aıaqty maldy kóbeıteminnen basqa oıynyń joqtyǵynan, ózge egin, saýda, óner, ǵylym - solar sekildi nárselerge salynsa, bulaı bolmas edi. Árbir mal izdegen malym kóp bolsa, ózimdiki de, balalarym da maldy bolsa eken deıdi. Ol mal kóbeıse, malshylarǵa baqtyrmaq, ózderi etke, qymyzǵa toıyp, sulýdy jaılap, júırikti baılap otyrmaq. Qystaýy tarlyq qylsa, aryzy jetkendik, syıy ótkendik, baılyq qyzmetinen bireýdiń qystaýyn satyp almaq, eptep almaq, tartyp almaq. Ol qystaýynan aıyrylǵan jáne bireýge tıispek, ıa bolmasa orynsyzdyǵynan elden  ketpek - ár qazaqtyń oıy osy.

Osylar birine biri dostyq oılaı ala ma? Kedeı kóp bolsa, aqysy kem bolar edi, maldan aıyrylǵandar kóbeıse, qystaýy bosar edi dep, men anany kedeı bolsa eken dep, ol meni kedeı bolsa eken dep, áýelde ishimizben qas saǵyndyq. Ári-beriden soń syrtymyzǵa shyqty, jaýlastyq, daýlastyq, partıalastyq. Osyndaı qastarǵa sózim ótimdi bolsyn jáne de eptep mal jıýǵa kúshim jetimdi bolsyn dep, qyzmetke  bolystyq,  bılikke  talastyq.

Sonan soń ne momynnyń balasy bóten jaqqa shyǵyp, eńbek qylyp, mal izdemeıdi, egin, saýdanyń keregi joq bolady. Óz basyn ózi osyndaı talaspenen kisi kóbeıtemiz dep partıa jıǵandardyń búgin bireýine, erteń bireýine kezekpen satady da júredi. Urylar tyıylmaıdy. El tynysh bolsa, onyń urlyǵyn eshkim súıemes edi. El eki jar bolǵan soń, kim ant iship aqtap, aramdyǵyn jaqtap, súıeımin dese, soǵan jaq bolyp súıenip, burynǵydan urlyǵyn áldeneshe ese asyrady.

Eldegi jaqsy adamdardyń báriniń ústinen beker, ótirik «shapty, talady» degen ártúrli ýgolovnyı is kórsetip, aryz beredi. Oǵan doznanıe - tergeý shyǵarady. Ótirik kórmegenin kórdim deýshi kýálar da áldeqashan daıyndap qoıylǵan, baǵanaǵy jaqsy adam saılaýǵa jaramasy úshin. Ol adam basyn qutqarmaq úshin jamandarǵa jalynsa, onyń da adamdyǵynyń ketkeni, eger jalynbasa, tergeýli, sotty adam bolyp, eshbir qyzmetke jaramaı, basy qaterge túsip ótkeni. Ol bolys bolǵandar ózi  qýlyq, aramdyqpenen bolystyqqa jetken soń, momyndy qadirlemeıdi, ózindeı aram, qýlardy qadirleıdi, ózime dos bolyp, járdemi tıedi dep, eger qas bolsa, bir túrli ózime de zalal jasaýǵa qolynan  keledi dep.

Osy kúnde qazaq ishinde «isi bilmes, kisi biler» degen maqal shyqty. Onyń mánisi: «isińniń túzýliginen jetpessiń, kisińniń amalshy, aılalylyǵynan jetersiń» degen sóz. Úsh jylǵa bolys saılanady. Áýelgi jyly «Seni biz saılamadyq pa?» dep eldiń buldanǵandyǵymen kúni ótedi. Ekinshi jyly kandıdatpenen ańdysyp kúni ótedi. Úshinshi jyly saılaýǵa jaqyndap qalyp, taǵy bolys bolyp qalýǵa bolar ma eken dep kúni ótedi. Endi nesi qaldy? Osy qazaq halqynyń osyndaı buzyqshylyqqa tartyp, jyldan jylǵa tómendep bara jatqanyn kórgen soń, meniń oıyma keledi: Halyqtyń bolystyqqa saılaımyn degen kisisi pálen qadárli oryssha obrazovanıe alǵan kisi bolsyn. Eger de ortalarynda ondaı kisisi joq bolsa, ıakı bar bolsa da saılamasa, ýeznyı nachalnık penen voennyı gýbernatordyń naznachenıesimen bolady dese, bul halyqqa bek paıdaly bolar edi. Onyń sebebi: áýeli - qyzmetqumar qazaq balalaryna obrazovanıe berýge ol da - paıdaly is, ekinshi - naznachenıemen bolǵan bolystar halyqqa mindetti bolmas edi, ulyqtarǵa mindetti bolar edi.

Ýá jáne naznachenıe qylǵanda tergeýi, suraýy barlyǵyna qaramasa, ótirik aryz berýshiler azaıar edi, bálkı joǵalar edi. Ýá jáne árbir bolys elde starshına basy bir bı saılanǵandyq, bul halyqqa kóp zalal bolǵandyǵy kórinip, synalyp bilindi. Bul bılik degen bizdiń qazaq ishinde árbir saılanǵan kisiniń qolynan kelmeıdi. Buǵan burynǵy «Qasym hannyń qasqa jolyn, Esim hannyń eski jolyn», Áz Táýke hannyń Kúltóbeniń basyndaǵy kúnde keńes bolǵanda «Jeti jarǵysyn» bilmek kerek. Ám, ol eski sózderdiń qaısysy zaman ózgergendikpenen eskirip, bul jańa zamanǵa kelispeıtuǵyn bolsa, onyń ornyna tatymdy tolyq bılik shyǵaryp, tóleý salarǵa jararlyq kisi bolsa kerek edi, ondaı kisi az, ıakı tipti joq.

Burynǵy qazaq jaıyn jaqsy bilgen adamdar aıtypty: «Bı ekeý bolsa, daý tórteý bolady» dep. Onyń mánisi - taq bolmasa, jup bıler talasyp, daý kóbeıte beredi degenmen aıtylǵan sóz. Óıtip bı kóbeıtkenshe, árbir bolys elden tolymdy-bilimdi úsh-aq kisi bılikke jyl kesilmeı saılansa, olar tússe, jamanshylyǵy áshkere bilingendikpenen tússe, áıtpese túspese.

Ol bılerge daýger adamdar qalmaı, ekeýi eki kisini bılikke tańdap alyp, ústine bireýdi posrednıkke saılap alyp, bite berse; eger oǵan da yntymaqtasa almasa, baǵanaǵy úsh bıdiń bireýin alyp, ıakı jerebemen saılap alyp júginse, sonda daý uzamaı, bitim bolar edi.

1891

TÓRTİNSHİ SÓZ

Árbir baıqaǵan adam bilse kerek: kúlki ózi bir mastyq ekenin, árbir mas kisiden ǵafıl kóp ótetuǵynyn da, árbir mastyń sóılegen kezinde bas aýyrtatuǵynyn. Bulaı bolǵanda, kúlkige salynǵan kisi ne sharýadan, ne aqyldan, ne bir uıat kelerlik isten qur, ǵafıl kóp ótkizip otyrsa kerek. Osyndaı ǵafıldik kóp ótkizip, ólmegen kisiniń ne dúnıede, ne ahırette basy bir aýyrmaı qalmasa kerek.

Árbir ýaıym-qaıǵy oılaǵysh kisi ne dúnıe sharýasyna, ne ahıret sharýasyna ózgeden jınaqyraq bolsa kerek. Árbir jınaqylyqtyń túbi kánish bolsa kerek. Endi olaı bolǵanda, únemi ýaıym-qaıǵymenen júre alamyz ba? Únemi kúlmeı júrýge jan shydaı ma eken? Joq, men únemi ýaıym-qaıǵymenen bol demeımin. Ýaıym-qaıǵysyzdyǵyńa ýaıym-qaıǵy qyl daǵy, sol ýaıym-qaıǵysyzdyqtan qutylarlyq oryndy hareket tabý kerek hám qylý kerek. Árbir oryndy hareket ózi de ýaıym-qaıǵyny azaıtady, orynsyz kúlkimenen azaıtpa, oryndy hareketpen azaıt!

Shyǵar esigin taba almaı, ýaıym-qaıǵynyń ishine kirip alyp, qamalyp qalmaq, ol ózi de - bir anturǵandyq. Jáne árbir jaman kisiniń qylyǵyna kúlseń, oǵan rahattanyp kúlme, yza bolǵanyńnan kúl, yzaly kúlki - ózi de qaıǵy. Ondaı kúlkige únemi óziń de salynbassyń, árbir jaqsy adamnyń jaqsylyq tapqanyna rahattanyp kúlseń, onyń jaqsylyqty jaqsylyǵynan tapqandyǵyn ǵıbrat kórip kúl. Árbir ǵıbrat almaqtyń ózi de mastyqqa jibermeı, ýaqytymen toqtatady. Kóp kúlkiniń bárin de maqtaǵanym joq, onyń ishinde bir kúlki bar-aý, qudaı jaratqan ornymenen ishten, kókirekten, júrekten kelmeıdi, qoldan jasap, syrtymenen bet-aýzyn túzep, baı-baı kúlkiniń ánin sándep, ádemishilik úshin kúletin boıama kúlki.

Adam balasy jylap týady, keıip óledi. Eki ortada, bu dúnıeniń rahatynyń kaıda ekenin bilmeı, birin-biri ańdyp, birine-biri maqtanyp, esil ómirdi eskerýsiz, bosqa, jaramsyz qylyqpen, qor etip ótkizedi de, taýsylǵan kúnde bir kúndik ómirdi bar malyna satyp alýǵa taba almaıdy.

Qýlyq saýmaq, kóz súzip, tilenip, adam saýmaq - ónersiz ıttiń isi. Áýeli qudaıǵa syıynyp, ekinshi óz qaıratyńa súıenip, eńbegińdi saý, eńbek qylsań, qara jer de beredi, qur tastamaıdy.

BESİNSHİ SÓZ

Kókirek tolǵan qaıǵy kisiniń ózine de bıletpeıdi, boıdy shymyrlatyp, býyndy qurtyp, ıa kózden jas bolyp aǵady, ıa tilden sóz bolyp aǵady. Qazaqtar: «Á, qudaı, jas baladaı qaıǵysyz qyla gór!» dep tilek tilegenin ózim kórdim. Onysy - jas baladan góri ózi esti kisi bolyp, eskermes nársesi joqsyp, qaıǵyly kisi bolǵansyǵany. Qaıǵysy ne deseń, maqaldarynan tanyrsyń: áýeli - «Tústik ómiriń bolsa, kúndik mal jı», «Ózińde joq bolsa, ákeń de jat», «Mal - adamnyń baýyr eti», «Maldynyń beti - jaryq, malsyzdyń beti - sharyq», «Er azyǵy men bóri azyǵy jolda», «Erdiń maly elde, erikkende qolda», «Bergen perde buzar», «Alaǵan qolym - beregen», «Mal tapqan erdiń jazyǵy joq», «Baıdan úmitsiz - qudaıdan úmitsiz», «Qarnyń ashsa, qaraly úıge shap», «Qaırany joq kólden bez, qaıyry joq elden bez» degen osyndaı sózderi kóp, esepsiz tolyp jatyr.

Bul maqaldardan ne shyqty? Maǵlum boldy: qazaq tynyshtyq úshin, ǵylym úshin, bilim úshin, ádilet úshin qam jemeıdi eken, mal úshin qam jeıdi eken, biraq ol maldy qalaısha tabýdy bilmeıdi eken, bar bilgeni maldylardy aldap almaq ıakı maqtap almaq eken, bermese onymenen jaýlaspaq eken. Maldy bolsa, ákesin jaýlaýdy da uıat kórmeıdi eken. Áıteýir urlyq, qýlyq-sumdyq, tilenshilik, soǵan uqsaǵan qylyqtyń qaısysyn bolsa da qylyp júrip, mal tapsa, jazaly demesek kerek eken.

Bulardyń jas balanyń aqylynan nesi artyq? Biraq, jas bala qyzyl oshaqtan qorqýshy edi, bular tozaqtan da qoryqpaıdy eken. Jas bala uıalsa, jerge ene jazdaýshy edi, bular neden bolsa da uıalmaıdy eken. Sol ma artylǵany? Qolymyzdaǵyny úlestirip talatpasaq, biz de ózindeı bolmasaq, bezedi eken. İzdegen elimiz sol ma?

1891

ALTYNSHY SÓZ

Qazaqtyń bir maqaly: «Óner aldy - birlik, yrys aldy -tirlik» deıdi. Birlik qandaı elde bolady, qaıtse tatý bolady - bilmeıdi. Qazaq oılaıdy: birlik - at ortaq, as ortaq, kıim ortaq, dáýlet ortaq bolsa eken deıdi. Olaı bolǵanda baılyqtan ne paıda, kedeılikten ne zalal? Aǵaıyn qurymaı mal izdep ne kerek? Joq, birlik - aqylǵa birlik, malǵa birlik emes. Malyńdy berip otyrsań, atasy basqa, dini basqa, kúni basqalar da jaldanyp birlik qylady! Birlik malǵa satylsa, anturǵandyqtyń basy osy. Aǵaıyn almaı birlik qylsa kerek, sonda árkim nesibesin qudaıdan tileıdi, áıtpese qudaıdan tilemeıdi, sharýa izdemeıdi. Áýeli birine-biri pále izdeıdi. Ne túsin, ne ajaryn, ne ókpesin buldap, ol bolmasa, bir pále salyp, qorǵalatyp, áıteýir birin-biri aldaýdyń amalyn izdesedi. Munyń qaı jerinen birlik shyqty?

«Yrys aldy - tirlik» deıdi, ol qaı tirlik? Ol osy jan keýdeden shyqpaǵandyq pa? Joq, ondaı tirlik ıtte de bar. Ondaı tirlikti qymbat kórip, buldaǵan adam ólimdi jaý kórip, ahıretke dushpan bolady. Janyn qorǵalatyp, jaýdan qashyp, qorqaq atanyp, eńbek qylýdan, qyzmet qylýdan qashyp, erinshek atanyp, ez atanyp, dúnıede álgi aıtylǵan yrysqa dushpan bolady. Ol aıtqan tirlik olar emes. Kókiregi, kóńili tiri bolsa, sony aıtady. Óziń tiri bolsań da, kókiregiń óli bolsa, aqyl tabýǵa sóz uǵa almaısyń. Adal eńbekpen erinbeı júrip mal tabýǵa jiger qyla almaısyń.

Keseldi jalqaý, qyljaqbas,

Ázir tamaq, ázir as,

Syrtyń - pysyq, ishiń - nas,

Artyn oılap uıalmas, -

bolyp júrip, tirimin deme, onan da alla jibergen aq buıryqty ólimniń ózi artyq.

1891

JETİNSHİ SÓZ

Jas bala anadan týǵanda eki túrli minezben týady: bireýi - ishsem, jesem, uıqtasam dep turady. Bular - tánniń qumary, bular bolmasa, tán janǵa qonaq úı bola almaıdy. Hám ózi óspeıdi, qýat tappaıdy. Bireýi - bilsem eken demeklik. Ne kórse soǵan talpynyp, jaltyr-jultyr etken bolsa, oǵan qyzyǵyp, aýzyna salyp, dámin tatyp qarap, tamaǵyna, betine basyp qarap, syrnaı-kerneı bolsa, daýysyna umtylyp, onan erjetińkiregende ıt úrse de, mal shýlasa da, bireý kúlse de, bireý jylasa da tura júgirip, «ol nemene?», «bul nemene?» dep, «ol nege úıtedi?» dep, «bul nege búıtedi?» dep, kózi kórgen, qulaǵy estigenniń bárin surap, tynyshtyq kórmeıdi. Munyń bári - jan qumary, bilsem eken, kórsem eken, úırensem eken degen.

Dúnıeniń kóringen hám kórinbegen syryn túgeldep, eń bolmasa denelep bilmese, adamdyqpen orny bolmaıdy. Ony bilmegen soń, ol jan adam jany bolmaı, haıýan jany bolady. Ázelde qudaı taǵala haıýannyń janynan adamnyń janyn iri jaratqan, sol áserin kórsetip jaratqany. Sol qýat jetpegen, mı tolmaǵan essiz bala kúndegi «bul nemene, ol nemene?» dep, bir nárseni surap bilsem eken degende, uıqy, tamaq ta esimizden shyǵyp ketetuǵyn qumarymyzdy, erjetken soń, aqyl kirgende, ornyn taýyp izdenip, kisisin taýyp suranyp, ǵylym tapqandardyń jolyna nege salmaıdy ekemiz?

Sol óristetip, órisimizdi uzartyp, qumarlanyp jıǵan qazynamyzdy kóbeıtsek kerek, bul jannyń tamaǵy edi. Tánnen jan artyq edi, tándi janǵa bas urǵyzsa kerek edi. Joq, biz olaı qylmadyq, uzaqtaı shýlap, qarǵadaı barqyldap, aýyldaǵy boqtyqtan uzamadyq. Jan bizdi jas kúnimizde bılep júr eken. Erjetken soń, kúsh engen soń, oǵan bıletpedik. Jandy tánge bas urǵyzdyq, eshnársege kóńilmenen qaramadyq, kózben de jaqsy qaramadyq, kóńil aıtyp tursa, senbedik. Kózben kórgen nárseniń de syrtyn kórgenge-aq toıdyq. Syryn qalaı bolady dep kóńilge salmadyq, ony bilmegen kisiniń nesi ketipti deımiz. Bireý ketkenin aıtsa da, uqpaımyz. Bireý aqyl aıtsa: «Oı, táńiri-aı, kimnen kim artyq deısiń!» - deımiz, artyǵyn bilmeımiz, aıtyp tursa uqpaımyz.

Kókirekte sáýle joq, kóńilde senim joq. Qur kózbenen kórgen bizdiń haıýan maldan nemiz artyq? Qaıta, bala kúnimizde jaqsy ekenbiz. Bilsek te, bilmesek te, bilsek eken degen adamnyń balasy ekenbiz. Endi osy kúnde haıýannan da jamanbyz. Haıýan bilmeıdi, bilemin dep talaspaıdy. Biz túk bilmeımiz, biz de bilemiz dep nadandyǵymyzdy bilimdilikke bermeı talasqanda, óler-tirilerimizdi bilmeı, kúre tamyrymyzdy adyraıtyp ketemiz.

1891

SEGİZİNSHİ SÓZ

Osy aqyldy kim úırenedi, nasıhatty kim tyńdaıdy?

Bireý - bolys, bireý - bı. Olardyń aqyl úıreneıin, nasıhat tyńdaıyn degen oıy bolsa, ol orynǵa saılanyp ta júrmes edi. Olar ózderi de úzdik kisimiz, ózderimiz bireýge úlgi berip, aqyl aıtarlyqpyz dep saılandy. Ózderi túzelip jetken, endi eldi túzerligi-aq qalǵan. Ol ne qylyp tyńdasyn jáne tyńdaıyn dese de, qoly tıe me? Basynda ózindik jumysy bar: ulyǵymyzǵa jazaly bolyp qalamyz ba, eldegi buzaqylarymyzdy búldirip alamyz ba, nemese halqymyzdy búldirip alamyz ba, ıakı ózimiz shyǵymdap, shyǵynymyzdy toltyra almaı qalamyz ba? - degen ebine qaraı bireýdi jetilteıin dep, bireýdi qutyltaıyn degen beınetiniń bári basynda, qoly tımeıdi.

Baılar, olar ózderi de bir kún bolsa da, dáýlet qonyp, dúnıeniń jarymy basynda tur. Ózinde joqty malymenen satyp alady. Kóńilderi kókte, kózderi aspanda, adaldyq, adamdyq, aqyl, ǵylym, bilim - eshnárse maldan qymbat demeıdi. Mal bolsa, qudaı taǵalany da paralap alsa bolady deıdi. Onyń dini, qudaıy, halqy, jurty, bilimi, uıaty, ary, jaqyny - bári mal. Sózdi qaıtip uqsyn, uǵaıyn dese de, qoly tıe me? Ol maldy sýarmaq, toıǵyzbaq; saýdasyn jıǵyzbaq, kúzettirmek, baqtyrmaq, ury-bóri, qys, sýyq-suǵanaq - solardan saqtanbaq, solardan saqtarlyq kisi tappaq. Onyń bárin jaıǵastyryp, aıaǵyn alyp kelip maqtanǵa ornalastyrǵansha qashan? Qoly tımeıdi.

Endi ury-zalym, sum-surqıa ózderi de tyńdamaıdy.

Onsha-munsha qoı júndi qońyrshalar kúnin de kóre almaı júr. Analar anadaı bolyp turǵanda, bilim, ǵylym, aqyldy ne qylsyn? Jáne de bilim, ǵylym kedeıge keregi joqtaı-aq: «Bizdi ne qylasyń, ana sózdi uǵarlyqtarǵa aıt!» deıdi. Onyń ózgemenen isi joq, ana aldyndaǵy úsheýindeı bolǵan jannyń oıynda eshbir qaıǵysy, muńy bolmasa kerek.

1891

TOǴYZYNSHY SÓZ

Osy men ózim - qazaqpyn. Qazaqty jaqsy kórem be, jek kórem be? Eger jaqsy kórsem, qylyqtaryn qostasam kerek edi. Ýá árneshik boılarynan adam jaqsy kórerlik, kóńilge tıanaq qylarlyq bir nárse tapsam kerek edi. Sony ne úmit úzbestikke, ne onysy bolmasa, munysy bar ǵoı dep, kóńilge qýat qylýǵa jaratsam kerek edi, ondaıym joq. Eger jek kórsem, sóılespesem, májilistes, syrlas, keńestes bolmasam kerek edi, tobyna barmaı, «ne qyldy, ne boldy?» demeı jatý kerek edi, ol múmkin bolmasa, bulardyń ortasynan kóship ketý kerek edi. Bulardy jóndeımin deýge, jóndeler, úırener degen úmitim de joq. Bulardyń biri de joq. Bul qalaı?  Bul aıtqannyń birin tutpaı bolmas edi.

Men ózim tiri bolsam da, anyq tiri de emespin. Ánsheıin osylardyń yzasynan ba, ózime-ózim yza bolǵanymnan ba, ıakı bóten bir sebepten be? - esh bilmeımin. Syrtym saý bolsa da, ishim ólip qalypty. Ashýlansam, yzalana almaımyn. Kúlsem, qýana almaımyn, sóılegenim óz sózim emes, kúlgenim óz kúlkim emes, bári de áldekimdiki. Qaıratty kúnimde qazaqty qıyp bóten jaqqa ketpek túgil, ózin jaqsy kórip, úmit etip júrippin. Qashan ábden bilip, úmitimdi úzgen kezde, ózge jaqqa baryp, jatty óz qylyp, úıir bolarlyq kaırat, jalyn sónip te qalǵan eken. Sol sebepten bir júrgen qýys keýdemin. Teginde oılaımyn: bu da jaqsy, óler kezde «áttegene-aı, sondaı-sondaı qyzyqtarym qaldy-aý!» dep qaıǵyly bolmaı, aldyńǵy tileý bolmasa, artqa alań bolmaı ólýge.

1892

ONYNSHY SÓZ

Bireýler qudaıdan bala tileıdi. Ol balany ne qylady? Ólsem ornymdy bassyn deıdi, artymnan quran oqysyn deıdi, qartaıǵan kúnimde asyrasyn deıdi. Osydan basqasy bar ma?

Balam ornymdy bassyn demek ne sóz? Ózińnen qalǵan dúnıe ıesiz qalar deısiń be? Qalǵan dúnıeniń qamyn sen jemek pe ediń? Ólip bara jatqanda ózgeden qyzǵanyp aıtqanyń ba? Ózgege qımaıtuǵyn seniń ne qylǵan artyqsha ornyń bar edi?  Balanyń jaqsysy - qyzyq,  jamany - kúıik, ne túrli bolaryn bilip suradyń? Dúnıede ózińniń kórgen qorlyǵyń az boldy ma? Ózińniń qylǵan ıttigiń az boldy ma? Endi bir bala týǵyzyp, ony da ıt qylýǵa, oǵan da qorlyq kórsetýge munsha nege qumar boldyń?

Artymnan balam quran oqysyn deseń, tirlikte ózińniń jaqsylyq qylǵan kisiń kóp bolsa, kim quran oqymaıdy? Eger jamanshylyqty kóp qylǵan bolsań, balańnyń oqyǵan qurany seni nege jetkizedi? Tirlikte ózińe-óziń qylmaǵan isti, ólgen soń saǵan balań kásip qylyp bere ala ma? Ahıret úshin bala tilegeniń - balam jasynda ólsin degeniń. Egerde erjetsin deseń, ózi erjetip, ata-anasyn tuzaqtan qutqararlyq bala qazaqtan týa ma eken? Ondaı balany sendeı áke, seniń elińdeı el asyrap ósirmek pe eken?

Qartaıǵanda asyrasyn deseń, o da - bir bos sóz. Áýeli - óziń qarýyń qaıtarlyq qartaıýǵa jetemisiń, joq pa? Ekinshi - balań meıirimdi bolyp, asyrarlyq bolyp týa ma, joq pa? Úshinshi - malyń bolsa, kim asyramaıdy? Malyń joq bolsa, qaı asyraý tolymdy bolady? Balanyń mal tabarlyq bolary, mal shasharlyq bolary - ol da eki talaı. Hosh, qudaı taǵala bala berdi, ony óziń jaqsy asyraı bilesiń be? Bilmeısiń. Áýeli óz kúnáńdi óziń kótergenińmen turmaı, balańnyń kúnásine taǵy da ortaq bolasyń. Áýeli balańdy óziń aldaısyń: «Áne, ony berem, mine, muny berem» dep. Basynda balańdy aldaǵanyńa bir máz bolasyń. Sońyra balań aldamshy bolsa, kimnen kóresiń? «Boqta!» dep, bireýdi boqtatyp, «kápir - qıańqy, osyǵan tımeńdershi!» dep, ony mazattandyryp, ábden tentektikke úıretip qoıyp, sabaqqa bergende, moldanyń eń arzanyn izdep, hat tanysa bolady dep, qý, sum bol dep, «pálensheniń balasy seni syrtyńnan satyp ketedi» dep, tiri janǵa sendirmeı jat minez qylyp, osy ma bergen tálimiń? Osy baladan qaıyr kútesiń be?

Jáne mal tileısińder, nege kerek qylaıyn dep tileısińder? Áýeli, qudaıdan tileımisiń? Tileısiń. Qudaı berdi, bergenin almaısyń. Qudaı taǵala saǵan eńbek qylyp mal tabarlyq qýat berdi. Ol qýatty adal kásip qylarlyq orynǵa jumsaımysyń? Jumsamaısyń. Ol qýatty ornyn taýyp saryp qylardy bilerlik ǵylym berdi, ony oqymaısyń. Ol ǵylymdy oqysa, uǵarlyq aqyl berdi, qaıda jibergenińdi kim biledi?.. Erinbeı eńbek qylsa, túńilmeı izdese, ornyn taýyp istese, kim baı bolmaıdy? Onyń saǵan keregi joq. Seniki - bireýden qorqytyp alsań, bireýden jalynyp alsań, bireýden aldap alsań bolǵany, izdegeniń - sol.

Bul - qudaıdan tilegen emes. Bul - abyroıyn, aryn satyp, adam jaýlaǵandyq, tilenshilik. Hosh, súıtip júrip-aq mal taptyń, baıydyń. Sol maldy saryp qylyp, ǵylym tabý kerek. Óziń taba almasań, balań tapsyn. Ǵylymsyz ahıret te joq, dúnıe de joq. Ǵylymsyz oqyǵan namaz, tutqan oraza, qylǵan haj, eshbir ǵıbadat ornyna barmaıdy. Eshbir qazaq kórmedim, maldy ıttikpen tapsa da, adamshylyqpen jumsaǵan. Bári de ıttikpen tabady, ıttikpen aırylady. Beınet, kúıigi, yzasy - sol úsheýinen basqa eshnárse boıynda qalmaıdy. Barynda baımyn dep maqtanady. Joǵynda «maǵan da baıaǵyda mal bitip edi» dep maqtanady. Kedeı bolǵan soń, taǵy qaıyrshylyqqa túsedi.

1892

ON BİRİNSHİ SÓZ

Osy eldiń únem qylyp júrgeni nemene? Eki nárse. Áýeli - urlyq, ury urlyqpen mal tabam dep júr. Mal ıesi artyltyp alyp, taǵy da baıımyn dep júr. Ulyqtar alyp berem dep, daýgerdi jep, qutqaram dep uryny jep júr. Qarapaıym jurt urlyq aıtyp mal alam dep, uryǵa atymdy satyp paıdalanam dep, ne ótkizbesin arzanǵa túsirip alam dep júr. Ekinshi - buzaqylar bireýdiń oıynda joq páleni oıyna salyp, búıtseń bek bolasyń, búıtseń kep bolasyń, búıtseń kek alasyń, myqty atanasyń dep, aýqattylardy azǵyrǵaly álek bolyp júr. Kim azsa, men soǵan kerek bolamyn dep, k...n qyzdyryp alyp, ózin bir ǵana azyq qylaıyn dep júr.

Ulyqtar páli-páli, bul tabylǵan aqyl dep, men seni búıtip súıeımin dep, anany jep, seni búıtip súıeımin dep, mynany jep júr. Qara halyq meniń sonsha úıim bar, sonsha aýyl-aımaǵymmen soıylyńdy soǵaıyn, daýyńdy aıtaıyn dep, qaı kóp bergenge partıalas bolamyn dep, qudaıǵa jazyp, jatpaı-turmaı salyp júrip basyn, aýylyn, qatyn-balasyn satyp júr. Osy bir ury, buzaqy joǵalsa, jurtqa oı da túser edi, sharýa da qylar edi. Baı baryn baǵyp, kedeı joǵyn izdep, el sekildenip talapqa, tileýge kiriser edi. Endi jurttyń bári osy eki búlik iske ortaq, muny kim túzeıdi? Anttyń, serttiń, adaldyqtyń, uıattyń bir toqtaýsyz ketkeni me? Uryny tyıý da ońaı bolar edi, biraq osy buzaqynyń tiline eretuǵyn, azatuǵyn baılardy kim tyıady?

1892

ON EKİNSHİ SÓZ

Kimde-kim jaqsy-jaman ǵıbadat qylyp júrse, ony ol ǵıbadattan tyıýǵa aýzymyz barmaıdy, áıteýir jaqsylyqqa qylǵan nıettiń jamandyǵy joq qoı deımiz. Lákın, sondaı adamdar tolymdy ǵıbadatqa ǵylymy jetpese de, qylsa eken. Biraq onyń eki sharty bar, sony bilse eken. Áýeli - ımannyń ıǵtıqatyn mahkamlemek kerek, ekinshi - úırenip jetkenshe osy da bolady ǵoı demeı, úırene berse kerek. Kimde-kim úırenip jetpeı jatyp, úırengenin qoısa, ony qudaı urdy, ǵıbadaty ǵıbadat bolmaıdy. Ýa-lákın, kimde-kim ımannyń neshe nárse birlán kámálát tabatuǵynyn bilmeı, qansha jerden buzylatuǵynyn bilmeı, basyna shalma orap, birádar atyn kóterip, orazashyl, namazshyl bolyp júrgen kóńilge qalyń bermeı turyp, jyrtysyn salǵanǵa uqsaıdy. Kúzetshisiz, eskerýsiz ıman turmaıdy, yqylasymenen ózin-ózi ańdyp, shyn dinı shynshyldap jany ashyp turmasa, salǵyrttyń ımany bar dep bolmaıdy.

1892

ON ÚSHİNSHİ SÓZ

Iman degen - alla tabaraka ýa taǵalanyń shárıksız, ǵaıypsyz birligine, barlyǵyna ýa ár túrli bizge paıǵambarymyz sallalahý ǵalaıhı ýássállám arqyly jibergen jarlyǵyna, bildirgenine moıyn usynyp, ınanmaq. Endi bul ıman derlik ınanýǵa eki túrli nárse kerek. Áýeli - ne nársege ıman keltirse, sonyń haqtyǵyna aqyly birlán dálel júrgizerlik bolyp, aqyly dálel - ıspat qylarǵa jarasa, muny ıakını ıman dese kerek. Ekinshisi - kitaptan oqý birlán ıakı moldalardan estý birlán ıman keltirip, sol ıman keltirgen nársesine sonshalyq berik bolarǵa kerek. Bireý óltiremin dep qorqytsa da, myń kisi myń túrli is kórsetse de, soǵan aınyp, kóńili qozǵalmastaı berik bolý kerek. Bul ımandy ıman taklıdı deımiz.

Endi mundaı ıman saqtaýǵa qoryqpas júrek, aınymas kóńil, bosanbas býyn kerek eken. Iakını ımany bar deýge ǵylymy joq, taklıdı ımany bar deýge beriktigi joq, ıa aldaǵanǵa, ıa azǵyrǵanǵa, ıa bir paıdalanǵanǵa qarap, aqty qara dep, ıa qarany aq dep, ótirikti shyn dep ant etetuǵyn kisini ne deımiz? Qudaı taǵala ózi saqtasyn. Árneshik bilmek kerek, joǵarǵy jazylmysh eki túrliden basqa ıman joq. Imanǵa qarsy kelerlik orynda eshbir pende qudaı taǵala keńshiligimen keshedi daǵy demesin, onyń úshin qudaı taǵalanyń ǵafýyna ıakı paıǵambarymyzdyń shafaǵatyna da syımaıdy, múmkin de emes. «Qylysh ústinde sert joq» degen, «qudaı taǵalanyń keshpes kúnási joq» degen jalǵan maqaldy qýat kórgen mundaı pendeniń júzi qurysyn.

1892

ON TÓRTİNSHİ SÓZ

Tiri adamnyń júrekten aıaýly jeri bola ma? Bizdiń qazaqtyń júrekti kisi degeni - batyr kisi degeni. Onan basqa júrektiń qasıetterin anyqtap bile almaıdy. Raqymdylyq, meıirbandylyq, ártúrli iste adam balasyn óz baýyrym dep, ezine oılaǵandaı olarǵa da bolsa ıgi edi demek, bular - júrek isi. Asyqtyq ta - júrektiń isi. Til júrektiń aıtqanyna kónse, jalǵan shyqpaıdy. Amaldyń tilin alsa, júrek umyt qalady. Qazaqtyń «júrektisi» maqtaýǵa syımaıdy. Aıtqanǵa kóngish, ýaǵdada turǵysh, boıyn jamanshylyqtan tez jıyp alǵysh, kóshtiń sońynan ıtshe ere bermeı, adasqan kópten atynyń basyn buryp alýǵa jaraǵan, ádiletti aqyl moıyndaǵan nársege, qıyn da bolsa, moıyndaý, ádiletti aqyl moıyndamaǵan nársege, ońaı da bolsa, moıyndamaý - erlik, batyrlyq osy bolmasa, qazaqtyń aıtqan batyry - ánsheıin júrekti emes, qasqyr júrekti degen sóz.

Qazaq ta adam balasy ǵoı, kóbi aqylsyzdyǵynan azbaıdy, aqyldyń sózin uǵyp alarlyq júrekte jiger, qaırat, baılaýlylyqtyń joqtyǵynan azady. Bilimdi bilse de, arsyz, qaıratsyzdyǵynan eskermeı, ustamaı ketedi. Jamanshylyqqa bir eligip ketken soń, boıyn jıyp alyp keterlik qaırat qazaqta kem bolady. Osy jurttyń kóbiniń aıtyp júrgen myqty jigit, er jigit, pysyq jigit dep at qoıyp júrgen kisileriniń bári - pálege, jamanshylyqqa elirtpek úshin, birin-biri «aıda, batyrlap!» qyzdyryp alady da, artyn oılatpaı, azǵyratuǵyn sózderi. Áıtpese qudaıǵa teristikten, ne ar men uıatqa teristikten silkinip, boıyn jıyp ala almaǵan kisi, únemi jamanshylyqqa, maqtanǵa salynyp, óz boıyn ózi bir teksermeı ketken kisi, táýir jigit túgil, áýeli adam ba ózi?

1893

ON BESİNSHİ SÓZ

Aqyldy kisi men aqylsyz kisiniń, meniń bilýimshe, bir belgili parqyn  kórdim.

Áýeli - pende adam bolyp jaratylǵan soń, dúnıede eshbir nárseni qyzyq kórmeı júre almaıdy. Sol qyzyqty nársesin izdegen kezi ómiriniń eń qyzyqty ýaqyty bolyp oıynda qalady. Sonda esti adam, oryndy iske qyzyǵyp, qumarlanyp izdeıdi eken daǵy, kúninde aıtsa qulaq, oılansa kóńil súısingendeı bolady eken. Oǵan bul ótken  ómirdiń ókinishi de  joq bolady  eken.

Eser kisi ornyn tappaı, ne bolsa sol bir baıansyz, baǵasyz nársege qyzyǵyp, qumar bolyp, ómiriniń qyzyqty, qymbatty shaǵyn ıtqorlyqpen ótkizip alady eken daǵy, kúninde ókingeni paıda bolmaı-dy eken. Jastyqta bul qyzyqtan soń jáne bir qyzyq taýyp alatyn kisimsip, jastyǵy tozbastaı, býyny bosamastaı kórip júrip, birer qyzyqty qýǵanda-aq moıny qatyp, býyny quryp, ekinshi talapqa qaırat qylýǵa jaramaı qalady  eken.

Úshinshi - árbir nársege qyzyqpaqtyq. Ol ózi boıǵa qumarlyq paıda qylatyn nárse eken. Árbir qumarlyq ózine bir dert bolady eken, ártúrli qumar bolǵan nársege jetkende, ıakı áne-mine, jeter-jetpes bolyp júrgende, bir túrli mastyq paıda bolady eken.

Árbir mastyq boıdan oǵatty kóp shyǵaryp, aqyldyń kózin baılap, tóńirektegi qaraýshylardyń kózin ashyp, «anany-mynany» degizip, boıdy synatatuǵyn nárse eken. Sol ýaqytta esti kisiler úlken esi shyqpaı, aqyldy qoldan jibermeı, boıyn synatpaı júrip izdenedi eken. Eser kisiler er-toqymyn tastap, bórki túsip qalyp, etegi atynyń k...n jaýyp ketip, eki kózi aspanda, jyndy kisishe shaba berýdi biledi  eken, sony  kórdim.

Egerde esti kisilerdiń qatarynda bolǵyń kelse, kúninde bir mártebe, bolmasa jumasynda bir, eń bolmasa aıynda bir, ózińnen óziń esep al! Sol aldyńǵy esep alǵannan bergi ómirdi qalaı ótkizdiń eken, ne bilimge, ne ahıretke, ne dúnıege jaramdy, kúninde óziń ókinbesteı qylyqpen ótkizippisiń? Joq, bolmasa, ne qylyp ótkizgenińdi óziń de  bilmeı qalyppysyń?

1893

ON ALTYNSHY SÓZ

Qazaq qulshylyǵym qudaıǵa laıyq bolsa eken dep qam jemeıdi. Tek jurt qylǵandy biz de qylyp, jyǵylyp, turyp júrsek bolǵany deıdi. Saýdager nesıesin jıa kelgende «tapqanym osy, bittim dep, alsań — al, áıtpese saǵan bola jerden mal qazam ba?» deıtuǵyny bolýshy edi ǵoı. Qudaı taǵalany dál sol saýdagerdeı qylamyn deıdi. Tilin jattyqtyryp, dinin tazartyp, oılanyp, úırenip álek bolmaıdy. «Bilgenim osy, endi qartaıǵanda qaıdan úırene alamyn» deıdi. «Oqymadyń demese bolady daǵy, tilimniń kelmegenin qaıtýshy edi» deıdi. Onyń tili ózge jurttan bólekshe jaratylyp pa?

1893

ON JETİNSHİ SÓZ

Qaırat, aqyl, júrek úsheýi ónerlerin aıtysyp, talasyp kelip, ǵylymǵa júginipti. Qaırat aıtypty: «Eı, ǵylym, óziń de bilesiń ǵoı, dúnıede eshnárse mensiz kámeletke jetpeıtuǵynyn; áýeli, ózińdi bilýge erinbeı-jalyqpaı úırený kerek, ol - meniń isim. Qudaıǵa laıyqty ǵıbadat qylyp, erinbeı-jalyqpaı ornyna keltirmek te - meniń isim. Dúnıege laıyqty óner, mal taýyp, abuıyr mansapty eńbeksiz tabýǵa bolmaıdy. Orynsyz, bolymsyz nársege úıir qylmaı, boıdy taza saqtaıtuǵyn, kúnákárlikten, kórseqyzar jeńildikten, náfsi shaıtannyń azǵyrýynan qutqaratuǵyn, adasqan jolǵa bara jatqan boıdy qaıta jıǵyzyp alatuǵyn men emes pe? Osy ekeýi maǵan qalaı talasady?» - depti.

Aqyl aıtypty: «Ne dúnıege, ne ahıretke ne paıdaly bolsa, ne zalaldy bolsa, biletuǵyn - men, seniń sózińdi uǵatuǵyn - men, mensiz paıdany izdeı almaıdy eken, zalaldan qasha almaıdy eken, ǵylymdy uǵyp úırene almaıdy eken, osy ekeýi maǵan qalaı talasady? Mensiz ózderi nege jaraıdy?» - depti.

Onan soń júrek aıtypty: «Men - adamnyń denesiniń patshasymyn, qan menen taraıdy, jan mende meken qylady, mensiz tirlik joq. Jumsaq tósekte, jyly úıde tamaǵy toq jatqan kisige tóseksiz kedeıdiń, tońyp júrgen kıimsizdiń, tamaqsyz ashtyń kúı-jáıi qandaı bolyp jatyr eken dep oılatyp, janyn ashytyp, uıqysyn ashyltyp, tóseginde dóńbekshitetuǵyn - men. Úlkennen uıat saqtap, kishige raqym qyldyratuǵyn - men, biraq meni taza saqtaı almaıdy, aqyrynda qor bolady. Men taza bolsam, adam balasyn alalamaımyn: jaqsylyqqa eljirep erıtuǵyn - men, jamanshylyqtan jırenip týlap ketetuǵyn - men, ádilet, nysap, uıat, raqym, meıirbanshylyq deıtuǵyn nárselerdiń bári menen shyǵady, mensiz osylardyń kórgen kúni ne? Osy ekeýi maǵan qalaı talasady?» - depti.

Sonda ǵylym bul úsheýiniń sózin tyńdap bolyp, aıtypty:

- Eı, qaırat, seniń aıtqanyńnyń bári de ras. Ol aıtqandaryńnan basqa da kóp ónerlerińniń bary ras, sensiz eshnárseniń bolmaıtuǵyny  da ras,  biraq qarýyńa qaraı qattylyǵyń da mol,  paıdań da mol, biraq zalalyń da mol,  keıde  jaqsylyqty  berik ustap,  keıde jamandyqty berik ustap  ketesiń, sonyń jaman, - depti.

-Eı, aqyl! Seniń aıtqandaryńnyń bári de ras. Sensiz eshnárse   tabylmaıtuǵyny   da   ras.   Jaratqan   táńirini   de   sen   tanytasyń, jaralǵan eki dúnıeniń jaıyn da sen bilesiń. Biraq sonymen turmaısyń, amal da, aıla da - bári senen shyǵady. Jaqsynyń, jamannyń
ekeýiniń de súıengeni, sengeni - sen; ekeýiniń izdegenin taýyp berip júrsiń, sonyń jaman, - depti. - Sen úsheýińniń basyńdy qospaq - meniń isim, - depti.  Biraq sonda bıleýshi, ámirshi júrek bolsa jaraıdy. Aqyl, seniń qyryń kóp, júrek seniń ol kóp qyryńa júrmeıdi. Jaqsylyq aıtqanyńa jany-dini qumar bolady. Kónbek túgil qýanady. Jamanshylyq aıtqanyńa ermeıdi. Ermek túgil jırenip, úıden  qýyp  shyǵarady.

- Qaırat, seniń qarýyń kóp, kúshiń mol, seniń de erkińe jibermeıdi. Oryndy iske kúshińdi aıatpaıdy. Orynsyz jerge qolyńdy bosatpaıdy. Osy úsheýiń basyńdy qos, bárin de júrekke bılet, - dep uqtyryp aıtýshynyń aty ǵylym eken. Osy úsheýiń bir kiside meniń aıtqanymdaı tabylsańdar, tabanynyń topyraǵy kózge súrterlik qasıetti adam - sol. Úsheýiń ala bolsań, men júrekti jaqtadym. Qudaıshylyq sonda, qalpyńdy taza saqta, qudaı taǵala qalpyńa árdaıym qaraıdy dep  kitaptyń aıtqany osy, — depti.

1893

ON SEGİZİNSHİ SÓZ

Adam balasyna jyrtyqsyz, kirsiz, sypaıy kıinip, hám ol kıimin bylǵap, byljyratyp kımeı, taza kımek - durys is. Lákın óz dáýletinen artyq kıinbek, ne kıimi artyq bolmasa da, kóńiline qýat tutyp, tym aınaldyrmaq - kerbezdiń isi.

Kerbezdiń eki túrli qylyǵy bolady: biri bet-pishinin, murtyn, múshesin, júrisin, qas-qabaǵyn qoldan túzetip, shyntaǵyn kóterip, qolyn taraqtap áýre bolmaq. Bireýi atyn, kıimin «aıran isherim» dep, solardyń arqasynda sypaıy, juǵymdy jigit atanbaqqa, ózinen ilgerilerge eleýli bolyp, ózi qatardaǵynyń ishin kúıdirip, ózinen keıinshilerge «átteń, dúnıe-aı, osylardyń atyndaı at minip, kıimindeı kıim kıgenniń ne armany bar eken?!» - deıtuǵyn bolmaqqa oılanbaq.

Munyń bári - masqaralyq, aqymaqtyq. Muny adam bir oılamasyn, egerde bir oılasa, qaıta adam bolmaǵy - qıyn is. Kerbez degendi osyndaı ker, kerdeń nemeden bezińder degen sózge uqsatamyn. Teginde, adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozbaq. Onan basqa nársemenen ozdym ǵoı demektiń bári de - aqymaqtyq.

1893

ON TOǴYZYNSHY SÓZ

Adam ata-anadan týǵanda esti bolmaıdy: estip, kórip, ustap, tatyp eskerse, dúnıedegi jaqsy, jamandy tanıdy daǵy, sondaıdan bilgeni, kórgeni kóp bolǵan adam bilimdi bolady. Estilerdiń aıtqan sózderin eskerip júrgen kisi ózi de esti bolady. Árbir estilik jeke ózi iske jaramaıdy. Sol estilerden estip, bilgen jaqsy nárselerdi eskerse, jaman degennen saqtansa, sonda iske jaraıdy, sonda adam dese bolady. Mundaı sózdi esitkende shaıqaqtap, shalyqtanyp ne salbyrap, salǵyrttanyp esitse, ne esitken jerde qaıta qaıyryp surap uǵaıyn dep tushynbasa, ne sol jerde sózdiń rasyna kózi jetse de, shyǵa berip qaıta qalpyna ketse, estip-esitpeı ne kerek? Osyndaı sóz tanymaıtuǵyn elge sóz aıtqansha, ózińdi tanıtuǵyn shoshqany baqqan jaqsy dep bir hakim aıtqan eken, sol sekildi sóz bolady.

1893

JIYRMASYNSHY SÓZ

Taǵdyrdyń jarlyǵyn bilesizder - ózgerilmeıdi. Pendede bir is bar jalyǵý degen. Ol - taǵdyrda adammen birge jaratylǵan nárse, ony adam ózi tapqan emes. Oǵan eger bir elikse, adam balasy qutylmaǵy qıyn. Qaırattanyp, silkip tastap ketseń de, aqyrynda taǵy kelip jeńedi. Aqyly túgel, oıly adamnyń balasy baıqasa, osy adam balasynyń jalyqpaıtuǵyn nársesi bar ma eken? Tamaqtan da, oıynnan da, kúlkiden de, maqtannan da, kerbezdikten de, toıdan da, toptan da, qatynnan da kóńil, az ba, kóp pe, jalyǵady. Onyń úshin báriniń ǵaıybyn kóredi, baıansyzyn biledi, kóńili burynǵydan da sýyı bastaıdy. Dúnıe birqalypty turmaıdy, adamnyń qýaty, ǵumyry birqalypty turmaıdy. Árbir maqluqqa qudaı taǵala birqalypty turmaqty bergen joq. Endi kóńil qaıdan birqalypty tura alady?

Biraq osy jalyǵý degen árneni kórem degen, kóp kórgen, dámin, baǵasyn, báriniń de baıansyzyn bilip jetken, oıly adamnan shyǵady. Sonshalyq ǵumyrynyń baıansyzyn, dúnıeniń árbir qyzyǵynyń akyrynyń sholaqtyǵyn kórgen-bilgender tirshilikten de jalyqsa bolady. Bulaı bolǵanda aqymaqtyq, qaıǵysyzdyq ta bir ǵanıbet eken dep oılaımyn.

1894

JIYRMA BİRİNSHİ SÓZ

Az ba, kóp pe, adam balasy bir túrli maqtannan aman bolmaǵy - qıyn is. Sol maqtan degen nárseniń men eki túrlisin baıqadym: bireýiniń atyn úlkendik dep ataımyn, bireýin maqtanshaqtyq deımin. Úlkendik - adam ishinen ózin-ózi baǵaly esep qylmaq. Iaǵnı, nadan atanbastyǵyn, jeńil atanbastyǵyn, maqtanshaq atanbastyǵyn, ádepsiz, arsyz, baılaýsyz, paıdasyz, suramshaq, ósekshi, ótirikshi, aldamshy, keseldi - osyndaı jaramsyz qylyqtardan saqtanyp, sol minezderdi boıyna qorlyq bilip, ózin ondaılardan zor eseptemek. Bul minez - aqyldylardyń, arlylardyń, artyqtardyń minezi. Olar ózimdi jaqsy demese, meıli bilsin, jaman degizbesem eken dep azaptanady. Ekinshi, maqtanshaq degen bireýi «demesin» demeıdi, «desin» deıdi. Baı desin, batyr desin, qý desin, pysyq desin, árdaıym ne túrli bolsa da, «desin» dep azaptanyp júrip, «demesindi» umytyp ketedi. Umytpaq túgil, áýeli is eken dep eskermeıdi. Mundaı maqtanshaqtardyń ózi úsh túrli bolady. Bireýi jatqa maqtanarlyq maqtandy izdeıdi. Ol - nadan, lákın nadan da bolsa adam. Ekinshisi óz eliniń ishinde maqtanarlyq maqtandy izdeıdi. Onyń nadandyǵy tolyq, adamdyǵy ábden tolyq emes. Úshinshisi óz úıine kelip aıtpasa, ıa aýylyna ǵana kelip aıtpasa, ózge kisi qostamaıtyn maqtandy izdeıdi. Ol - nadannyń nadany, lákın ózi adam emes.

Jatqa maqtalsam eken degen elim maqtasa eken deıdi. Elime maqtalsam eken degen aǵaıynym maqtasa eken deıdi. Aǵaıynnyń ishinde ózi maqtaý izdegen ózimdi ózim maqtap jetem deıdi.

1894

JIYRMA EKİNSHİ SÓZ

Dál osy kúnde qazaqtyń ishinde kimdi jaqsy kórip, kimdi qadirleımin dep oıladym.

Baıdy qadirleıin deseń, baı joq. Baı bolsa, óz basynyń, óz malynyń erki ózinde bolmas pa edi? Eshbir baıdyń óz malynyń erki ózinde joq. Keı baı ózi bireýmen kúsh talastyramyn dep, júz kisige qorǵalaýyqtyǵynan jalynyp, malyn úlestirip júr. Oılaıdy: jalyntyp berdim dep, aqymaqtyǵynan. Joq, ózi jalynyp berip júr. Qaıyr da emes, myrzalyq ta emes, óz elimen, óz jerimen oırańdasyp, oısyzdarǵa qoınyn ashyp, malyn shashyp júr. Keı baılar, eldegi quttylar, súttiler berekelese almaǵan soń, keseldi qýlar kóbeıip ketip, kóp qorqytyp, izdegen nársesi joq, eriksiz kim bolsa soǵan jemit bolyp júr.

Myrzalardy qadirleıin deseń, osy kúnde anyq myrza elde joq, mal bergish myrza ıtten kóp. Bireý bir paıdama keltirem dep myrza bolyp júr. Bireýler k...ne qurym kıizdi tuzǵa malshyp tyqqan soń esi shyǵyp, myrza bolyp, eriksiz kim bolsa soǵan taltaıyp emizip júr.

Bolys pen bıdi qurmetteıin deseń, qudaıdyń ózi bergen bolystyq pen bılik elde joq. Satyp alǵan, jalynyp, bas uryp alǵan bolystyq penen bıliktiń eshbir qasıeti joq.

Myqtyny qurmetteıin deseń, jamanshylyqqa eldiń bári myqty, jaqsylyqqa myqty kisi elde joq.

Esti kisini taýyp qurmetteıin deseń, ádilet, uıat, nysapqa esti kisi elde joq. Qýlyq, sumdyq, aramdyq, amalǵa eldiń bári de esti.

Ǵarip-qasar bısharany qurmetteıin deseń, jatqan túıege mine almasa da, ol momyndyqqa esep emes. Eger minerlik jaıy bolsa, birdemeni eptep ilerlik te jaıy bar.

Endi qaldy qý men sum, olar ózi de qýartpaı, sýaltpaı tynyshtyq kórer emes.

Já, kimdi súıdik, kimniń tileýin tiledik? Ózi qurttanyp shashylǵan bolys-bıler tura tursyn. Endi, álbáttá, amal joq, momyndyǵynan «Yrys baqqan daý baqpas» degen maqalmen bolamyn dep, bergeninen jaǵa almaı, jarymyn berip, jarymyn tynyshtyǵymen baǵa almaı, ury, zalym, qýlarǵa jemit bolyp júrgen shyn momyn baılardy aıamasań hám sonyń tileýin tilemeseń bolmaıdy. Sonan basqany taba almadym.

1894

JIYRMA ÚSHİNSHİ SÓZ

Bizdiń qazaqty ońdyrmaı júrgen bir qýanysh, bir jubanysh degender bar.

Onyń qýanyshy - elde bir jamandy taýyp, ıa bir adamnyń bul ózi qylmaǵan jamanshylyǵy shyqsa, qýanady. Aıtady: qudaı pálensheden saqtasyn, o da adammyn dep júr ǵoı, onyń qasynda biz sáýleli kisiniń biri emespiz be, oǵan qaraǵanda men taza kisi emespin be? - dep. Oǵan qudaı taǵala aıtyp pa, pálensheden táýir bolsań bolady dep? Ia bilgender aıtyp pa, áıteýir ózińnen nadanshylyǵy asqan, ıa jamanshylyǵy artylǵan kisi tabylsa, sen jamanǵa qosylmaısyń dep? Jamanǵa salysyp jaqsy bola ma? Jaqsyǵa salysyp jaqsy bolady daǵy. Júz at báıgege qosylsa, men báıge aldym degen sóz bolsa, aldyńda neshe at bar dep surar, artyńda neshe at bar edi dep suraǵannyń nesi sóz? Men bes attan, on attan ilgeri edim degenniń nesi qýanysh?

Endi jubanyshy - jalǵyz biz be, eldiń bári de súıtip-aq júr ǵoı, kóppen kórgen uly toı, kóppen birge bolsaq bolady da degen sózdi jubanysh qylady. Oǵan qudaı taǵala aıtyp pa, kópten qalmasań bolady dep. Kópke qaharym júrmeıdi dep. Kópke tuzaǵym jetpeıdi dep pe? Ǵylym kópke kelip pe? Bireýden tarap pa? Hıkmet kópten taraı ma? Birden taraı ma? Kópke qorlyq júrmeı me? Bir úıdiń ishi túgel aýyrsa, jeńil tıe me? Jer bilmegen kóp adam adasyp júrse, bir jer biletuǵyn kisiniń keregi joq pa eken? Kóp kisi jolaýshynyń báriniń aty aryǵany jaqsy ma? Joq, jarmysy arysa, jarmysynyń kúılisi jaqsy ma? Jut kelse, eldiń báriniń túgel jutaǵany jaqsy ma? Jarym-jartysy aman qalǵany jaqsy ma? Osy kóp aqymaqtyń bir aqymaqqa nesi jubanysh? Tuqymymyzben aýzymyz sasyq bolýshy edi degen jaman kúıeý qalyńdyǵyn jeńip pe? Kóńilin sol sózi razy qylýǵa jetip pe? Endeshe, kóbińnen qalma, sen de aýzyńdy sasyta ber dep pe?!

1894

JIYRMA TÓRTİNSHİ SÓZ

Jer júzinde eki myń mıllıonnan kóp artyq adam bar, eki mıllıondaı qazaq bar. Bizdiń qazaqtyń dostyǵy, dushpandyǵy, maqtany, myqtylyǵy, mal izdeýi, óner izdeýi, jurt tanýy eshbir halyqqa uqsamaıdy. Birimizdi birimiz ańdyp, jaýlap, urlap, kirpik qaqtyrmaı otyrǵanymyz. Úsh mıllıonnan halqy artyq dúnıede bir qala da bar, dúnıeniń bas-aıaǵyn úsh aınalyp kórgen kisi tolyp jatyr. Óstip, jer júzindegi jurttyń qory bolyp, birimizdi birimiz ańdyp ótemiz be? Joq, qazaq ortasynda da urlyq, ótirik, ósek, qastyq qalyp, ónerdi, maldy túzden, bóten jaqtan túzý jolmen izdep, óristerlik kún bolar ma eken? Áı, ne bolsyn!.. Júz qaraǵa eki júz kisi suǵyn qadap júr ǵoı, birin-biri qurtpaı, qurymaı tynysh taba ma?

1894

JIYRMA BESİNSHİ SÓZ

Balalardy oqytqan da jaqsy, biraq qulshylyq qylarlyq qana, túrki tanyrlyq qana taza oqysa bolady. Onyń úshin bul jer darýlharap, munda áýeli mal tabý kerek, onan soń arab, parsy kerek. Qarny ash kisiniń kóńilinde aqyl, boıynda ar, ǵylymǵa qumarlyq qaıdan tursyn? Ashap-ishimge maldyń tapshylyǵy da aǵaıynnyń arazdyǵyna ýá ártúrli pálege, urlyq, zorlyq, qýlyq, sumdyq sekildi nárselerge úıirlendirýge sebep bolatuǵyn nárse. Mal tapsa, qaryn toıady. Onan soń, bilim túgil óner kerek eken. Sony úıreneıin ne balama úıreteıin dep oıyna jaqsy túsedi. Oryssha oqý kerek, hıkmet te, mal da, óner de, ǵylym da - bári orysta tur. Zararynan qashyq bolý, paıdasyna ortaq bolýǵa tilin, oqýyn, ǵylymyn bilmek kerek. Onyń sebebi olar dúnıeniń tilin bildi, mundaı boldy. Sen onyń tilin bilseń, kókirek kóziń ashylady. Árbireýdiń tilin, ónerin bilgen kisi onymenen birdeılik daǵýasyna kiredi, asa arsyzdana jalynbaıdy. Dinge de jaqsy bilgendik kerek. Jorǵalyqpenen kóńilin alsam eken degen nadan áke-sheshesin, aǵaıyn-jurtyn, dinin, adamshylyǵyn jaýyrynynan bir qaqqanǵa satady. Tek maıordyń kúlgeni kerek dep, k...i ashylsa da, qam jemeıdi. Orystyń ǵylymy, óneri - dúnıeniń kilti, ony bilgenge dúnıe arzanyraq túsedi. Lákın osy kúnde orys ǵylymyn balasyna úıretken jandar sonyń qarýymen taǵy qazaqty ańdysam eken deıdi. Joq, olaı nıet kerek emes. Maldy qalaı adal eńbek qylǵanda tabady eken, sony úıreteıik, muny kórip jáne úırenýshiler kóbeıse, ulyqsyǵan orystardyń jurtqa birdeı zakony bolmasa, zakonsyz qorlyǵyna kónbes edik. Qazaqqa kúzetshi bolaıyn dep, biz de el bolyp, jurt bilgendi bilip, halyq qataryna qosylýdyń qamyn jeıik dep nıettenip úırený kerek. Qazir de orystan oqyǵan balalardan artyq jaqsy kisi shyǵa almaı da tur. Sebebi: ata-anasy, aǵaıyn-týǵany, bir jaǵynan, buzyp jatyr. Súıtse de, osy oqyǵan balalar - ana oqymaǵan qazaq balalarynan úzdik, ozyq. Ne qylsa da sózdi uqtyrsa bolady olarǵa. Jaqsy atanyń balalary da kóp oqyǵan joq, qaıta, kedeıdiń balalaryn orysqa qorlap berdi. Olar osydan artyq qaıda barsyn? Jáne de keıbir qazaqtar aǵaıynymen arazdasqanda: «Seniń osy qorlyǵyńa kóngenshe, balamdy soldatqa berip, basyma shash, aýzyma murt qoıyp ketpesem be!» deýshi edi. Osyndaı jaman sózdi, qudaıdan qoryqpaı, pendeden uıalmaı aıtqan qazaqtardyń balasy oqyǵanmenen ne bola qoısyn? Sonda da ózge qazaq balalarynan artyq úırengeni nemene, qaı kóp úırenipti?  Kirdi, shyqty, ildi, qaıtty, túbegeılep oqyǵan bala da joq. Ákesi el aqshasymen oqyǵanǵa áreń oqytady, óz malyn ne qylyp shyǵarsyn? Týrasyn oılaǵanda, balańa qatyn áperme, enshi berme, baryńdy salsań da, balańa orystyń ǵylymyn úıret! Myna men aıtqan jol - mal aıar jol emes. Qudaıdan qoryq, pendeden uıal, balań bala bolsyn deseń - oqyt, mal aıama! Áıtpese, bir ıt qazaq bolyp qalǵan soń, saǵan rahat kórsete me, ózi rahat kóre me, ıa jurtqa rahat kórsete me?

1894

JIYRMA  ALTYNSHY SÓZ

Bizdiń qazaqtyń qosqan aty aldynda kelse, túsirgen balýany jyqsa, salǵan qusy alsa, qosqan ıti ózgeden ozyp baryp ustasa, esi shyǵyp bir qýanady. Bilmeımin, sodan artyq qýanyshy bar ma eken? Áı, joq ta shyǵar! Osy qýanysh bári de qazaq qaryndastyń ortasynda bir haıýannyń óneriniń artylǵanyna ıa bir bóten adamnyń jyqqanyna maqtanarlyq ne orny bar? Ol ozǵan, alǵan, jyqqan ózi emes, ıakı balasy emes. Munyń bári - qazaqtyń qazaqtan basqa jaýy joq, bıtteı nárseni bir úlken is qylǵan kisideı qýanǵan bolyp, ana ózgelerdi yzalandyrsam eken demek. Bireýdi yzalandyrmaq - sharıǵatta haram, sharýaǵa zalal, aqylǵa teris. Ánsheıin bireýdi yza qylmaqtyń nesin dáýlet bilip qýanady eken?  Já, bolmasa, ana yza bolýshy sonshalyq nege jer bolyp qalady eken?

Júırik at - keıde ol elde, keıde bul elde bolatuǵyn nárse, qyran qus ta, júırik ıt te - keıde onyń qolyna, keıde munyń qolyna túsetuǵyn nárse. Kúshti jigit te únemi bir elden shyǵa ma? Keıde ana elden, keıde myna elden shyǵady. Munyń bárin adam óz ónerimenen jasaǵan joq. Bir ozǵan, bir jyqqan únemi ozyp, únemi jyǵyp júrmeıdi. Sonyń bárin de bile tura, jerge kirgendeı bolyp ıa bir aramdyǵy, jamandyǵy shyqqandaı nesine uıalyp, qorlanady eken?

Endi osylardan bilseńiz bolady: nadan el qýanbas nársege qýanady hám jáne qýanǵanda ne aıtyp, ne qoıǵanyn, ne qylǵanyn ózi bilmeı, esi shyǵyp, bir túrli mastyqqa kez bolyp ketedi. Hám uıalǵandary uıalmas nárseden uıalady, uıalarlyq nárseden uıalmaıdy. Munyń bári - nadandyq, aqymaqtyqtyń áseri. Bularyn aıtsań, keıbireýi «ras, ras» dep uıyǵan bolady. Oǵan nanba, erteń ol da álgilerdiń biri bolyp ketedi. Kóńili, kózi jetip tursa da, haıýan sekildi áýelgi ádetinen boıyn toqtata almaıdy, bir tıanaqsyzdyqqa túsip ketedi, eshkim toqtatyp, uqtyryp bolmaıdy. Ne jamanshylyq bolsa da bir ádet etse, qazaq ol ádetinen eriksiz qoryqqanda ıa ólgende toqtaıdy, bolmasa aqylyna jeńgizip, munym teris eken dep bilip, oılanyp ózdiginen toqtaǵan adamdy kórmessiń.

1894

JIYRMA JETİNSHİ SÓZ

(Sokrat hakimniń sózi)

Bir kúni Sokrat hakim bir Arıstodım degen ǵalym shákirtine qudaı tabaraka ýa taǵalaǵa qulshylyq qylmaq týrasynda aıtqan sózi. Ol ózi qulshylyq qylǵandarǵa kúlýshi edi.

- Áı, Arıstodım, eshbir adam bar ma, seniń bilýińshe, qylǵan ónerleri sebepti adam tańyrqaýǵa laıyqty? - dedi.

Ol aıtty:

Tolyp jatyr, qaziret.

Biriniń atyn atashy, - deıdi.

Gomerge báıitshiligi sebepti, Sofoklge tragedıasy sebepti, ıaǵnı bireýdiń syıpatyna túspektik, Zevksıske sýretshiligi sebepti tańyrqaımyn, - dep, soǵan uqsaǵan neshe onan basqa ónerleri áshkere bolǵan jandardy aıtty.

Olaı bolsa, kim artyqsha ǵajaıyptanýǵa laıyqty: jansyz, aqylsyz, qur pishindi jasaıtuǵyn sýretshi me? Ia jan ıesi, aqyl ıesi adamdy jaratýshy ma? - deıdi.

Sońǵysy laıyqty, - deıdi, - biraq ol jaratýshy jaratty, ózdiginen kez kelip, solaı bolyp ketpeı, basynan bilip istegen hıkmetimen bolsa, - deıdi.

Já, paıdaly nárse dúnıede kóp, biriniń paıdasy kórinip, bilinip turady. Keıbiriniń paıdasy anyq bilinbeıdi. Sonyń qaısysyn hıkmet kóresiń? - dedi.

Árıne, áshkere paıdaǵa bola jaratylǵanyn hıkmet desek kerek deımin, - deıdi.

Já, olaı bolsa, adamdy jaratýshy haýası hamsa zahrı bergende, tahqıq oılap, olardyń paıdasynyń barlyǵy túgel oǵan muqtaj bolarlyǵyn bilip bergendigi áshkere tur ǵoı. Áýeli kózdi kórsin dep beripti, eger kóz joq bolsa, dúnıedegi kórikti nárselerdiń kórkinen qaıtyp lázzat alar edik? Ol kóz ózi náziktiginen keregine qaraı ashyp, jaýyp turýy úshin qabaq beripti. Jelden, ushqynnan qaǵa bersin bolýy úshin kirpik beripti. Mańdaı terini kózden qaǵyp turýǵa kerek bolǵandyǵynan, basqa taǵy keregi bar qylyp qas beripti. Qulaq bolmasa, ne qańǵyr, ne dúńgir, daýys, jaqsy ún, kúı, án – eshbirinen lázzattanyp habar ala almas edik. Muryn ıis bilmese, dúnıede ne tátti, ne qatty ne dámdiniń qaısysynan lázzat alar edik? Bulardyń bári bizdiń paıdamyz emes pe?

Kózdi, muryndy aýyzǵa jaqyn jaratypty, iship-jegen asymyzdyń tazalyǵyn kórip, ıisin bilip, iship-jesin dep. Bizge keregi bar bolsa da, jıirkenerlik jeri bar tesikterdi bul bastaǵy ǵazız bilimdi jerimizden alys aparyp tesipti, munyń bári hıkmetpen bilip istelgendigine dálel emes pe? - depti.

Sonda Arıstodım tahqıq oılap teksergende, adamdy jaratýshy artyq hıkmet ıesi ekendigine hám mahabbatymenen jaratqandyǵyna shúbási qalmady.

Olaı bolǵanda jáne ne oılaısyń, hámma maqulyhatty jas balalaryna eljiretip, úıiriltip turýyn kórgende ýa hámma maqulyhattyń ólimin jek kórip, tirshilikte kóp qalmaqshylyǵyn tilep, ıjtıhad qylýyn kórgende, ósip-ónýiniń qamynda bolýdan basqa isti az oılamaqtary - bularynyń bári jurt bolsyn, óssin, ónsin úshin. Solardyń bárin jaratqanda kóńilderin solaısha yntyqtandyryp qoıǵandyǵy hám munyń bári jaqsy kórgendiginen ekenin bildirmeı me? - deıdi.

Eı, Arıstodım! Qalaısha sen bir ózińnen, ıaǵnı adamnan basqada aqyl joq dep oılaısyń? - edi. - Adamnyń denesi óziń júrgen jerdiń bir bıtimdeı qumyna uqsas emes pe? Deneńde bolǵan dymdar jerdegi sýlardyń bir tamshysyndaı emes pe? Já, sen bul aqylǵa qaıdan ıe boldyń? Árıne, qaıdan kelse de, jan degen nárse keldi de, sonan soń ıe boldyń. Bul ǵalamdy kórdiń, ólsheýine aqylyń jetpeıdi, kelisti kórimdigine hám qandaı laıyqty jarastyqty zakonimen
jaratylyp, onyń eshbiriniń buzylmaıtuǵynyn kóresiń. Bulardyń bárine tańǵajaıyp qalasyń hám aqylyń jetpeıdi, osylardyń bári de kez kelgendikpen bir nárseden jaralǵan ba, ıakı bulardyń ıesi bir ólsheýsiz uly aqyl ma? Eger aqylmenen bolmasa, bulaısha bul esebine, ólsheýine
oı jetpeıtuǵyn dúnıe árbir túrli kerekke bola jaratylyp hám bir-birine sebeppen baılanystyrylyp, pendeniń aqylyna ólsheý bermeıtuǵyn myqty kórkem zakonge qaratylyp jaratyldy, - deıdi.

Ol aıtty:

Tahqıq bul aıtqanyńnyń bári ras, jaratýshy artyq aqyl ıesi ekendigi maǵlum boldy. Ol qudaıdyń ulyqtyǵyna ińkárim joq. Biraq sondaı ulyq qudaı meniń qulshylyǵyma ne qylyp muqtaj bolady? - dedi.

Eı, Arıstodım! Qate aıtasyń. Muqtaj bolmaǵanda da, bireý seniń qamyńdy jese, seniń oǵan qaryzdar ekendigińe de ustaz kerek pe? - dedi.

Arıstodım aıtty:

Ol meniń qamymdy jeıtuǵynyn men qaıdan bilem? - dedi.

Já, olaı bolsa hámma maqulyqqa da qara, ózińe de qara, jandy bárimizge de beripti. Jannyń jaryǵyn bárimizge de birdeı uǵarlyq qylyp berip pe? Adam aldyn, artyn, osy kúnin - úsheýin de tegis oılap tekseredi. Haıýan artyn, osy kúnin de buldyr biledi, aldyńǵy jaǵyn teksermekke tipti joq. Haıýanǵa bergen denege qara, adamǵa bergen denege qara. Adam eki aıaǵyna basyp tik turyp, dúnıeni tegis kórmekke, tegis teksermekke laıyqty hám ózge haıýandardy quldanarlyq, paıdasyn kórerlik laıyǵy bar. Haıýannyń biri aıaǵyna senip júr, bir ózińdeı haıýandy quldanarlyq laıyǵy joq. Adam ózi ózine senbese, adamdy da haıýan sekildi qylyp jaratsa, eshnársege jaramas edi. Haıýanǵa adamnyń aqylyn berse, munsha sheberlik, munsha darkarlik, bir-birine ǵylym úıreterlik sheshendik salahıat ol denege laıyqty kelmeıdi. Qaı ógiz shahar jasap, qural jasap, neshe túrli saıman jasap, sypaıylyq sheberliktiń údesinen shyǵarlyq qısyny bar? Biraq adam balasy bolmasa, bul ǵajaıyp aqyldy jáne ǵajaıyppen jasaǵan denege kirgizip, munsha salahıat ıesi qylǵany hıqmetpenen ózge haıýanǵa sultan qylǵandyǵyna dálel emes pe? Ol dálel bolsa, adam balasyn artyq kórip, qamyn áýelden allanyń ózi oılap jasaǵanyna da dálel emes pe? Endi adam balasynyń qulshylyq qylmaqqa qaryzdar ekeni maǵlum bolmaı ma? - depti.

1894

JIYRMA SEGİZİNSHİ SÓZ

Eı, musylmandar! Bireý baı bolsa, bireý kedeı bolsa, bireý aýrý, bireý saý bolsa, bireý esti, bireý eser bolsa, bireýdiń kóńili jaqsylyqqa meıildi, bireýdiń kóńili jamanshylyqqa meıildi - bular nelikten dese bireý, sizder aıtasyzdar: qudaı taǵalanyń jaratýynan ıakı buıryǵynsha bolǵan is dep. Já, olaı bolsa, biz qudaı taǵalany aıyby joq, mini joq, ózi ádil dep ıman keltirip edik. Endi qudaı taǵala bir anturǵanǵa eńbeksiz mal beredi eken. Bir qudaıdan tilep, adal eńbek qylyp, paıda izdegen kisiniń eńbegin jandyrmaı, qatyn-balasyn jóndep asyrarlyq ta qylmaı, kedeı qylady eken. Eshkimge zalalsyz bir momyndy aýrý qylyp, qor qylady eken. Qaıda bir ury, zalymnyń denin saý qylady eken. Áke-sheshesi bir eki balanyń birin esti, birin eser qylady eken. Tamam jurtqa buzyq bolma, túzik bol dep jarlyq shashyp, jol salady eken. Túzikti beıishke shyǵaramyn dep, buzyqty tozaqqa salamyn dep aıta tura, pendesiniń bireýin jaqsylyqqa meıildendirip, bireýin jamanshylyqqa meıildendirip, ózi qudaılyq qudiretimen bireýin jaqsylyqqa buryp, bireýin jamandylyqqa buryp jiberip turady eken. Osynyń bári qudaı taǵalanyń aıypsyz, minsiz ǵafýr rahımdyǵyna, ádildigine laıyq kele me? Jurt ta, múlik te - bári qudaıdyń óziniki. Bul qylǵanyn ne deı alamyz? Óz múlkin ózi ne qylsa qyla beredi. Ony aıypty bolady deı almaımyz deseń, ol sóziń qudaı taǵalanyń aıyby, mini joq emes, tolyp jatyr, biraq aıtýǵa bata almaımyz degeniń emes pe? Olaı bolǵanda, pende óz tyrysqandyǵymenen ne tabady? Bárin qylýshyǵa qyldyrýshy ózi eken. Pende pendege ókpeleıtuǵyn eshnárse joq. Kim jaqsylyq, kim jamandyq qylsa daǵy qudaıdan kelgen jarlyqty qylyp júr eken deımiz be? Qudaı taǵala árbir aqyly bar kisige ıman paryz, árbir ımany bar kisige ǵıbadat paryz degen eken. Jáne de árbir ras is aqyldan qoryqpasa kerek. Já, biz endi aqyldy erkine jibermesek, qudaı taǵalanyń aqyly bar kisige ıman paryz degeni qaıda qalady? «Meni tanyǵan aqylmenen tanyr» degeni qaıda qalady? Dinimizdiń bir jasyryn turǵan jalǵany joq bolsa, aqyldy, ony oılama degenimizge pende bola ma? Aqyl toqtamaǵan soń, dinniń ózi neden bolady. Áýeli ımandy túzetpeı jatyp, qylǵan ǵıbadat ne bolady? Joq, sen jaqsylyq, jamandyqty jaratqan - qudaı, biraq qyldyrǵan qudaı emes, aýrýdy jaratqan - qudaı, aýyrtqan qudaı emes, baılyqty, kedeılikti jaratqan - qudaı, baı qylǵan, kedeı qylǵan qudaı emes dep, nanyp uqsań bolar, áıtpese - joq.

İ895

JIYRMA TOǴYZYNSHY SÓZ

Bizdiń qazaqtyń maqaldarynyń kóbiniń iske tatyrlyǵy da bar, iske tatymaq túgil, ne qudaıshylyqqa, ne adamshylyqqa jaramaıtuǵyny da bar.

Áýeli «Jarly bolsań, arly bolma» deıdi. Ardan ketken soń, tiri bolyp júrgen qurysyn. Eger onysy jalǵa júrgenińde janyńdy qınap eńbekpenen mal tap degen sóz bolsa, ol - ar ketetuǵyn is emes. Tynysh jatyp, kózin satyp, bireýden tilenbeı, janyn qarmanyp, adal eńbekpen mal izdemek - ol arly adamnyń isi.

«Qalaýyn tapsa, qar janady», «Suraýyn tapsa, adam balasynyń bermeıtini joq» degen - eń baryp turǵan qudaı urǵan sóz osy. Suraýyn tabamyn, qalaýyn tabamyn dep júrip qorlyqpenen ómir ótkizgenshe, maldy ne jerden suraý kerek, ne aqqan terden suraý kerek qoı.

«Atyń shyqpasa, jer órte» deıdi. Jer órtep shyǵarǵan atyńnyń nesi murat? «Júz kún atan bolǵansha, bir kún býra bol» deıdi. Táńirge jazyp, minbeı-túspeı aryp, shómeńdep dıýanalyqpen bir kún bolǵan  býralyq nege jaraıdy?

«Altyn kórse, perishte joldan taıady» deıdi. Perishteden sadaǵa ketkir-aı! Perishte altyndy ne qylsyn, óziniń kórseqyzar sumdyǵyn qostaǵaly  aıtqany.

«Ata-anadan mal tátti, altyndy úıden jan tátti» deıdi. Ata-anasynan mal tátti kórinetuǵyn anturǵannyń tátti derlik ne jany bar. Bulardyń bárinen de qymbat ata-anasyn malǵa satpaq eń arsyzdyń isi emes pe? Ata-ana shamasy kelse, mıhnattanyp mal jısa da, dúnıelik jısa da, artymda balalaryma qalsyn deıdi. Ol ata-anany malǵa satqan soń, qudaıǵa dushpandyq is emes pe? Osyndaı bilmestikpenen  aıtylǵan  sózderine  bek saq bolý kerek.

1895

OTYZYNSHY SÓZ

Qyrqyn minse qyr artylmaıtuǵyn osy bir «qyrt maqtan» degen bir maqtan bar, sol nege kerek, nege jaraıdy? Ol ar, esti bilmeıdi, namysty bilmeıdi, keń tolǵaý, úlken oı joq, ne balýandyǵy joq, ne batyrlyǵy joq, ne adamdyǵy joq, ne aqyldylyǵy, arlylyǵy joq. Moıynyn buryp qoıyp: «Óı, táńiri-aı, qoıshy ári, kimnen kim artyq deısiń, kimniń basy kimniń qanjyǵasynda júr, ol meniń qazanyma as salyp berip júr me, men onan saýyn saýyp otyrmyn ba?» - dep bulǵaqtap, nemese: «aıaǵanym janym ba? Óı, enesin uraıyn, ólip ketpeı nege kerek? Azar bolsa atylyp, ıa osy úshin aıdalyp ketsem de kóngenim-aq! Áıteýir bir ólim bar ma?» - dep qalshyldaıtuǵyn kisi kóp qoı.

Ózderiń kórip júrsińder, osy aıtqan sóz boıyna laıyq qazaq kórdińder me? Ólimge shydaıtuǵyn qazaq kórgenim joq, ólimge shydamaımyn degen de qazaq kórgenim joq, keńirdegin ǵana kórsetedi-aý: «qıylyp qana qalaıyn» dep. Eger osy sóz boıyna laıyq kisi kórinse, aqyly joq bolsa da, qaıratymenen-aq kisi aıdyndyratuǵyn adam bolǵany ǵoı! Eger shyn aıǵaıdy kórgende, kirer jerin taba almaıtuǵyn daraqy, jurtty osy sózimen aıdyndyramyn, «myna kápirden kisi shoshıtuǵyn eken» degizip aıdyndyraıyn dep aıtyp otyrǵan qur dombytpasy bolyp, bosqa qoqıyp otyrsa, sony ne deımiz? Aı, qudaı-aı! Janǵa myrzalyq qylatuǵyn, erdiń jadaǵaıda-aq sertke turǵyshtyǵy, malǵa myrzalyǵy, dúnıeni bir tıyn esep kórmeıtuǵyn jomarttyǵy - ártúrli belgisi boıynsha turmas pa edi? «Uıalmas betke talmas jaq beredi» dep, kóp byljyraǵan arsyz, uıatsyzdyń biri daǵy.

1895

OTYZ BİRİNSHİ SÓZ

Estigen nárseni umytpastyqqa tórt túrli sebep bar: áýeli - kókiregi baılaýly berik bolmaq kerek; ekinshi — sol nárseni estigende ıa kórgende ǵıbrátlaný kerek, kóńildenip, tushynyp, yntamen uǵý kerek; úshinshi — sol nárseni ishinen birneshe ýaqyt qaıtaryp oılanyp, kóńilge bekitý kerek; tórtinshi - oı keseli nárselerden qashyq bolý kerek. Eger kez bolyp qalsa, salynbaý kerek. Oı keselderi: ýaıymsyz salǵyrttyq, oıynshy-kúlkishildik, ıa bir qaıǵyǵa salyný, ıa bir nársege qumarlyq paıda bolý sekildi. Bul tórt nárse - kúlli aqyl men ǵylymdy tozdyratuǵyn nárseler.

1895

OTYZ EKİNSHİ SÓZ

Bilim-ǵylym úırenbekke talap qylýshylarǵa áýeli bilmek kerek. Talaptyń óziniń biraz sharttary bar. Olardy bilmek kerek, bilmeı izdegenmen  tabylmas.

Áýeli - bilim-ǵylym tabylsa, ondaı-mundaı iske jaratar edim dep, dúnıeniń bir qyzyqty nársesine kerek bolar edi dep izdemekke kerek. Onyń úshin bilim-ǵylymnyń ózine ǵana qumar, yntyq bolyp, bir ǵana bilmektiktiń ózin dáýlet bilseń jáne ár bilmegenińdi bilgen ýaqytta kóńilde bir rahat huzýr hasıl bolady. Sol rahat bilgenińdi berik ustap, bilmegenińdi taǵy da sondaı bilsem eken dep úmittengen qumar, mahabbat paıda bolady. Sonda árbir estigenińdi, kórgenińdi kóńiliń jaqsy uǵyp, anyq óz sýretimen ishke jaıǵastyryp alady.

Eger din kóńiliń ózge nársede bolsa, bilim-ǵylymdy bir-aq soǵan sebep qana qylmaq úshin úırenseń, ondaı bilimge kóńilińniń meıirimi asyrap alǵan shesheńniń meıirimi sekildi bolady. Adamnyń kóńili shyn meıirlense, bilim-ǵylymnyń ózi de adamǵa meıirlenip, tezirek qolǵa túsedi.  Shala meıir shala baıqaıdy.

Ekinshi - ǵylymdy úırengende, aqıqat maqsatpen bilmek úshin úırenbek kerek. Bahasqa bola úırenbe, azyraq bahas kóńilińdi pysyqtandyrmaq úshin zalal da emes, kóbirek bahas adamdy túzemek túgil, buzady. Onyń sebebi árbir bahasshyl adam haqty shyǵarmaq úshin ǵana bahas qylmaıdy, jeńbek úshin bahas qylady. Ondaı bahas hýsidshilikti zoraıtady, adamshylyqty zoraıtpaıdy, bálkim, azaıtady. Jáne maqsaty ǵylymdaǵy maqsat bolmaıdy, adam balasyn shatastyryp, jalǵan sózge jeńdirmekshi bolady. Mundaı qıal ózi de buzyqtarda bolady. Júz týra joldaǵylardy shatastyrýshy kisi bir qısyq joldaǵy kisini túzetken kisiden sadaǵa ketsin! Bahas - ózi de ǵylymnyń bir joly, biraq oǵan hırslaný jaramaıdy. Eger hırslansa, óz sózimshil ǵýrýrlyq, maqtanshaqtyq, hýsidshilik boıyn jeńse, ondaı adam boıyna qorlyq keltiretuǵyn ótirikten de, ósekten de, ursyp-tóbelesýden  de  qashyq bolmaıdy.

Úshinshi - árbir haqıqatqa tyrysyp ıjtıhatyńmen kóziń jetse, sony tut, ólseń aırylma! Egerde ondaı bilgendigiń ózińdi jeńe almasa, kimge pul bolady? Óziń qurmettemegen nársege bótennen qaıtip qurmet kútesiń?

Tórtinshi - bilim-ǵylymdy kóbeıtýge eki qarý bar adamnyń ishinde: biri - mulahaza qylý, ekinshisi - berik muhafaza qylý. Bul eki qýatty zoraıtý jahatinde bolý kerek. Bular zoraımaı, ǵylym zoraımaıdy.

Besinshi - osy sózdiń on toǵyzynshy babynda jazylǵan aqyl keseli   degen   tórt   nárse   bar.   Sodan   qashyq   bolý   kerek.   Sonyń ishinde ýaıymsyz salǵyrttyq degen bir nárse bar, zınhar, janym, soǵan bek saq bol, ásirese, áýeli - qudanyń, ekinshi - halyqtyń, úshinshi - dáýlettiń, tórtinshi - ǵıbrattyń, besinshi - aqyldyń, ardyń -báriniń dushpany. Ol bar jerde  bular bolmaıdy.

Altynshy - ǵylymdy, aqyldy saqtaıtuǵyn minez degen saýyty bolady. Sol minez buzylmasyn! Kórseqyzarlyqpen, jeńildikpen, ıa bireýdiń orynsyz sózine, ıa bir kez kelgen qyzyqqa shaıqalyp qala berseń, minezdiń beriktigi buzylady. Onan soń oqyp úırenip te paıda joq. Qoıarǵa orny joq bolǵan soń, olardy qaıda saqtaısyń? Qylam degenin qylarlyq, turam degeninde turarlyq minezde azǵyrylmaıtyn aqyldy, ardy saqtarlyq beriktigi, qaıraty bar bolsyn! Bul beriktik bir aqyl, ar úshin bolsyn!

1895

OTYZ ÚSHİNSHİ SÓZ

Egerde mal kerek bolsa, qolóner úırenbek kerek. Mal jutaıdy, óner jutamaıdy. Aldaý qospaı adal eńbegin satqan qolónerli - qazaqtyń áýlıesi sol. Biraq qudaı taǵala qolyna az-maz óner bergen qazaqtardyń keselderi bolady.

Áýeli — bul isimdi ol isimnen asyraıyn dep, artyq ismerler izdep júrip, kórip, biraz istes bolyp, óner arttyraıyn dep, túzden óner izdemeıdi. Osy qolyndaǵy az-muzyna maqtanyp, osy da bolady dep, baıaǵy qazaqtyń talapsyzdyǵyna tartyp, jatyp alady.

Ekinshi - erinbeı isteı berý kerek qoı. Bir-eki qara tapsa, malǵa bóge qalǵan kisimsip, «maǵan mal joq pa?» degendeı qylyp, erinshektik, saldaý-salǵyrttyqqa, kerbezdikke salynady.

Úshinshi - «darqansyń ǵoı, ónerlisiń ǵoı, shyraǵym», nemese «aǵeke, neń ketedi, osy ǵanamdy istep ber!» degende «maǵan da bireý jalynarlyqqa jetken ekenmin» dep maqtanyp ketip, paıdasyz aldaýǵa, qý tilge aldanyp, óziniń ýaqytyn ótkizedi. Jáne anaǵan dúnıeniń qyzyǵy aldaýdy bilgen degizip, kóńilin de maqtandyryp ketedi.

Tórtinshi - tamyrshyldaý keledi. Baǵanaǵy aldamshy shaıtan tamyr bolalyq dep, bir bolymsyz nárseni bergen bolyp, artynan úıtemin-búıtemin, qaryq qylamyn degenge máz bolyp, tamyrym, dosym dese, men de kerektiniń biri bolyp qalyppyn ǵoı dep, jáne jasynan is istep, úıden shyqpaǵandyq qylyp, joq-barǵa tyrysyp, aldaǵandy bilmeı, dereý onyń jetpegenin jetkizemin dep, tipti jetpese ózinen qosyp, qylyp ber degeniniń bárin qylyp berip, kúni ótip, eńbek qylar ýaqytynan aırylyp, «joǵary shyqqa» qaryq bolyp, tamaq, kıim, borysh esinen shyǵyp ketip, endi olar qysqan kúni bireýdiń malyn buldap qaryzǵa alady. Ony qylyp bereıin, muny qylyp bereıin dep, sonymenen tabys quralmaı, boryshy asyp, daýǵa aınalyp, adamshylyqtan aırylyp, qor bolyp ketedi. Osy nesi eken. Qazaqtyń balasynyń ózi aldaǵysh bola turyp jáne ózi bireýge aldatqysh bolatuǵyny qalaı?

1895

OTYZ TÓRTİNSHİ SÓZ

Jurttyń bári biledi óletuǵynyn jáne ólim únemi qartaıtyp kelmeıtuǵynyn, bir alǵandy qata jibermeıtuǵynyn. Qazaq osyǵan da, amal joq, nanady, anyq óz oıyna, aqylyna teksertip nanbaıdy. Jáne hámmany jaratqan qudaı bar, ahırette suraý alady, jamandyqqa jazǵyrady, jaqsylyqqa jarylǵaıdy, jazǵyrýy da, jarylǵaýy da pende isine uqsamaıdy, begirek esepsiz qınaýy da bar, begirek esepsiz jetistirýi de bar dep - bárine sendik deıdi. Joq, onysyna men senbeımin? Olar sendim dese de, anyq sengen kisige ýaıym oılap ne kerek? Osy ekeýine laıyqty jaqsylyqty ózderi de izdep taba beredi. Egerde osy ekeýine buldyr senip otyrsa, endi nege sendire alamyz? Ony qaıtip túzete alamyz? Olardy musylman dep, qalaısha ımany bar ǵoı deımiz?

Kimde-kim ahırette de, dúnıede de qor bolmaımyn dese, bilmek kerek: esh adamnyń kóńilinde eki qýanysh birdeı bolmaıdy, eki yntyq qumarlyq birdeı bolmaıdy, eki qorqynysh, eki qaıǵy - olar da birdeı bolmaıdy. Mundaı eki nárseni birdeı bolady dep aıtýǵa múmkin emes. Olaı bolǵanda, qaı adamnyń kóńilinde dúnıe qaıǵysy, dúnıe qýanyshy ahıret qaıǵysynan, ahıret qýanyshynan artyq bolsa - musylman emes. Endi oılap qaraı ber, bizdiń qazaq ta musylman eken! Egerde eki nárse kez bolsa, biri ahıretke kerekti, biri osy dúnıede kerekti, birin alsa, biri tımeıtuǵyn bolsa, sonda bireý ahıretke kerektini almaı, ekinshi bir kez kelgende alarmyn dep, joq, eger kez bolmaıtuǵyn bolsa, keń qudaı ózi keńshilikpenen keshiredi daǵy, myna kezi kelip turǵanda muny jiberip bolmas dep, dúnıege kerektini alsa, endi ol kisi janyn berse ahıretti dúnıege satqanym joq dep, nanýǵa bola ma?

Adam balasyna adam balasynyń bári - dos. Ne úshin deseń, dúnıede júrgende týysyń, ósýiń, toıýyń, ashyǵýyń, qaıǵyń, qazań, dene bitimiń, shyqqan jeriń, barmaq jeriń - bári birdeı, ahıretke qaraı ólýiń, kórge kirýiń, shirýiń, kórden mahsharda suralýyń - bári birdeı, eki dúnıeniń qaıǵysyna, pálesine qaýpiń, eki dúnıeniń jaqsylyǵyna rahatyń - bári birdeı eken. Bes kúndik ómiriń bar ma, joq pa?.. Birińe-biriń qonaq ekensiń, óziń dúnıege de qonaq ekensiń, bireýdiń bilgendigine bilmestigin talastyryp, bireýdiń baǵyna, malyna kúndestik qylyp, ıa kórseqyzarlyq qylyp, kóz alartyspaq laıyq pa? Tileýdi qudaıdan tilemeı, pendeden tilep, óz betimen eńbegimdi jandyr demeı, pálenshenikin áper demek - ol qudaıǵa aıtarlyq sóz be? Qudaı bireý úshin bireýge jábir qylýyna ne laıyǵy bar? Eki aýyz sózdiń basyn qosarlyq ne aqyly joq, ne ǵylymy joq bola tura, ózimdikin jón qylamyn dep, qur «oı, táńir-aı!» dep talasa bergenniń nesi sóz? Onyń nesi adam?

1896

OTYZ BESİNSHİ SÓZ

Mahsharǵa barǵanda qudaı taǵala qajy, molda, sopy, jomart, sheıit - solardy qatar qoıyp, surar deıdi. Dúnıede ǵızzat úshin, syı-qurmet almaq úshin qajy bolǵandy, molda bolǵandy, sopy bolǵandy, jomart bolǵandy, sheıit bolǵandardy bir bólek qoıar deıdi. Ahıretke bola, bir ǵana qudaı taǵalanyń razylyǵyn tappaq úshin bolǵandardy bir bólek qoıar deıdi.

Dúnıe úshin bolǵandarǵa aıtar deıdi: «Sender dúnıede qajeke, moldeke, sopeke, myrzeke, batyreke atalmaq úshin óner qylyp edińder, ol dúnıeń munda joq. Senderdiń ol qyzyqty dúnıeń harap bolǵan, sonymen qylǵan ónerleriń de bitti. Endi munda qurmet almaq túgil, suraý berińder! Mal berdim, ómir berdim, ne úshin sol maldaryńdy, ómirlerińdi, betińe ahıretti ustap, din nıetiń dúnıede turyp, jurtty aldamaq úshin saryp qyldyńdar?» dep.

Ana shyn nıetimenen ornyn taýyp, bir qudaıdyń razylyǵy úshin óner qylǵandarǵa aıtar deıdi: «Sender bir ǵana meniń razylyǵymdy izdep maldaryńdy, ómirlerińdi saryp qylyp edińder, men razy boldym. Sizderge laıyqty qurmetti ornym bar, daıyn, kirińder! Hám ol razylyqtaryńnan basqa osy mahshar ishinde, senderdiń osy qylǵanyńa ózi qylmasa da, ishi erip, yntyq bolǵan dostaryń tabylsa, shafaǵat qylyńdar!» - dep aıtar deıdi.

1896

OTYZ ALTYNSHY SÓZ

Paıǵambarymyz salallahý ǵalaıhı ýássállámniń hadıs sharıfinde aıtypty: «mán lá haıahún ýálá ımanýn láhý» dep, ıaǵnı kimniń uıaty joq bolsa, onyń ımany da joq degen. Bizdiń qazaqtyń óziniń maqaly da bar: «uıat kimde bolsa, ıman sonda» degen. Endi bul sózden bilindi: uıat ózi ımannyń bir múshesi eken. Olaı bolǵanda bilmek kerek, uıat ózi qandaı nárse? Bir uıat bar - nadandyqtyń uıaty, jas bala sóz aıtýdan uıalǵan sekildi, jaqsy adamnyń aldyna jazyqsyz-aq ánsheıin baryp jolyǵysýdan uıalǵan sekildi. Ne sharıǵatqa teris, ne aqylǵa teris jazyǵy joq bolsa da, nadandyqtan boıyn keristendirip, sheshilmegendik qylyp, uıalmas nárseden uıalǵan mundaı uıat shyn uıalý emes - aqymaqtyq, jamandyq.

Shyn uıat sondaı nárse, sharıǵatqa teris, ıa aqylǵa teris, ıa abıurly boıǵa teris bir is sebepti bolady. Mundaı uıat eki túrli bolady. Bireýi - ondaı qylyq ózińnen shyqpaı-aq, bir bóten adamnan shyqqanyn kórgende, sen uıalyp ketesiń. Munyń sebebi sol uıat isti qylǵan adamdy esirkegendikten bolady. «Iapyrym-aı, myna baıǵusqa ne bolady, endi munyń ózi ne bolady» degendeı, bir nárse ishten rahym sekildi bolyp kelip, ózińdi qysyp, qyzartyp ketedi. Bireýi sondaı uıat, sharıǵatqa teris, ıa aqylǵa, ıa abıurly boıǵa teris, ıa adamshylyqqa kesel qylyq, qateden ıakı nápsige erip ǵapyldyqtan óz boıyńnan shyqqandyǵynan bolady. Mundaı uıat qylyq qylǵandyǵyńdy bóten kisi bilmese de, óz aqylyń, óz nysabyń ózińdi sókken soń, ishten uıat kelip, ózińe jaza tarttyrady. Kirerge jer taba almaı, kisi betine qaraı almaı, bir túrli qysymǵa túsesiń. Mundaı uıaty kúshti adamdar uıqydan, tamaqtan qalatuǵyny da bar, hatta ózin-ózi óltiretuǵyn kisiler de bolady. Uıat degen - adamnyń óz boıyndaǵy adamshylyǵy, ıttigińdi ishińnen óz moınyńa salyp, sógis qylǵan qysymnyń aty. Ol ýaqytta tilge sóz de túspeıdi, kóńilge oı da túspeıdi. Kózińniń jasyn, murnyńnyń sýyn súrtip alýǵa da qolyń tımeıdi, bir ıt bolasyń. Kóziń kisi betine qaramaq túgil, eshnárseni kórmeıdi. Mundaılyqqa jetip uıalǵan adamǵa ókpesi bar kisi keshpese, ıakı onyń ústine taǵy aıamaı órtendirip sóz aıtqan kisiniń óziniń de adamshylyǵy joq dese bolar.

Osy kúnde meniń kórgen kisilerim uıalmaq túgil, qyzarmaıdy da. «Ol isten men uıatty boldym dedim ǵoı, endi neń bar?» deıdi. Ia bolmasa «Já, já, oǵan men-aq uıatty bolaıyn, sen óziń de súıtip pe ediń?» deıdi. Nemese «pálenshe de, túgenshe de tiri júr ǵoı, pálen qylǵan, túgen qylǵan, meniki onyń qasynda nesi sóz, pálendeı, túgendeı mánisi bar emes pe edi?» dep, uıaltamyn deseń, jap-jaı otyryp daýyn sabap otyrady. Osyny uıalǵan kisi deımiz be, uıalmaǵan kisi deımiz be? Uıalǵan desek, hadıs anaý, jaqsylardan qalǵan sóz anaý. Osyndaı adamnyń ımany bar deımiz be, joq deımiz be?!

1896

OTYZ JETİNSHİ SÓZ

Adamnyń adamshylyǵy isti bastaǵandyǵynan bilinedi, qalaısha bitirgendiginen emes.

Kóńildegi kórikti oı aýyzdan shyqqanda óńi qashady.

Hıkmet sózder ózimshil nadanǵa aıtqanda, kóńil ýanǵany da bolady, óshkeni de bolady.

Kisige bilimine qaraı bolystyq qyl; tatymsyzǵa qylǵan bolystyq ózi adamdy buzady.

Ákesiniń balasy - adamnyń dushpany.

Adamnyń balasy - baýyryń.

Er artyq surasa da azǵa razy bolady.

Ez az surar, artyltyp berseń de razy bolmas.

Óziń úshin eńbek qylsań, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń; adamdyqtyń qaryzy úshin eńbek qylsań, allanyń súıgen qulynyń biri bolasyń.

Sokratqa ý ishkizgen, Ioanna Arkti otqa órtegen, Ǵaısany darǵa asqan, paıǵambarymyzdy túıeniń jemtigine kómgen kim? Ol – kóp, endeshe kópte aqyl joq. Ebin tap ta, jónge sal.

Adam  balasyn zaman ósiredi, kimde-kim jaman bolsa, onyń zamandasynyń bári vınovat.

Men eger zakon qýaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin túzep bolmaıdy degen kisiniń tilin keser edim.

Dúnıede jalǵyz qalǵan adam – adamnyń ólgeni. Qapashylyqtyń bári sonyń basynda. Dúnıede bar jaman da kópte, biraq qyzyq ta, ermek te kópte. Bastapqyǵa kim shydaıdy? Sońǵyǵa kim azbaıdy?

Jamandyqty kim kórmeıdi? Úmitin úzbek – qaıratsyzdyq. Dúnıede eshnársede baıan joq ekeni ras, jamandyq ta qaıdan baıandap qalady deısiń? Qary qalyń, qatty qystyń artynan kógi mol jaqsy jaz kelmeýshi me edi?

Ashýly adamnyń sózi az bolsa, yza, qýaty artynda bolǵany.

Qýanbaqtyq pen baq – mastyqtyń úlkeni, myńnan bir kisi-aq k...n ashpaıtuǵyn aqyly boıynda qalady.

Eger isim ónsin deseń, retin tap

Bıik mansap - bıik jartas

Erinbeı eńbektep jylan da shyǵady,
Ekpindep ushyp qyran da shyǵady;
Jikshil el jetpeı maqtaıdy,
Jelókpeler shyn dep oılaıdy.

Dúnıe - úlken kól,
Zaman - soqqan jel,

Aldyńǵy tolqyn - aǵalar,

Artqy tolqyn - iniler,

Kezekpenen óliner,

Baıaǵydaı kóriner.

Baqpen asqan patshadan
Mımen asqan qara artyq;
Saqalyn satqan káriden
Eńbegin satqan bala artyq.

Toq tilenshi - adam saıtany,
Hareketsiz - sopy montany.

Jaman dos - kóleńke:
Basyńdy kún shalsa,
Qashyp qutyla almaısyń;
Basyńdy bult alsa,
İzdep taba almaısyń.

Dosy joqpen syrlas,
Dosy kóppen syılas;
Qaıǵysyzdan saq bol,
Qaıǵylyǵa jaq bol.

Qaıratsyz ashý - tul,
Turlaýsyz ǵashyq - tul,
Shákirtsiz ǵalym - tul.

Baǵyń óskenshe tileýińdi el de tileıdi, óziń de tileısiń, baǵyń ósken soń - óziń ǵana tileısiń

1896

OTYZ SEGİZİNSHİ SÓZ

Eı, júregimniń qýaty, perzentlerim! Sizderge adam uǵylynyń minezderi týraly biraz sóz jazyp ıadkar qaldyraıyn. Yqylaspenen oqyp, uǵyp alyńyzdar, onyń úshin mahabbatyń tóleýi - mahabbat. Áýeli adamnyń adamdyǵy aqyl, ǵylym degen nárselermenen. Munyń tabylmaqtyǵyna sebepter - áýeli haýas sálım hám tán saýlyq. Bular týysynan bolady, qalmys ózgeleriniń bári jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qurby, jaqsy ustazdan bolady. Talap, uǵym mahabbattan shyǵady. Ǵylym-bilimge mahabbattandyrmaq álgi aıtylǵan úsheýinen bolady. Ǵylym-bilimdi áýeli bastan bala ózi izdenip tappaıdy. Basynda zorlyqpenen ıakı aldaýmenen úıir qylý kerek, úırene kele ózi izdegendeı bolǵansha. Qashan bir bala ǵylym, bilimdi mahabbatpenen kókserlik bolsa, sonda ǵana onyń aty adam bolady. Sonan soń ǵana alla taǵalany tanymaqtyq, ózin tanymaqtyq, dúnıeni tanymaqtyq, óz adamdyǵyn buzbaı ǵana jálib mánfaǵat dáfǵy muzarratlarny aıyrmaqlyq sekildi ǵylym-bilimdi úırense, biler dep úmit qylmaqqa bolady. Bolmasa joq, eń bolmasa shala. Onyń úshin kóbinese balalardy jasynda ata-analary qıanatshylyqqa salyndyryp alady, sońynan mollaǵa bergen bolady, ıa ol balalary ózderi barǵan bolady - eshbir báhra bolmaıdy.

Ol qıanatshyl balalary talapqa da, ǵylymǵa da, ustazǵa da, hattá ıman ıǵtıqadqa da qıanatpenen bolady. Bul qıanatshylar - jarym adam, jarym molla, jarym musylman. Olardyń adamdyǵynyń kámálát tappaǵy - qıynnyń qıyny. Sebebi alla taǵala ezi - haqıqat, rastyqtyń joly. Qıanat - haqıqat pen rastyqtyń dushpany. Dushpany arqyly shaqyrtqanǵa dos kele me? Kóńilde ózge mahabbat turǵanda, haqlyqty tappaıdy. Adamnyń ǵylymy, bilimi haqıqatqa, rastyqqa qumar bolyp, árnárseniń túbin, hıkmetin bilmekke yntyqtyqpenen tabylady. Ol - allanyń ǵylymy emes, hámmany biletuǵyn ǵylymǵa yntyqtyq, ózi de adamǵa ózindik ǵylym beredi. Onyń úshin ol allanyń ózine ǵashyqtyq. Ǵylym - allanyń bir sıpaty, ol - haqıqat, oǵan ǵashyqtyq ózi de haqlyq hám adamdyq dúr. Bolmasa mal tappaq, maqtan tappaq, ǵızzat-qurmet tappaq sekildi nárselerdiń mahabbatymen  ǵylym-bilimniń haqıqaty tabylmaıdy.

Mal, maqtan, ǵızzat-qurmet adamdy ózi izdep tapsa, adamdyqty buzbaıdy hám kórik bolady. Egerde adam ózi olarǵa tabynyp izdese, tapsa da, tappasa da adamdyǵy joǵalady. Endi haqıqat súıip, shyndy bilmek qumaryń bar bolsa, adamdyqqa laıyqty yqylasty qulaǵyńdy qoı. Áýeli din ıslamnyń jolyndaǵy pendeler ımannyń haqıqaty ne sóz ekenin bilsin. Iman degenimiz bir ǵana ınanmaqtyq emes, sen alla taǵalanyń birligine, ýá qurannyń onyń sózi ekendigine, ýá paıǵambarymyz Muhammed Mustafa salallahý ǵalaıhı ýássállám onyń tarapynan elshi ekendigine ınandyń. Já, ne bitti? Sen alla taǵalaǵa alla taǵala úshin ıman keltiremisiń ıa óziń úshin ıman keltiremisiń? Sen ıman keltirmeseń de, alla taǵalaǵa keler eshbir kemshilik joq edi. Óziń úshin ıman keltirseń, já ınandyń. Ol ınanmaqtyǵyń qur ǵana ınanmaqtyqpen qalsa, saǵan paıda bermeıdi. Onyń úshin sen óziń ınanmaqtyǵyńnan paıda ala almadyń, paıdalanamyn deseń, paıda beredi, kámil ıman bolady. Paıdany qalaısha alýdy bilmek kerek. Siz «Ámántý bıllahı kámahýá bı ásmaıhı ýasıfatıhı» dedińiz. Ol esim allalar hámma ol alla taǵalanyń fıǵyl ǵazımláriniń attary, olardyń maǵynasyn bil hám segiz sıfat zatıalary ne degen sóz, kámil úıren. Ózińdi onyń quly bilip, ózińe mýslım at qoıyp, táslım bolǵanyńa rast bolasyń da. Óz pıǵyldaryńdy soǵan óz halińshe uqsatýdy shart qyl. Alla taǵalaǵa uqsaı alam ba dep, nadandyqpen ol sózden jıirkenbe, uqsamaq - dál birdeılik daǵýasymenen emes, sonyń sońynda bolmaq. Onyń úshin alla taǵalanyń sıpattary: Haıat, Ǵylym, Qudiret, Basar, Sámıǵ, Irada, Kálam, Tákın. Bul segizinen alla taǵaladaǵydaı kámálat-ǵazamat birlán bolmasa da, pendesinde de árbirinen óz halinshe bar qylyp jaratypty. Já, biz ózimizdiń boıymyzdaǵy segiz zárrá attas sıpatymyzdy ol alla taǵalanyń segiz ulyǵ sıpatynan bas burǵyzyp, ózge jolǵa salmaqpenen bizdiń atymyz mýslım bola ala ma? Bolmasa kerek. Já, ol segiz sıpatyna sıpatymyzdy hám ol attary birlán aǵlamlanǵan fıǵyl qudaǵa fıǵlymyzdy ertpek nemenen tabylady, qalaısha tabylady, ony bilmek kerek. Ol - alla taǵalanyń zaty, eshbir sıpatqa muqtaj emes, bizdiń aqylymyz muqtaj, joǵarǵy jazylmysh sıpattar birlán taǵrıflap tanymaqqa kerek. Egerde ol sıpattar birlán taǵrıflamasaq, bizge maǵrıfatýlla qıyn bolady. Biz alla taǵalany óziniń bilingeni qadar ǵana bilemiz, bolmasa túgel bilmekke múmkin emes. Zaty túgil, hıkmetine eshbir hakim aqyl eristire almady. Alla taǵala - ólsheýsiz, bizdiń aqylymyz - ólsheýli. Ólsheýlimen ólsheýsizdi bilýge bolmaıdy. Biz alla taǵala «bir» deımiz, «bar» deımiz, ol «bir» demeklik te - aqylymyzǵa uǵymnyń bir tıanaǵy úshin aıtylǵan sóz. Bolmasa ol «bir» demeklik te alla taǵalaǵa laıyqty kelmeıdi. Onyń úshin múmkınattyń ishinde ne nárseniń ýjýdi bar bolsa, ol birlikten qutylmaıdy. Árbir hadıske aıtylatuǵyn bir qadımge taǵrıf   bolmaıdy.   Ol   «bir»  degen   sóz   ǵalamnyń   ishinde,   ǵalam   alla taǵalanyń ishinde, qudaı tabaraka ýataǵala kitaptarda segiz sýbýtıa sıpattary birlán, ýá toqsan toǵyz Ásmaı husnalar birlán bildirgen. Bulardyń hámmasy alla taǵalanyń zatıa sýbýtıa ýá fıǵlıa sıpattary dúr. Men munda sizderge tórteýin bildiremin. Onyń ekeýi - ǵylym, qudiret. Segiz sıpattan qalǵan altaýy - bularǵa sharh. Ol altaýynyń biri - haıat, ıaǵnı  tirlik.

Allany bar dedik, bir dedik, ǵylym, qudiret sıpaty birlán sıpattadyq. Bul birlik, barlyq ǵylym, qudiret olýla bolarlyq nárseler me? Álbette, ǵylym qudireti bar bolady: haıaty - maǵlum, biri - ırada, ıaǵnı qalamaq. Ǵylym bar bolsa, qalamaq ta bar. Ol esh nársege hareket bermeıdi. Hámmaǵa hareket beretuǵyn ózi. Ol ırada ǵylymynyń bir sıpaty kálám, ıaǵnı sóıleýshi degen, sóz qaripsiz, daýyssyz bolýshy ma edi? Allanyń sózi - qaripsiz, daýyssyz. Endi olaı bolsa, aıtqandaı qylyp bildiretuǵyn qudireti jáne basar, sámıǵ, ıaǵnı kórýshi, esitýshi degen. Alla taǵalanyń kórmegi, estimegi, biz sekildi kózbenen, qulaqpenen emes, kórgendeı, estigendeı biletuǵyn ǵylymnyń bir sıpaty. Biri - tákýın, ıaǵnı barlyqqa keltirýshi degen sóz. Eger barlyqqa keltirmegi bir óz aldyna sıpat bolsa, alla taǵalanyń sıpaty ózindeı qadim, hám ázalı hám ádábı bolady da, hámıshá barlyqqa keltirýden bosanbasa, bir sıpaty bir sıpatynan úlken ıa kishi bolýǵa jaramaıdy. Olaı bolǵanda ǵylym, qudiret sıpattary sekildi bosanbaı, hár ýaqyt jaratýda bolsa, bir yqtıarsyzdyq shyǵady. Ol yqtıarsyzdyq alla taǵalaǵa laıyqty emes. Onyń barlyqqa keltirmegi - qudiretine ǵana bir sharh. Bul ǵylym, qudirette eshbir nıhoıatsiz, ǵylymynda ǵaflát, qudiretinde epsizdik jáne nasharlyq joq. Sanıǵyn suńǵatyna qarap bilesiz. Bul kózge kórilgen, kóńilge sezilgen ǵalamdy qandaı hıkmetpenen jarastyryp, qandaı qudiretpenen ornalastyrǵan, eshbir adam balasynyń aqyly jetpeıdi. Biraq pendesinde aqyl - húkimshi, qaırat, qýat - qyzmet qylýshy edi. Soǵan qarap oılaısyń: alla taǵalanyń sıpatynda solaı bolmaqqa tıis. Biraq áýelde aıtqanymyz: ǵylym, qudiret - bizdiń uǵýymyzǵa ǵana eki hısap bolmasa, bir-aq ǵylymdy qudiret bolýǵa tıis. Olaı bolmasa sıpattar óz ortalarynda biri tábıǵ, biri matbýǵ bolady ǵoı. Bul bolsa, tarıf rabbyǵa jaraspaıdy. Segiz sıpat qylyp jáne ol sıpattar «Laǵaırý ýálá hýá» bolyp, bulaı aıtýda, bulardan bir óz aldyna jamaǵat ıakı jamıǵat shyǵyp ketedi. Bul bolsa kelispeıdi. Egerde sıpattardy árbirin basqa-basqa degende, kóp nárseden jıylyp, ıttıfaqpenen qudaı bolǵan bolady. Bulaı deý batyl, bir ǵana qudiret pendede bolǵan qýat; qudiret ǵylym aqyldan basqa bolatuǵyn, alla taǵalada bolǵan qudiret - ǵylym hám rahmet. Ol – rahmet sıpaty, segiz sıpattyń ishinde jazylmasa da, alla taǵalanyń Rahman, Rahım, Ǵafýr, Ýadýd, Hafız, Sáttar, Razzaq, Nafıǵ, Ýákıl, Latıf degen esimderine bınahı bir ulyǵ sıpatynan hıssaptaýǵa jaraıdy. Bul sózime naqlıa dálelim - joǵarydaǵy jazylǵan alla taǵalanyń esimderi. Ǵaqlıa dálelim qudaı taǵala bul ǵalamdy aqyl jetpeıtin kelisimmen jaratqan, onan basqa, birinen bir paıda alatuǵyn qylyp jaratypty. Jansyz jaratqandarynan paıda alatuǵyn jan ıesi haıýandardy jaratyp, jandy haıýandardan paıdalanatuǵyn aqyldy ınsandy  jaratypty.

Haıýandardy asyraıtuǵyn jansyzdardy eti aýyrmaıtyn qylyp, jan ıesi haıýandardy aqyl ıesi adam balasy asyraıtyn qylyp, hám olardan mahsharda suraý bermeıtuǵyn qylyp, bulardyń hámmasynan paıda alarlyq aqyl ıesi qylyp jaratqan. Adam balasynan mahsharda suraý alatuǵyn qylyp jaratqandyǵynda hám ǵadalát hám mahabbat bar. Adam balasyn qurt, qus, ózge haıýandar sekildi tamaqty óz basymen alǵyzbaı, yńǵaıly eki qoldy basqa qyzmet ettirip, aýzyna qoly as bergende, ne iship, ne jegenin bilmeı qalmasyn dep, ıisin alyp lázzattanǵandaı qylyp, aýyz ústine muryndy qoıyp, onyń ústinen tazalyǵyn baıqarlyq eki kóz berip, ol kózderge názikten, zarardan qorǵap turarlyq qabaq berip, ol qabaqtardy ashyp-jaýyp turǵanda qajalmasyn dep kirpik jasap, mańdaı teri týra kózge aqpasyn dep, qaǵa berýge qas berip, onyń júzine kórik qylyp, biriniń qolynan kelmesteı isti kóptesip bitirmekke, bireýi oıyn bireýine uqtyrarlyq tiline sóz berip jaratpaqtyǵy mahabbat emes pe? Kim ózińe mahabbat qylsa, sen de oǵan mahabbat qylmaǵyń qaryz emes pe? Aqyl kózimen qara: kún qyzdyryp, teńizden bult shyǵarady eken, ol bulttardan jańbyr jaýyp, jer júzinde neshe túrli dánderdi ósirip, jemisterdi óndirip, kózge kórik, kóńilge rahat gúl-báısheshekterdi, aǵash-japyraqtardy, qant qamystaryn óndirip, neshe túrli nábatáttárdi óstirip, haıýandardy saqtatyp, bulaqtar aǵyzyp, ózen bolyp, ózender aǵyp darıa bolyp, haıýandarǵa, qusqa, malǵa sýsyn, balyqtarǵa oryn bolyp jatyr eken. Jer maqtasyn, kendirin, jemisin, kenin, gúlder gúlin, qustar júnin, etin, jumyrtqasyn; haıýandar etin, sútin, kúshin, kórkin, terisin; sýlar balyǵyn, balyqtar ıkrasyn, hatta ara balyn, balaýyzyn, qurt jibegin - hámmasy adam balasynyń paıdasyna jasalyp, eshbirinde bul meniki derlik bir nárse joq, bári - adam balasyna taýsylmas azyq.

Mıllıon hıkmet birlán jasalǵan mashına, fabrık adam balasynyń rahaty, paıdasy úshin jasalsa, bul jasaýshy mahabbat birlán adam balasyn súıgendigi emes pe? Kim seni súıse, ony súımektik qaryz emes pe? Adam balasy qanaǵatsyzdyqpenen bul haıýandardyń tuqymyn qurtyp, aldyńǵylar artqylarǵa jábir qylmasyn dep, maldy adam balasynyń óziniń qyzǵanyshyna qorǵalatyp, ózge haıýandardy birin ushqyr qanatyna, birin kúshti qýatyna, birin júırik aıaǵyna súıentip, birin bıik jartasqa, birin tereń tuńǵıyqqa, qalyń ormanǵa qorǵalatyp, hám árbirin ósip-ónbekke qumar qylyp, jas kúninde, kishkene ýaqytynda shafǵat, sáhárimenen bastaryn baılap, qamqor qylyp qoımaqtyǵy - adam balasyna ósip-ónip, teńdik alsyn emes, bálkı, adam balasynyń úzilmes násiline taýsylmas azyq bolsyn degendik. Já, bul hıkmetteriniń hámmasyn hám marhamat, hám ǵadalát zahır tur eken. Biz ortamyzda bul marhamat, ǵadalátti ımannyń shartynan hısap qylmaımyz, onyń úshin mýslım bolǵanda, alla taǵalaǵa táslım bolyp, onyń jolynda bolmaq edik, bolǵanymyz qaısy? Bul eki aı men kúnnen artyq maǵulym turǵan joq pa? Fıǵyly qudanyń eshbirin de qarar qylmaımyz, ózgelerde bolǵanyn jek kórmeımiz, ózimiz tutpaımyz, bul qıanatshylyq emes pe? Qıanatshylyqqa bir qarar turǵan adam - ıa musylman emes, eń bolmasa shala musylman. Alla tabaraka ýataǵalanyń pendelerine salǵan joly qaısy? Ony kóbi bilmeıdi. «Táfakkarý fıǵla ıllahı» degen hadıs sharıftiń «ınnalahý ıýhıbbýl mýqsıtın» degen aıattarǵa eshkimniń yqylasy, kóńili menen ǵylymy jetip quptaǵanyn kórgenim joq. «Átámýrýn ánnásá bılbırrı ýááhsáný ınnalahý ıýhıbbýl muhsın», «ýállázıná ámáný ýáǵámılý salıhatı ýlaına ashabýl jánnátı hám fıha halıdýn» degen aıattar qurannyń ishi tolǵan ǵamalýs-salıh ne ekenin bilmeımiz. «Ýa ámmálzına amáný ýáǵamılýs salıkatı fáıýáffıhım ýjýráhým ýallahý lá ıúhıb-býz-zalımın» aıatyna qarasań, ǵamalýs-salıh zalyqtyqtyń zıddy bolar. Olaı bolǵanda ǵadalát rafǵat bolýǵa kimde-kimniń ádileti joq bolsa, onyń haıasy joq, kimniń uıaty joq bolsa, onyń ımany joq degen, paıǵambarymyzdyń salallahý ǵalaıhı ýássállámniń hadıs sharıfi «mán-lá haıaýn lahý» degen dálel dúr. Endi belgili, ıman qur ınanyshpenen bolmaıdy, ǵadalát ýa rafǵat birlán bolady. Ǵamalýs-salıh ǵadalátti ýá marhamátti bolmaq kúlli tán birlán qylǵan qulshyldyqtardyń eshbiri ǵadalátti, marhamatty bermeıdi. Kóziń kúnde kóredi namaz oqýshy, oraza tutýshylardyń ne haláttá ekendikterin, oǵan dálel kerek emes. Bálkı ǵadalát barsha izgiliktiń anasy dúr. Ynsap, uıat - bul ǵadalátten shyǵady. Onyń úshin ǵadaláti adamnyń kóńiline keledi: men óz kóńilimde halyq menimen, sondaı-mundaı qylyqtarymen muǵamála qylsa eken dep oılap turyp, ózim sol halyqtarmen muǵamála qylmaǵandyǵym jaramaıdy ǵoı dep, sol ezi ádilet te jáne nysap ta emes pe? Ol hámma jaqsylyqtyń basy emes pe? Já, olaı hulyq penen sol oıdy oılaǵan  kisi hallaqyny shúkirdi nege oılamasyn?

Shákirlikten ǵıbadattyń bári týady. Endi zınhar ǵadalát, shapaǵattan bosanbańdar. Eger bosansań, ıman da, adamdyq ta hammasy bosanady. Allaıar sofynyń bir fárdádán júz fárdá bıjaı degeni basyńa keledi. Endi bizdiń bastaǵy taǵrıf boıynsha qudaı taǵala ǵylymdy, rahymdy, ǵadalátti, qudiretti edi. Sen de bul ǵylym, rahym, ǵadalát úsh sıpatpenen sıpattanbaq: ıjtıhatiń shart ettiń, musylman boldyń hám tolyq ınsanıatyń bar bolady. Belgili jáýanmártlik úsh haslat birlán bolar degen, sıddıq, kárám, ǵaqyl - bul úsheýinen sıddıq ǵadalát bolar, kárám shafaǵat bolar. Ǵaqyl maǵalum dúr, ǵylymnyń bir aty ekendigi. Bular ár adamnyń boıynda alla tabaraka ýataǵala táhmın bar qylyp jaratqan. Biraq oǵan ráýaj berip gúldendirmek, bálkı, adam óz halinshe kámálatqa jetkizbek jáhátinde bolmaq. Bular - ez ıjdıhadiń birlán nıet halıs birlán izdenseń ǵana beriletin nárseler, bolmasa joq. Bul aıtylmysh úsh hasláttiń ıeleriniń aldy - paıǵambarlar, onan soń - áýlıeler, onan soń - hakimder, eń aqyry - kámil musylmandar. Bul úsh túrli fıǵyl qudanyń sońynda bolmaq, ózin qul bilip, bul fıǵyldarǵa ǵashyq bolyp tutpaqty paıǵambarlar úıretti áýlıelerge, áýlıeler oqydy, ǵashyq boldy. Biraq, ýhraýı paıdasyn ǵana kúzetti. Ǵashyqtary sol halge jetti, dúnıeni, dúnıedegi tıerlik paıdasyn umytty. Bálkı, hısapqa almady. Hakimder dúnıede tıetin paıdasyn sóıledi, ǵıbrát kózimen qaraǵanda, ekeýi de birinen-biri kóp jyraq ketpeıdi. Onyń úshin árbiriniń sóıleýi, aıtýy basqasha bolsa da, alla taǵalanyń suńǵatyna qarap pikirlemektikti ekeýi de aıtty. Pikirlenbek sońy ǵıbrattanbaq bolsa kerek. Bul ǵaqyl, ǵylym - ekeýi de ózin zorǵa eseptemekti, zalymdyqty, adam ózindeı adamdy aldamaqty jek kóredi. Bul ǵadalát hár ekeýi de marhamatty, shapaǵatty bolmaqtyqty aıtyp buıyrdy, bul raqym bolsa kerek. Biraq meniń oıyma keledi, bul eki tahıfa ár kisi ózderine bir túrli nápsisin fıda qylýshylar dep. Iaǵnı, pendeliktiń kámálaty áýlıelikpen bolatuǵyn bolsa, kúlli adam tárki dúnıe bolyp hý dep tarıqatqa kirse, dúnıe oıran bolsa kerek. Bulaı bolǵanda maldy kim baǵady, dushpandy kim toqtatady, kıimdi kim toqıdy, astyqty kim egedi, dúnıedegi allanyń pendeleri úshin jaratqan qazynalaryn kim izdeıdi? Háramı, makrýhı bylaı tursyn, qudaı taǵalanyń qýatymenen, ıjtıhad aqylyńmenen taýyp, rahatyn kórmegine bola jaratqan, bergen nıǵmetterine, onan kórmek huzýrǵa sýyq kózben qarap, eskerýsiz tastap  ketpek aqylǵa, ádepke,  ynsapqa durys  pa?

Sahıb nıǵmetke shúkirshiligiń joq bolsa, ádepsizdikpenen kúnákár bolmaısyń  ba?  Ekinshi - bul  joldaǵylar  qor  bolyp,  dúnıede  joq bolyp ketý de haýpi bar, ýá kápirlerge jem bolyp ketý de, qaısybir sabyrsyzy jolynan taıyp, sabyrmen bir qarar turamyn degeni bolyp ketseler de kerek. Egerde bul jol jarym-jartylaryna ǵana aıtylǵan bolsa, jarym-jarty rast dúnıede bola ma? Ras bolsa, hámmaǵa birdeı rast bolsyn, alalaǵan rast bola ma, hám ǵadalát bola ma? Olaı bolǵanda, ol jurtta ǵumyr joq bolsa kerek. Ǵumyr ózi - haqıqat. Qaı jerde ǵumyr joq bolsa, onda kámálat joq. Biraq áýlıelerdiń de bári birdeı tárki dúnıe emes edi, ǵashárán - múbáshárádan qaziret Ǵosman, Ǵabdýrahman bın Ǵaýf ýa Saǵıd bın Ábýdqas úsheýi de úlken baılar edi. Bul tárki dúnıelik: ıa dúnıe lázzatyna aldanyp ıjtıhadym shala qalady dep, boıyna senbegendik; ıa hırs dúnıelikten qaýymnyń kóńilin sýytpaq úshin, renjýge sabyr etip, ózin fıda qylyp, men janymmen urys qylǵanda, halyq eń bolmasa nápsisimen urys qylyp, háýa háýastan árbir arzý nápsiden sýynyp, ǵadalát, marhamat, mahabbatyna bir qarar bolar ma eken degen úmitpenen bolsa kerek. Olaı bolǵanda o da jurtqa qylǵan artyq mahabbattan hısap. Biraq bul jol - bek shetin, bek názik jol. Bul jolda rıasyz, jeńildiksiz bir qarar turyp izdegen ǵana kisi istiń kámálatyna jetpek. Bul zamanda nadır, buǵan ǵylymnyń da zory, sıddıq, qaırattyń da zory, mahabbattyń hallaqna da, ýa halyq ǵalamǵa da bek zory tabylmaq kerek. Bulardyń jıylmaǵy - qıynnyń qıyny, bálkı, fıtná bolar.

Basyna hám bir ózine ózgeshelik bermek - adam ulyn bir buzatyn is. Árbir nadannyń bir tarıqatqa kirdik dep júrgeni biz buzyldyq degenimenen bir bolady. Hakim, ǵalym asylda bir sóz, biraq Ǵarafta basqalar dúr. Dúnıede ǵylym zahırı bar, olar aıtylmyshtardy jazylmyshtar, ony naqlıa dep te aıtady. Bul naklıaǵa júırikter ǵalym atanady. Qudaı tábáraka ýa taǵala eshbir nárseni sebepsiz jaratpaǵan, muny izerlep táffakkarý fı ála-ıllahı degen hadıske bınaán bul súnǵatı qudadan izerlep, qumar bolyp ǵıbratlanýshylarǵa tyıý joq, bálkı, sunǵatynan sebebin bilmekke qumarlyqtan sanıǵ ǵashyqtyq shyǵady. Qudaı tábárakanyń zatyna pendesiniń aqyly jetpese, dál sondaı ǵashyqpyn demek te orynsyz. Ǵashyq-maǵshuǵlyqqa halık birlán mahluq ortasy mýnásıbátsiz, alla taǵalanyń pendesin mahabbat ýa marhamat birlán jaratqanyn bilip, mahabbatyna mahabbatpenen ǵana eljiremekti qudaǵa ǵashyq boldy deımiz. Olaı bolǵanda hıkmet qudaǵa pende óz aqyly jeterlik qadirin ǵana bilsem degen árbir istiń sebebin izdeýshilerge hakim at qoıdy. Bular haq birlán batyldy aıyrmaqqa, sebepterin bilmekke tyrysqandarymenen hámmasy adam balasynyń paıdasy úshin, oıyn-kúlki túgil, dúnıedegi búkil lázzat bularǵa ekinshi mártabada qalyp, bir ǵana haqty tappaq, árbir nárseniń sebebin  tappaqpenen  lázzattanady.

Adaspaı týra izdegen hakimder bolmasa, dúnıe oıran bolar edi. Fıǵyl pándeniń qazyǵy - osy jaqsy hakimder, ár nárse dúnıede bulardyń ıstıhrajy birlán raýaj tabady. Bulardyń isiniń kóbi - dúnıe isi, lákın osy hakimderdiń jasaǵan, taratqan isteri. Áddúnıa mázrágátýl-ahıret degendeı, ahıretke egindik bolatyn dúnıe sol. Árbir ǵalym - hakim emes, árbir hakim - ǵalym. Ǵalymdarynyń naqlıasy birlán musylman ıman taqlıdı kásip qylady. Hakimderdiń ǵaqlıaty birlán jetse, ıman ıakını bolady. Bul hakimderden murat - musylman hakimderi, bolmasa ǵaırı dinniń hakimderi - ágárshe fatlýbnı tájıdý-nı delinse de, dúnıeniń hám adam uǵly ómiriniń syryna jetse de, dinniń haq maǵrıfatyna jete almaǵandar. Bulardyń kóbi - ımannyń jeti shartynan, bir allany tanymaqtan ǵaırı, ıaǵnı altaýyna kimi kúmándi, kimi múnkir bolyp, tahqıqlaı almaǵandar. Eger bular din ustazymyz emes bolsa da, dinde basshymyz qudaıdyń elshisi paıǵambarymyzdyń hadıs sharıfi, haırý n-nas mán ıanfagý n-nas degen. Bul hakimder uıqy, tynyshtyq, áýes-qyzyqtyń bárin qoıyp, adam balasyna paıdaly is shyǵarmaqlyǵyna, ıaǵnı elektrıany taýyp, aspannan jaıdy buryp alyp, dúnıeniń bir shetinen qazir jaýap alyp turyp, ot pen sýǵa qaılasyn taýyp, myń adam qyla almastaı qyzmetter istetip qoıyp turǵandyǵy, ýahsýsan adam balasynyń aqyl-pikirin ustartyp, haq penen batyldyqty aıyrmaqty úıretkendigi - barshasy nafıǵlyq bolǵan soń, bizdiń olarǵa mindetkerligimizge daý joq.

Bul zamannyń moldalary hakim atyna dushpan bolady. Bulary bilimsizdik, bálkı, buzyq fıǵyl, ál-ınsan ǵáddý láma jáhılgá hısap. Olardyń shákirtteriniń kóbi biraz ǵarap-parsydan til úırense, birli-jarym bolymsyz sóz bahas úırense, soǵan máz bolyp, ózine ózgeshelik beremin dep áýre bolyp, jurtqa paıdasy tımek túgil, túrli-túrli zararlar hasıl qylady «haı-hoı!» menen, maqtanmenen qaýymdy adastyryp bitiredi. Bulardyń kóbi ánsheıin jáhıl túgil, jáhılálár kibik talap bolsa, qaıda haq sózder kelse, qazir nysapqa qaıtsyn hám ǵıbrattansyn. Ras sózge or qazyp, tor jasamaq ne degen nysap, qur ózimshildik hám ár ózimshildik - adam balasyn buzatyn fıǵyl. Rastyń bir aty - haq, haqtyń bir aty - alla, buǵan qarsy qarýlasqansha, muny uǵyp, ǵadalátpen tápteshteýge kerek. Mundaı fıǵyldardan kúpir qaýpi de bar. Jáne paıǵambarymyz salallahý ǵalaıhı ýássállám «aqyr zamanda bir jyldyq bir kún bolar» degende sahaba-ı kárámlar «bul bir jyldyq bir kúnde namaz nesheý bolar» dep suraǵanda: onyń patýasyn   sol  zamannyń  ǵalymdary   biler  degen  sózinen   ǵıbratlanyp  qarasań, zamana ózgerýimen qaǵıdalar ózgerilmegin bildirgeni maǵlum bolady. Bul kúndegi táhsılǵýlým eski medreseler ǵurpynda bolyp, bul zamanǵa paıdasy joq boldy. Soǵan qaraı Ǵusmanıada mektep harbıa, mektep rýshdıalar salynyp, jańa nızamǵa aınalǵan. Mundaǵylar uzaq jyldar ómir ótkizip, ǵylymdy paıdasyz uzaq bahastar birlán kúnin ótkizip, maǵıshat dúnıede nadan bir essiz adam bolyp shyǵady da, eshbir hareketke laıyqty joq bolǵan soń, adam aýlaýǵa, adam aldaýǵa salynady.  Kóbinese mundaı essizderdiń nasıhaty da tasırsiz bolady.

Dúnıeniń máǵmýrlyǵy bir túrli aqylǵa nur berip turatuǵyn nárse. Joqshylyqtyń adamdy haıýandandyryp jiberetini de bolady. Bálkı, dúnıeniń ǵylymyn bilmeı qalmaqtyq — bir úlken zararly nadandyq, ol quranda sógilgen; dúnıede kimde-kim ózine ózgeshelik bermek qasady birlán malǵa mahabbatyn aýdarǵan dúnıe bolmasa, ıhsanda qolym qysqa bolmasyn dep hám ózim bireýge tamǵyly bolmaıyn dep, malǵa mahabbatyn aýdarmaı, izgilikke bola halal kásip birlán tapqan  dúnıe  emes.

Biz ǵylymdy satyp, mal izdemek emespiz. Mal birlán ǵylym kásip qylmaqpyz. Óner - ózi de mal, ónerdi úırenbek - ózi de ıhsan. Biraq ol óner ǵadaláttan shyqpasyn, sharǵyǵa mýafıh bolsyn. Adamǵa hálinshe ıhsandy bolmaq - qaryz is. Biraq ózgelerdiń ıhsanyna súıenbek durys emes. Mollalar tura tursyn, hýsýsan bul zamannyń ıshandaryna bek saq bolyńdar. Olar - fıtná ǵalym, bulardan zalaldan basqa eshnárse shyqpaıdy. Ózderi húkim sharıǵatty taza bilmeıdi, kóbi nadan bolady. Onan asyp ózin-ózi áhil tarıqat bilip jáne bireýdi jetkizbek daǵýasyn qylady. Bul is olardyń sybaǵasy emes, bulardyń jetkizbegi muhal, bular adam azdyrýshylar, hattá dinge de zalaldy. Bulardyń súıgeni - nadandar, sóılegeni - jalǵan, dálelderi - tasbyǵy menen shalmalary, onan basqa eshnárse  joq.

Endi bilińizder, eı, perzentter! Qudaı taǵalanyń joly degen jol alla taǵalanyń ózindeı nıhaıatsyz bolady. Onyń nıhaıatyna eshkim jetpeıdi. Biraq sol jolǵa júrýdi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol taza musylman, tolyq adam delinedi. Dúnıede túpki maqsatyń óz paıdań bolsa - óziń nıhaıatlysyń, ol jol qudaıdyń joly emes. Ǵalamnan jıylsyn, maǵan quıylsyn, otyrǵan ornyma aǵyp kele bersin degen ol ne degen nysap? Ne túrli bolsa da, ıa dúnıeńnen, ıa aqylyńnan, ıa malyńnan ǵadalát, shapaǵat sekildi bireýlerge jaqsylyq tıgizbek maqsatyń bolsa, ol jol - qudanyń joly. Ol nıhaıatsyz jol, sol nıhaıatsyz jolǵa aıaǵyńdy berik bastyń, nıhaıatsyz qudaǵa taǵyryp   hasıl   bolyp   has   ezgý   quldarynan   bolmaq  úmit   bar,   ózge jolda ne úmit bar? Keıbireýlerdiń bar óneri, maqsaty kıimin túzetpek, júris-turysyn túzetpek bolady da, munysyn ózine bar dáýlet biledi. Bul isteriniń bári ózin kórsetpek, ózin-ózi bazarǵa salyp, bir aqyly kózindegi aqymaqtarǵa «bárekeldi» degizbek. «Osyndaı bolar ma edik» dep bireýler talaptanar, bireýler «osyndaı bola almadyq» dep kúıiner, munan ne paıda shyqty? Syrtqa qasıet bitpeıdi, alla taǵala qaraıtuǵyn qalybyńa, boıamasyz yqylasyńa qasıet bitedi. Bul aınaǵa tabynǵandardyń aqyly qanshalyq óser deısiń? Aqyl ósse, ol túpsiz tereń jaqsylyq súımektikpen  óser.

Qudaı taǵala dúnıeni kámalatty sheberlikpen jaratqan hám adam balasyn óssin-ónsin dep jaratqan. Sol ósip-óný jolyndaǵy adamnyń talap qylyp izdener qaryzdy isiniń aldy - áýeli dos kóbeıtpek. Ol dosyn kóbeıtpektiń tabylmaǵy óziniń ózgelerge qolyńnan kelgeninshe dostyq maqamynda bolmaq. Kimge dostyǵyń bolsa, dostyq shaqyrady. Eń aıaǵy eshkimge qas saǵynbastyq hám ózine ózgeshelik beremin dep, ózin tilmen ıa qylyqpen artyq kórsetpek maqsatynan aýlaq bolmaq.

Bul ózin-ózi artyq kórsetpek eki túrli! Áýelgisi - árbir jamanshylyqtyń jaǵasynda turyp adamnyń adamdyǵyn buzatyn jamanshylyqtan boıyn jımaqtyq, bul adamǵa nur bolady.

Ekinshisi - ózin-ózi ózgeshelikpen artyq kórsetpek adamdyqtyń nuryn, gúlin buzady.

Úshinshisi - qastyq qylmaq, qor tutpaq, kemitpek. Olar dushpandyq shaqyrady.

Hám ózi ózgeshe tutatyn demektiń túbi - maqtan. Árbir maqtan bireýden asamyn degen kúnshildik bitiredi de, kúnshildik kúnshildikti qozǵaıdy. Bul úsh túrli istiń joqtyǵy adamnyń kóńiline tynyshtyq beredi. Árbir kóńil tynyshtyǵy  kóńilge talap  salady.

Kúlli adam balasyn qor qylatyn úsh nárse bar. Sonan qashpaq kerek: áýeli - nadandyq, ekinshisi - erinshektik, úshinshi - zalymdyq dep  bilesiń.

Nadandyq - bilim-ǵylymnyń joqtyǵy, dúnıede eshbir nárseni olarsyz  bilip  bolmaıdy.

Bilimsizdik haıýandyq  bolady.

Erinshektik - kúlli dúnıedegi ónerdiń dushpany. Talapsyzdyq, jigersizdik, uıatsyzdyq,  kedeılik - bári osydan  shyǵady.

Zalymdyq - adam balasynyń dushpany. Adam balasyna dushpan bolsa, adamnan  bólinedi, bir jyrtqysh haıýan  qısabyna qosylady.

Bulardyń emi, hallaqyna mahabbat, halyq ǵalamǵa shapqat, qaıratty, turlaýly, ǵadalát isiniń aldy-artyn  baıqarlyq bilimi, ǵylymy  bolsyn... Ol bilim, ǵylymy qudaǵa muqtádı bolsyn. Ǵylym áýeli ǵalamı ǵylymǵa muqtádı bolsyn. Iaǵnı qudaı taǵala bul ǵalamdy jaratty, erinbedi, kelisimmenen, hıkmetpenen kámálatty bir jolǵa salyp jasady, sizderdiń isińiz de bir jaqsylyq bına qylyp, arqa súıerlik sheberlikpenen bolsyn. Jáne qudaı taǵala árne jaratty, bir túrli paıdaly hıkmeti bar. Seniń de isińnen bir zarar shyǵyp ketkendeı bolmaı, kópke paıda bolarlyq bir úmiti bar is bolsyn. Bularsyz is is emes.  Bálkı, bularsyz taǵat taǵat ta emes.

Belgili, qudaı taǵala eshbir nárseni hıkmetsiz jaratpady, eshbir nársege hıkmetsiz táklıf qylmady. Báriniń hıkmeti bar, báriniń sebebi bar, bizdiń ǵaýam bylaı tursyn, ǵylymǵa mahabbaty barlarǵa sebep, paryzdardy bilmekke ıjtıhad lázim, sizder árbir ǵamal qylsańyz izgilik dep qylasyz, izgilikke bola qasd etip, nıet etesiz. Nıet onyń paryzynan hısap, paıǵambarymyz salallahý ǵalaıhı ýássállamniń hadıs sharıfi «ınnama-l-aǵmal, bın-nıet» degen. Endi nıet ettińiz taharat almaqqa, namaz oqymaqqa, oraza tutpaqqa, bul taǵattardy nıetińiz zahırynan qalypsyz ǵıbadatqa jetpegendigi kemshilik emes pe? Sizdiń batınyńyz taza bolmaǵy áýeli ıman bolyp, bul zahır ǵıbadatyńyz ımandy bolǵan soń ǵana, paryz bolǵan, sizdiń zahıryńyzdaǵy ǵıbadat -batınyńyzdaǵy ımannyń kóleńkesi, hám sol ımannyń nurlanyp turmaǵyna kórik úshin buıyrylǵan. Onyń úshin ǵulamalar ıman ekeý emes, bireý, biraq izgi taǵatpenen nurlanady, taǵat joq bolsa, kúńgirttenedi, bálkı, sóný haýpi de bar degen. Eger nadandar ol ǵıbadattyń ishki syryn eskermeı qylsa, sony qylyp júrip, ımany sóner degen.

Meniń haýpim bar, olar has osy ǵıbadat eken, qudanyń bizge buıyrǵany, biz osyny qylsaq, musylmandyq kámil bolady dep oılaıdy. Ol ǵıbadat kúzetshisi edi. Já, kúzetshi kúzetken nárseniń amandyǵyn oılamaı, bir ǵana oıaý turmaǵyn qasd qylsa, ol ne kúzet? Kúzetken nársesi qaıda ketedi? Maqsat kúzetilgen nárseniń amandyǵy, tazalyǵy emes pe? Eı, ısharattan habarsyzdar, qara! Bul ǵıbadattan bir úlkeni - namaz, ol namazdan áýeli taharat almaq, onan soń namazǵa shurýǵ qylmaq, ol taharattyń aldy ıstınja edi. Muny bir berik oılap tur. Aıaǵy eki aıaqqa másihpenen bitýshi edi, bular hámmasy bolmasa kóbi ısharat edi. Istınjada k...ińizdi jýa-syz, sizdiń k...ińizdiń eshkimge keregi joq edi. Onymen sezimdi tazalyqqa ıirgendigińdi kámil yhlasyńdy kórsetip, ishimniń saflyǵynyń sońynda halyq kórer, syrtymdy da pák etemin hám kózge kórinbeıtin aǵzalarymdy da pák etemin, bul páktiktiń ústinde allaǵa duǵa aıtamyn  dep  ázirlenesiz.

Endi namazdyń aty - salaýat, duǵa maǵynasynda degen:

Aıaqta, moıynda bolǵan máshlar - ol jýmaq emes, ózderi de jýýly  dep  kórsetken  ısharaty.

Namazdan áýeli qulaq qaqtyńyz - eger alla taǵalany joǵaryda dep, mákán ısfat etpeseń de, begirek sozý ádepsiz bolyp, kúná darıasyna ǵaryq boldym, ıaǵnı dúnıe áýesine ǵaryq qylmaı qolymnan tart, ıaǵnı  qutylarlyq járdemderiniń ısharaty*.

Onan soń qıamda turyp qol baǵlamaq - qul qoja aldynda turmaq - buqara patsha aldynda turǵannan artyq allanyń qadirligine óziniń ǵajızdyǵyna ykrarynyń beriktigin  kórsetken  ısharaty.

Qybylaǵa qaramaq - árıne, qudaı taǵalaǵa eshbir oryn múmkin emes bolsa da, zıratyn paryz etken orynǵa júzin qaratyp, sondaǵy duǵadaı qabyldyqqa jaqyn bolar ma eken degen ısharaty.

Onan soń qıra át, ıaǵnı sýrahı fatıha oqısyń, munda biraq sóz uzarady. Ol fatıha súresiniń maǵynalarynda kóp syr bar.

Rýqúǵ bas urmaq - aldynda quda hazirge uqsas, ol da ısharat.

Sájdeler - áýeli jerden jaralǵanyna yqyrary, ekinshisi - jáne jerge qaıtpaǵyna yqyrary, bas kótermek jáne tirilip, suraý bermegine  yqyrarynyń  ısharaty.

Qaǵadat ýl-ahır - duǵanyń aqyrynda allaǵa tahıat, odan tásháhhýd, odan salaýat, paıǵambarymyz sallallahý ǵalaıhı ýássállámge aıtpaq úshin eń aqyrǵy sálemmenen taýysasyz, ıaǵnı alla taǵaladan ne tilep duǵa qyldyńyz. Ol duǵa qazınasy kúlli musylmandardy ortaqtastyryp, olarǵa da sálámátshilik tilep  hám rahmet tilep  bitiresiz.

Já, bul sózden  ne  ǵıbrátlendik?

1896

OTYZ TOǴYZYNSHY SÓZ

Ras, burynǵy bizdiń ata-babalarymyzdyń bul zamandaǵylardan bilimi, kútimi, sypaıylyǵy, tazalyǵy tómen bolǵan. Biraq bul zamandaǵylardan artyq eki minezi bar eken. Endigi jurt ata-babalarymyzdyń mindi isin bir-birlep tastap kelemiz, álgi eki ǵana táýir isin birjola joǵaltyp aldyq. Osy kúngiler ózge minezge osy órmelep ilgeri bara jatqanyna qaraı sol atalarymyzdyń eki ǵana táýir minezin joǵaltpaı tursaq, biz de el qataryna kirer edik. Sol eki minez joq bolǵan soń, álgi úırengen ónerimizdiń bári de adamshylyqqa uqsamaıdy, shaıtandyqqa tartyp barady. Jurttyqtan ketip bara jatqanymyzdyń bir úlken sebebi sol kórinedi.

Ol eki minezi qaısy deseń, áýeli - ol zamanda el basy, top basy degen kisiler bolady eken. Kósh-qondy bolsa, daý-janjaldy bolsa, bılik solarda bolady eken. Ózge qara jurt jaqsy-jaman ózderiniń sharýasymen júre beredi eken. Ol el basy men top basylary kalaı qylsa, kalaı bitirse, halyqta ony synamaq, birden birge júrgizbek bolmaıdy eken. «Qoı asyǵyn qolyńa al, qolaıyńa jaqsa, saqa qoı», «Bas-basyńa bı bolsa, manar taýǵa syımassyń, basalqańyz bar bolsa, janǵan otqa kúımessiń» dep maqal aıtyp, tileý qylyp, eki tizgin, bir shylbyrdy berdik saǵan, bergen soń, qaıtyp buzylmaq túgil, jetpegenińdi jetiltemin dep, jamandyǵyn jasyryp, jaqsylyǵyn asyramyn dep tyrysady eken. Ony zor tutyp, áýlıe tutyp, onan soń jaqsylary da kóp azbaıdy eken. Bári óz baýyry, bári óz maly bolǵan soń, shynymenen jetesinde joq bolmasa, solardyń qamyn jemeı qaıtedi?

Ekinshi minezi - namysqorlyq eken. At atalyp, arýaq shaqyrylǵan jerde aǵaıynǵa ókpe, arazdyqqa qaramaıdy eken, janyn salysady eken. «Ózine ar tutqan jattan zar tutady» dep, «Az arazdyqty qýǵan kóp paıdasyn ketirer» dep, «Aǵaıynnyń azary bolsa da, bezeri bolmaıdy», «Altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi, tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi» desip, «Jol qýǵan qazynaǵa jolyǵar, daý qýǵan pálege jolyǵar» desip. Kánekı, endi osy eki minez qaıda bar? Bular da arlylyq, namystylyq, tabandylyqtan keledi. Bulardan aıyryldyq. Endigilerdiń dostyǵy - peıil emes, aldaý, dushpandyǵy - keıis emes, ne kúndestik, ne tynysh otyra almaǵandyq.

1897

QYRQYNSHY SÓZ

Zınhar, senderden bir suraıyn dep júrgen isim bar.

Osy, bizdiń qazaqtyń ólgen kisisinde jamany joq, tiri kisisiniń jamandaýdan amany joq bolatuǵyny qalaı?

Qaıraty qaıtqan shal men jastyń bári bitim qylady, shaldar ózdi-ózi kóp qurbydan aırylyp azaıyp otyrsa da, birimenen biriniń bitim qylmaıtuǵyny qalaı?

Bir eldiń ishinde jamaǵaıyndy kisi birge týǵandaı kórip, ishi eljirep jaqsy kórip turyp, elge kelse, ári-beriden soń qaıta qashqandaı qylatuǵyny qalaı?

Jattyń bir táýir kisisin kórse, «jaryqtyq» dep jalbyrap qalyp, maqtaı qalyp, óz elinde sonan artyq adam bolsa da tanymaıtuǵyny qalaı?

Bir jolaýshy alys jerge barsa, barǵan eline óz elin maqtaımyn dep ótirikti sybap-sybap, qaıtyp kelgen soń sol barǵan, kórgen elin, jerin maqtap, ótirikti sybaıtuǵyny qalaı?

Qaı qazaqty kórsem de, balasy jasyraq bolsa, onyń basynan pármene bolyp júrip, erjetken soń sýyq tartatuǵyny qalaı?

Bireýdiń aǵaıyny torqaly toı, topyraqty ólimde, adaldyq berekede alysýǵa tabylmaı, barymta alalyq, urlalyq dese, tabyla qoıatyny qalaı?

Báıgege at qossań, atyńdy tartyspaıtuǵyn aǵaıyn, atyń kelse, báıgesine ókpeleıtuǵyny qalaı?

Baıaǵyda bireý bireýdi palen jasymda  kele jatqanda pálen jerge jetkizip salyp edi dep, sony ólgenshe aıta júrýshi edi. Osy kúnde bul jylǵy bergen endigi jylǵa jaramaıtuǵyny qalaı?

Baıdyń balasy kedeı bolsa, urlyq qylýǵa arlanbaıdy, baıǵa kirisýge arlanatuǵyny qalaı?

Eki jaqsy bir elde súıisken dostyǵynda tura alyspaıdy. Keıbir anturǵandardyń tym-aq tatý bola qalatyny qalaı?

Bireýdi dosym dep at berip júrseń, oǵan seniń bir dushpanyń  kelip bir taı berse, buzyla qalatyny qalaı?

Kúnde tilin alatuǵyn dostan keıde bir til ala qoıǵan dushpanǵa kisiniń óle jazdaıtuǵyny kalaı?

Kóp kisi dosym jetilse eken demeıdi, egerde jetilse, baǵanaǵy  dosyna bir bitimi joq dushpan sol bolatuǵyny qalaı?

Keı jurt aqyl aıtarlyq kisini izdep taba almaıdy. Qylyǵynyń  qylshyǵyn tanıtuǵyn kisiden qashyq júretuǵyny qalaı?

Bireý bireýdikine kelgende úıdegi malynyń bárin de aıdap kelip, óz úıine kisi barǵanda bar malyn dalaǵa aıdap jiberetuǵyny kalaı?

Tynyshtyq izdep taba almaı júrgen jurt tynyshtyq kórse, sátke turmaı, tynyshtyqtan jalyǵa qalatuǵyny qalaı?

Eldi pysyq bılegeni nesi? Pysyqtyń bári kedeı keletuǵyny nesi?

Toqal qatyn ór keletuǵyny nesi? Keseldi kisi er keletuǵyny nesi? Kedeı kisiniń ker keletuǵyny nesi?

Nápsisin tyıyp, boıyn toqtatqan kisiniń jaman atanyp, nápsisi bılep, maqtanǵa erip, pále shyǵarǵan kisi myqty atanatuǵyny nesi?

Qazaqtyń shyn sózge nanbaı, qulaq ta qoımaı, tyńdaýǵa qoly da tımeı, páleli sózge, ótirikke sútteı uıyp, bar sharýasy sýdaı aqsa da, sony ábden estip uqpaı tynbaıtuǵyny qalaı?

1897

QYRYQ BİRİNSHİ SÓZ

Qazaqqa aqyl berem, túzeımin dep qam jegen adamǵa eki nárse kerek.

Áýeli - bek zor ókimet, jarlyq qolynda bar kisi kerek. Úlkenderin qorqytyp, jas balalaryn eriksiz qoldarynan alyp, medreselerge berip, birin ol jol, birin bul jolǵa salý kerek, dúnıede kóp esepsiz ǵylymnyń joldary bar, árbir jolda úıretýshilerge berip sen bul joldy úıren, sen ol joldy úıren dep jolǵa salyp, mundaǵy halyqqa shyǵynyn tóletip jiberse, hátta qyzdardy da eń bolmasa musylman ǵylymyna jiberse, jaqsy din tanyrlyq qylyp úıretse, sonda sol jastar jetip, bul atalary qartaıyp sózden qalǵanda túzelse bolar edi.

Ekinshi - ol adam esepsiz baı bolarǵa kerek. Atalaryn paralap, balalaryn alyp, bastapqy aıtqandaı jolǵa salyp, taǵlym berse, sonda túzeler edi.

Endi mundaı halyqty eriksiz qorqytyp kóndirerlik kúsh-qýat eshkimge bitpeıdi. Ol balany qazaqtyń bárin paralap kóndirerlik dáýlet bir kisige bitýge múmkin de emes.

Qazaqty ıa qorqytpaı, ıa paralamaı, aqylmenen ne jyrlap, ne syrlap aıtqanmenen eshnársege kóndirý múmkin de emes. Etinen ótken, súıegine jetken, atadan mıras alǵan, ananyń sútimenen bitken nadandyq áldeqashan adamshylyqtan ketirgen. Ózderiniń yrbańy bar ma, pysh-pyshy bar ma, gýildegi bar ma, dúrildegi bar ma - sonysynan dúnıede eshbir qyzyqty nárse bar dep oılamaıdy, oılasa da buryla almaıdy, eger sóz aıtsań, túgel tyńdap tura almaıdy, ne kóńili, ne kózi alańdap otyrady. Endi ne qyldyq, ne boldyq!

1897

QYRYQ EKİNSHİ SÓZ

Qazaqtyń jamanshylyqqa úıir bola beretuǵynynyń bir sebebi - jumysynyń joqtyǵy. Eger egin salsa, ıa saýdaǵa salynsa, qoly tıer me edi? Ol aýyldan bul aýylǵa, bireýden bir jylqynyń maıyn surap minip, tamaq asyrap, bolmasa sóz ańdyp, qýlyq, sumdyqpenen adam azdyrmaq úshin, ıakı azǵyrýshylardyń keńesine kirmek úshin, paıdasyz, jumyssyz qańǵyryp júrýge qumar. Dúnıelik kerek bolsa, adal eńbekke salynyp alǵan kisi ondaı júristi ıtteı qorlyq kórmeı me? Óziniń kásibin tastap, kezegendikke salyna ma? Maldylar malyn óńkeı malshylarǵa, bala-shaǵaǵa tapsyryp, qoldaǵy qudaı bergen azdy-kópti dáýleti qyzyqsyz kórinip, onyń ury-bórige jem bolyp, qarǵa-jarǵa ushyraýyna shydaıdy. Pysh-pysh keńesten qalyp, bir aýylǵa baryp, qýlyq, sumdyq jasap júrip, tegin tamaq jep, yrjyńdasýdy qysyratýǵa shydamaıdy. Ne úshin deseń, halyqqa ádet jol bolǵan soń, sharýaǵa pysyq, mal baǵýǵa, mal tabýǵa pysyq ol ónerli kisige qosylmaıdy, ıa ózi pále shyǵarýǵa pysyq, ıa sondaılardyń sózin «estigenim», «bilgenim» dep elge jaıyp júrip, yrbańdaýǵa pysyq ónerlilerge qosylǵandaı kórinedi.

Sol úshin osy kúngi qazaqtyń iske jaraımyn degeni óziniń azdy-kóptisin bireýge qosa salyp, «kóre júr, kózdeı júr» dep basyn bosatyp alyp, sóz ańdyp, tamaq ańdyp, el kezýge salynady.

Bul kúndegige baılyq ta maqtan emes, aqyl, abuıyr da maqtan emes, aryz bere bilý, aldaı bilý - maqtan. Bul ekeýi qolynan kelgen kisi salt atty, sabaý qamshyly kedeı de bolsa, az da bolsa orny tórde, maıly atqa, maıly etke qoly jetedi. Jelókpeleý, maqtanshaq baılardy: «siz aıtsańyz, otqa túsýge barmyn» dep jeldendirip alyp, sharýasyn qylmaı-aq, malyn baqpaı-aq, sodan alyp kıimin búteıtip kıip, táýir atyn minip alyp, qatarly bir qurmetke jetip júre beredi.

Ol baı óz tynyshtyǵyn da bilmeıdi, bos shyǵyndanǵanyn da eskermeıdi. Bir kisimen sóılesse, «muny qaıtemiz?» - dep baǵanaǵy anturǵanmen aqyldasady. Ol sıyrdyń jorǵasy sekildenip, qaraıǵanda jalǵyz ózim bolsam eken deıtuǵyn nıetimen jáne de aqyldasar dosy kóbeıse, qadirim ketip qalady dep oılap: «Oı, táńir-aı, sony bilmeı tursyz ba? Ol ana qýlyq qoı, bul myna qýlyq qoı» dep, «oǵan búıdeı salsań bolmaı ma?» dep bar ońbaǵan jaýapty úıretip, amalshylyqtyń jolyn úıretem dep, ol baıdyń ózin kisige senbeıtuǵyn qylady. Jáne baıdyń ózine de adam senbeıtuǵyn bolady. Baıdyń óz jaýaby, óz minezi ońbaı turǵan soń, baǵanaǵy kisi buzylsa, álgi anturǵan baǵanaǵy baıǵa: «Men aıtpap pa edim, onyki qýlyq sóz dep, mine, kórdiń be?» - dep, ekinshide tyrp etpeıtuǵyn qylyp alady. Endigi jurttyń aqyly da, tileýi de, hareketi de - osy.

1898

QYRYQ ÚSHİNSHİ SÓZ

Adam uǵyly eki nárseden: biri - tán, biri - jan. Ol ekeýiniń ortalarynda bolǵan nárselerdiń qaısysy jıbılı, qaısysy kásıbı - ony bilmek kerek. İshsem, jesem demektiń basy - jıbılı, uıyqtamaq ta soǵan uqsaıdy. Az ba, kóp pe, bilsem eken, kórsem eken degen arzý, bulardyń da basy - jıbılı. Aqyl, ǵylym - bular - kásıbı. Kózbenen kórip, qulaqpen estip, qolmen ustap, tilmen tatyp, murynmen ıiskep, tystaǵy dúnıeden habar alady. Ol habarlardyń unamdysy unamdy qalpymenen, unamsyzy unamsyz qalpymenen, árneshik óz sýretimenen kóńilge túsedi. Ol kóńilge túsirýshi baǵanaǵy bes nárseden ótken soń, olardy jaıǵastyryp kóńilde sýrettemek. Ol - jannyń jıbılı qýaty dúr. Bir umytpastyq jaqsy nárseden kóńilge jaqsy áser hasıl bolyp, jaman nárseden kóńilge jaman áser hasıl bolý sekildi nárseler. Bul qýattar áýelde kishkene ǵana bolady. Eskerip baqqan adam úlkeıtip, ulǵaıtyp, ol qýattardyń qýatyn zoraıtady. Eskerýsiz qalsa, ol qýattyń qaısysy bolsa da joǵalady, tipti joǵalmasa da, az-máz nárse bolmasa, úlken eshnársege jaramaıtyn bolady.

Kimde-kim syrttan estip bilý, kórip bilý sekildi nárselerdi kóbeıtip alsa, ol - kóp jıǵany bar adam: synap, oryndysyn, orynsyzyn - bárin de baǵanaǵy jıǵan nárselerinen esep qylyp, qarap tabady. Bulaı etip bul hareketke túsingen adamdy aqyldy deımiz. «Qudaı taǵala ózi aqyl bermegen soń qaıteıik?» demek, «qudaı taǵala senimenen meni birdeı jaratyp pa?» demek - qudaı taǵalaǵa jala jaýyp, ózin qutqarmaq bolǵandyǵy. Bul - oısyz, ónersiz nadan adamnyń isi. Oǵan qudaı taǵala kórme, esitpe, kórgen, estigen nárseńdi eskerme, esińe saqtama dep pe? Oıyn-kúlkimen, ishpek-jemek, uıyqtamaqpen, maqtanmen áýre bol da, ishińdegi qazynańdy joǵaltyp, haıýan bol degen joq.

Keıbireýler aıtady: «Aqyl jıbılı bolmasa da, talap - jıbılı. Talap bergen adam aqyldy tapty, talaby joq kisi taba almady», -deıdi. O da beker. Talap balada da bar, oǵan talas qylýǵa bolmaıdy. Baǵana aıttyq qoı, qýaty basynda kishkene bolady, eskermese joǵalyp ta ketedi, eskerse, kútip aınaldyrsa, zoraıady dep. Jan qýatymenen adam hasıl kylǵan ónerleri de kúnde tekserseń, kúnde asady. Kóp zaman teksermeseń, taýyp alǵan ónerińniń joǵalǵandyǵyn jáne ózińniń ol mezgildegiden bir basqa adam bolyp ketkenińdi bilmeı qalasyń. Qaı joǵalǵan óner: «al, men joǵaldym» dep, habar berip joǵalady. Endi qýsań, baǵanaǵy áýelgi tabýyńnan qıynyraq tıedi.

Jan qýaty deıtuǵyn qýat - bek kóp nárse, bárin munda jazarǵa ýaqyt syıǵyzbaıdy. Biraq árbir ónerdiń tystan taýyp alyp, ishke salǵanyn, sonyń tamyryn berik ustap turýǵa jaraýshy edi. Kóp zaman eskermegen adamnan ol baǵanaǵy ónerdiń óziniń eń qyzyqty, qymbatty jerleri joǵala bastaıdy. Onan soń kóp zaman ótse, sol ónerdi saqtaıtuǵyn qýattyń ózi de joǵalady. Onan soń qaıta kásip qylýǵa bolmaıdy.

Bul qýattyń ishinde úsh artyq qýat bar, zınhar, sony joǵaltyp alý jaramas, ol joǵalsa, adam uǵyly haıýan boldy, adamshylyqtan shyqty.

Bireýi oryssha «podvıjnoı element» dep atalady. Ol ne nárse? Ne kórdiń, ne esittiń, árneshik bildiń, sony tezdikpenen uǵyp, uqqandyqpenen turmaı, arty qaıdan shyǵady, aldy qaıda barady, sol eki jaǵyna da aqyldy jiberip qaramaqqa tez qozǵap jiberedi. Eger bul bolmasa, kóp bilýge kóp oqý ońdy paıda da bermeıdi. Kerekti ýaqytynda oılamaı, kerekti ýaqytynda qylmaı, kerekti ýaqytynda aıtpaı, dáıim ýaqytynan kesh qalyp, «Áı, áttegen-aı. Úıtýim eken, búıtýim eken» dep, ómir boıy ǵafıl bolyp-aq otyrǵanyń.

Bireýin oryssha «sıla prıtágatelnaıa odnorodnogo» deıdi. Ol - bir nárseni estip, kórip bildiń, hosh keldi, qazir soǵan uqsaǵandardy tekseresiń. Túgel uqsaǵan ba? Iakı bir ǵana jerden uqsaǵandyǵy bar ma? Árneshik sol iske bir kelisken jeri bar nárselerdiń bárin oılap, bilgenin tekserip, bilmegenin surap, oqyp, bótennen habarlanyp bilmeı, tynshytpaıdy.

Úshinshisi, oryssha «vpechatlıtelnostserdsa» deıdi, ıaǵnı júrekti maqtanshaqtyq, paıdakúnemdik, jeńildik, salǵyrttyq - bul tórt nársebirlán kirletpeı taza saqtasa, sonda syrttan ishke barǵan ár nárseniń sýreti júrektiń aınasyna anyq ráýshan bolyp túsedi. Ondaı nárse tula boıyńa jaıylady, tez umyttyrmaıdy. Egerde baǵanaǵy tórt nársemen júrekti kirletip alsań, júrektiń aınasy buzylady, ıa qısyq, ıa kúńgirt kórsetedi. Endi ondaı nárseden ońdy uǵym bolmaıdy.

Árneshik tán qýatymenen syrttan taýyp, syrttan saqtaısyz, onyń aty dáýlet edi. Onyń da neshe túrli keseli, kesepaty bar nárselerin bilmeseń, saqtaı almaýshy ediń ǵoı. Soǵan uqsaǵan ishtegi jan qýatymenen jıǵan nárseniń aty aqyl, ǵylym edi ǵoı. Onyń da neshe túrli keseli, kesepaty tıer nárseleri bar. Ony bilmeseń, baqpasań - aırylasyń. Jáne árbir jaqsy nárseniń ólsheýi bar, ólsheýinen assa - jaramaıdy. Ólsheýin bilmek - bir úlken kerek is. Oılanbaq jaqsy, iske tipti salynyp ketken kisi oıyn baılaı almaı, qıalı bolyp ta ketkeni bolady. İshpek, jemek, kımek, kúlmek, kóńil kótermek, qushpaq, súımek, mal jımaq, mansap izdemek, aılaly bolmaq, aldanbastyq - bul nárselerdiń báriniń de ólsheýi bar. Ólsheýinen asyrsa, boǵy shyǵady.

«Neniń qyzyǵyn kóp izdeseń, sonyń kúıigin bir tartasyń» degen. Baz mahfı olmaıa ol, men aıtqan úsh qýattyń ishinde ekeýi, ıaǵnı «sıla prıtágatelnaıa odnorodnogo» birlán «podvıjnoı element» - bul ekeýi qosylyp tura turǵan nárse, kúlli paıda da bulardan shyǵady, ýa kúlli zarar da bulardan shyǵady. Mansap súıgishtik, maqtanshaqtyq, ashýlanshaqtyq, ótirikshilik, osyǵan uqsaǵan árbir maskúnemdikke tartyp, qumar qylyp, aqyldan shyǵaryp jiberetuǵyn nárseler osy ekeýinen bolady. Bulardy túbegeıletkende jaqsy nárselerdi túbegeıletip, jaman nárselerden, ıaǵnı joǵarǵy aıtylmysh sekildi adamshylyqtan shyǵaryp, qumarpazdyqqa salyp jiberetuǵyn nárseden boıdy erte tyıyp alýǵa kerek. Paıda, zalaldy aıyratuǵyn qýattyń aty aqyl edi ǵoı. Bir aqyl qýatybirlán muny toqtatyp bolmaıdy. Hám aqyl, hám qaırat - eki myqty qýat qosylyp toqtatady. Ol ekeýi kimde bar bolsa, baǵanaǵy eki qýattyń ekeýi de az bolsa, ıakı biri bar, biri joq bolsa, baǵanaǵy eki qýattar - bir basy qatty asaý at, júgensiz taýǵa ura ma, tasqa ura ma, sýǵa ura ma, jarǵa ura ma - qudaı bilsin, áıteýir jolda kórgen esti, aqyly durys adamdar áli de suramaı da qalady. Sende erik joq. Eki etek jaıylyp, eki kóziń aspanda, masqara bolyp ketkeniń ólgenińshe.

1898

QYRYQ TÓRTİNSHİ SÓZ

Adam balasynyń eń jamany - talapsyz. Talap qylýshylar da neshe túrli bolady. Hám talaptyń ózi de túrli-túrli. Hám sol talaptardyń qaısysynyń sońyna tússe de, birinen biri ónerli, turlaýlyraq keledi. Ýa, lákın adam balasy ıa talapty, ıa talapsyz bolsyn, áıteýir «bárekeldini» kerek qylmaıtuǵyny bolmaıdy. Árneshik, orynsyz ba, oryndy ma, «bárekeldi» deýshini kóńil izdep turady. Adam balasy ózi qaı jolda, qaı maıdanda júrse, sol maıdandaǵy kisimen syrlas bolady. Onyń úshin ózge joldaǵylardan «bárekeldini» ońdy kútpeıdi. Maǵan «bárekeldi» dese, osy ózimmenen seriktes, syrlas osylar «bárekeldi» der deıdi.

Talaptyń ishinde adam balasy kóbinese basyna qadir izdep, sol talapta bolady. Bireý mal qýyp jatyr. Sarańdyqpen, aramdyqpen, áıteýir mal tapsam, «Mal tapqan erdiń jazyǵy joq» deıtuǵyn, «Maldynyń beti jaryq» deıtuǵyn maqalǵa senip, halyqtyń túrine qaraı, ıt te bolsa, maldyny sóge almaıdy dep, bul mal hám paıda, hám qasıet bolady boıyma deıdi. Munysy ras, qazaqtyń óz qulqyna qaraǵanda. Biraq adamdyqqa, aqylǵa qaraǵanda, qazaq túgil, kóńil jıirkenetuǵyn is. Osyǵan oraı bireý er atanamyn, bireý qajeke atanamyn, bireý moldeke atanamyn, bireýler bilgish, qý, sum atanamyn dep, sol harekette júr. Árqaısysy qazaqqa ıakı biri bar, biri joq bolsa, baǵanaǵy eki buldamaq ta bolyp, basyna «osynym birsypyra eleý azyq bolar» degen talappenen qylyp júr. Munysy qazaqtyń tamyryn ustap-ustap qaraıdy daǵy, «mynany alyp kelip berse, qymbat alǵandaı eken, osy kúnde myna bir istiń biraz puly bar eken» dep, qazaqtyń óz betinen oqyp, izdengen talap bolmasa, kitap betinen oqyp izdegen talap emes. Onyń úshin kitap sózimenen izdengen talap bolsa, áýeli kókirekti tazalaý kerek deıdi, onan soń ǵıbadat qyl deıdi. Qazaqtyń betine qarap, sodan oqyǵan bolsa, ol talabyńdy qyla ber, kókirekti tym tazalaımyn deme, ony kim kórip jatyr, ishinde qatpar kóp bolmasa, qut-berekege jaǵymdy bolmaıdy deıdi. Endi osyǵan qarap, qaıdan oqyp, bilip, umtylǵan talap ekenin bilersiń.

1898

QYRYQ BESİNSHİ SÓZ

Qudaı tabaraka ýataǵalanyń barlyǵynyń úlken dáleli - neshe myń jyldan beri árkim ártúrli qylyp sóılese de, bári de bir úlken qudaı bar dep kelgendigi, ýa hám neshe myń túrli dinniń bári de ǵadalát, mahabbat qudaıǵa laıyqty degendigi.

Biz jaratýshy emes, jaratqan kóleńkesine qaraı biletuǵyn pendemiz. Sol mahabbat pen ǵadalátke qaraı tartpaqpyz, sol allanyń hıkmetin bireýden bireý anyǵyraq sezbekpen artylady. Inandym, sendim demek ınandyramyn, sendiremin degen emes.

Adamshylyqtyń aldy - mahabbat, ǵadalát, sezim. Bulardyń kerek emes jeri joq, kirispeıtuǵyn da jeri joq. Ol - jaratqan táńiriniń isi. Aıǵyr bıege ıe bolmaqta da mahabbat pen sezim bar. Bul ǵadalát, mahabbat sezim kimde kóbirek bolsa, ol kisi - ǵalym, sol - ǵaqıl. Biz janymyzdan ǵylym shyǵara almaımyz, jaralyp, jasalyp qoıǵan nárselerdi sezbekpiz, kózben kórip, aqylmen bilip.

1898