InfoHub Logo

Aqyn, ádebıet zertteýshi ǵalym, túrkitanýshy, pýblısıs, pedagog, aýdarmashy, qoǵam qaıratkeri. Týǵan jeri - burynǵy Torǵaı ýeziniń Tosyn bolysy (qazirgi Qostanaı oblysynyń Jangeldın aýdanyndaǵy Aqkól aýyly). 1882-84 jj. aýyl mektebinde oqydy. 1890 j. Torǵaıdaǵy eki klastyq, orys-qazaq ýchılıshesin, 1895 j. Orynbordaǵy muǵalimder mektebin bitirgen.

1895-1909 j. Aqtóbe, Qostanaı, Qarqaraly ýezerindegi mektepter men orys-qazaq ýchılıshelerinde muǵalimdik qyzmet atqarady. 1909 j. patsha úkimetiniń saıasatyna narazylyq bildirgeni úshin Semeı túrmesine jabylyp, 1910 j. jer aýdaryldy.

1913 j. Orynborda «Qazaq» gazetin uıymdastyryp, 1917 jyldyń aıaǵyna deıin onyń redaktory boldy. Patsha úkimeti qulatylǵannan keıin ult-azattyq qozǵalys kúsheıedi. 1918-19 jj. Alashorda qatarynda bolady. 1919 j. maýsymnyń 24 Qazaq ólkesin basqaratyn Áskerı-revolúsıalyq komıtettiń músheligine taǵaıyndalady. 1922-25 jj. Qazaqstan Halyq aǵartý komısarıaty janyndaǵy ǵylymı-ádebı komısıanyń tóraǵasy, Halyq aǵartý komısary, Búkilreseılik OAK-nyń, QR OAK-niń múshesi, Túrkistan Kompartıasy OK-niń organy «Aq jol» gazetinde qyzmetker. 1925-29 j. Qazaq halyq aǵartý ınstıtýtynda (Tashkent) jáne QazPI-de oqytýshy boldy. 1929 j. maýsymynda qamaýǵa alynyp ózi Arhangelsk oblysyna jer aýdarylǵan, al jubaıy men qyzy Tomskige jiberilgen. 1934 j. Qyzyl Kres komısıasynda qyzmet etken E. Peshkovanyń (Maksım Gorkııdiń zaıyby) qoldaýhatymen Ahmet Baıtursynuly bosatylǵan. Sol kezde ol januıasymen birge Almatyǵa qaıta oralǵan. 1937 j. qazan aıynda Ahmet Baıtursynuly taǵy da qamaýǵa alynǵan, eki aıdan soń, jeltoqsannyń 8 «halyq jaýy» esebinde atylǵan.

Sáken Seıfýllın baǵa berip, Ahmet Baıtursynuly týraly bylaı depti: ...Ózge oqyǵan myrzalar shen izdep júrgende, qorlyqqa shydap, quldyqqa kónip, uıqy basqan qalyń qazaqtyń ult namysyn jyrtyp, ulttyq aryn joqtaǵan patsha zamanynda jalǵyz-aq Ahmet edi. Qazaqtyń ol ýaqyttaǵy keıbir oqyǵandary ýez, gýbernıa sottaryna kúsh salyp, tilmásh bolyp, keıbiri aryn satyp ulyqtyq izdep júrgende, Ahmet qazaq ultyna janyn aıamaı qyzmet qyldy. Halyqtyń aryn izdep, óziniń oıǵa alǵan isi úshin bir basyn báıgege tikti.

Muhtar Áýezov bylaı depti: Ahań ashqan qazaq mektebi, Ahań túrlegen ana tili, Ahań salǵan ádebıettegi elshildik urany - «Qyryq mysal», «Masa», «Qazaq» gazetiniń qan jylaǵan qazaq balasyna istegen eńbegi, óner-bilim, saıasat jolyndaǵy qajymaǵan qaıraty, biz umytsaq ta, tarıh umytpaıtyn ister bolatyn.

Biraq zorlyqpen, kúshpen degenin boldyryp úırengen bólshevıkter bul aqıqatty teriske shyǵaryp, onyń esimin de, eńbegin de tarıhtan óshirýge tyrysyp baqty. Ony bar ǵumyryn adal qyzmet etýge arnaǵan týǵan halqyna jaý etip kórsetip, «halyq jaýy» degen jalaly jamylǵyny jaýyp, atqyzdy, atyn ataǵandardy qýǵynǵa saldy. Báribir olar maqsatyna jete almady. Jala - bult, shyndyq - kún eken, zamany qaıta týyp, shyndyqtyń shuǵylasy óz nuryn tókti. Ultyn súıgen ultjandy Ahań, Ahmet Baıtursynuly óz halqymen qaıta tabysty.

Baıtursynuly shyǵarmashylyq jumysyn óleń jazýdan bastaǵan. Onda ol eńbekshi halyqtyń aýyr halin, arman-tilegin, muń-muqtajyn kórsetip, jurtshylyqty oqýǵa, bilim-ǵylymǵa, rýhanı bıiktikke, adamgershilikke, mádenıetti kóterýge, eńbek etýge shaqyrady. Patshalyq Reseıdiń qanaýshylyq-otarshyldyq saıasatyn, shendi-shekpendiniń aldynda quldyq urǵan sheneýnikterdiń opasyzdyǵyn synady.

Aqynnyń alǵashqy óleńderi «Qyryq mysal» atty aýdarma jınaǵynda 1909 j. Sankt-Peterbýrgte jaryq kórdi. Bul kitaby arqyly qalyń uıqyda jatqan qarańǵy elge jar salyp, olardyń oı-sanasyn oıatýǵa bar jiger-qaıratyn, bilimin jumsaıdy. Aqyn árbir aýdarmasynyń sońyna óziniń negizgi oıyn, aıtaıyn degen túıindi máselesin halqymyzdyń sol kezdegi turmys-tirshiligine, minezine, psıhologıasyna sáıkes qosyp otyrǵan.

Baıtursynulynyń ekinshi kitaby - «Masa» (1911). Bul kitapqa engen óleńderinde aqyn qarańǵylyq, nadandyq, sharýaǵa enjarlyq, kásipke marǵaýlyq sıaqty kemshilikterdi synady. Kóptegen óleńderi sol kezdegi aǵartýshylyq baǵytpen úndes boldy. Ol Shoqan, Abaı, Ybyraı qalyptastyrǵan dástúrlerdi, gýmanısik, demokratıalyq baǵyttaǵy óristi oılardy ózinshe jalǵastyrýshy retinde kórindi. Qorshaǵan ortaǵa oılana, syn kózimen qaraıdy, qoǵam qalpyna kóńili tolmaıdy. «Qazaq salty», «Qazaq qalpy», «Dosyma hat», «Jıǵan-tergen», «Tilek batam», «Jaýǵa túsken jan sózi», «Baq» t.b. óleńderiniń mazmuny osyny tanytady. Kitaptyń ishki sazy men oı-órnek, sóz oramy qazaq poezıasyna tán ózindik jańalyq, erekshe ózgeris ákeldi.

Halyq aýyz ádebıetiniń úlgilerin jınap jaryqqa shyǵarýda Baıtursynuly zor eńbek sińirdi. Ádebıet salasyndaǵy alǵashqy zertteýi dep onyń «Qazaq» gazetiniń 1913 jylǵy úsh sanynda shyqqan «Qazaqtyń bas aqyny» degen kólemdi maqalasyn ataýǵa bolady. Onda qazaq halqynyń rýhanı ómirinde Abaıdyń asa iri tulǵa ekeni, ómirbaıany, shyǵarmalarynyń mazmun tereńdigi, aqyndyq sheberligi, poetıkasy, orys ádebıetterimen baılanysy týraly oıly pikirler aıtylǵan, aqyn murasynyń estetıkalyq qadir-qasıetteri ashylǵan. Qazaqtyń epostyq jyry «Er Saıynda» alǵy sóz ben túsiniktemeler jazyp, ony 1923 j. Moskvada shyǵardy.

Qazaq aýyz ádebıetinde molynan saqtalǵan joqtaý-jyrlaryn arnaıy júıelep, suryptap, 1926 j. «23 joqtaý» degen atpen jeke kitap etip jarıalady. Baıtursynulynyń qazaq ádebıettaný ǵylymy men ádebıet tarıhy jónindegi tuńǵysh kólemdi eńbegi - «Ádebıet tanytqysh» (1926). Munda kórkem sóz óneriniń tabıǵaty, syry, mazmuny, erekshelikteri, janrlary, jańa termınder, uǵymdar jaıly jan-jaqty zertteýler, tujyrymdar sóz boldy. Bul eńbeginde Baıtursynuly aýyz ádebıeti men jazba ádebıetiniń áleýmettik, qoǵamdyq mán-mańyzyn ashýdan góri adamgershilik, estetıkalyq ásemdik áýenin taldaýǵa kóbirek kóńil bólgen. Sondaı-aq munda jazba ádebıettegi aǵymdar, ádister týraly oı-túıinder aıtylǵan. Kitaptyń birinshi bólimi «Sóz óneriniń ǵylymy» dep atalady da, onda kórkem sózdiń tolyp jatqan qyry men syry, taraýlar men tarmaqtar, til áýezdiliginiń qyrýar sharttary, «sózdiń óleń bolatyn mánisi», óleń aıshyqtary, «shýmaq túrleri», «tarmaq tulǵalary», «býnaq býyndary», «uıqastyǵy» t.b. sóz etiledi.

Ekinshi bólimi «Qara sóz ben daryndy sóz júıesi» dep atalady da, kórkem qara sóz tabıǵaty, onyń taraýlary - shejire, zaman hat, ómirbaıan, «minezdeme», tarıhı áńgime, «álipteme, álipteý tártibi - mándi álipteme, sándi álipteme, jol áliptemesi, baıymdama, baıymdaý ádisteri, túrleri - pán, syn, sheshen sóz, onyń túrleri, saıasat sheshen sózi, bilimdi sheshen sózi, ýaǵyz kórkem sóz» dep júıelep kelip, áńgime, romanǵa sıpattama beredi. Eńbektiń «syndar dáýiri, onda shyǵarma túrleri» atty taraýy óte mańyzdy. Onda synshyl realızm týraly alǵashqy pikirler nyshanyn kezdestirýge bolady.

Baıtursynuly Eýropa jurtyndaǵy syndar ádebıetiniń baı tájirıbesin meńgerýge bet alýshylyq, qazaq kórkem sóz izdenisterinde sáıkestik, úılesimdilik tapqanyn aıtady. Baıtursynuly ádebıet zertteýshisi retinde qazaq ádebıetiniń damý prosesin jeke dara bólip qaramaı, barlyq halyqtar ádebıetine ortaq sıpattarmen ushtastyra taldaýǵa tyrysady. Baıtursynulynyń jyraýlardyń murasyn jetik biletinin osy eńbeginen aıqyn kóremiz. Sóz óneriniń kóne dáýirdegi úlgileri, 15-17 ǵasyrlardaǵy jyraýlar poezıasynyń birazy aqyn nazaryna ilikken. Asan Qaıǵy, Nysanbaı jyraý, Budabaı aqyn, Naýryzbaı bı, Qubyla aqyn, Jarylǵap aqyn, Altybas, Aqmolda, Ábýbákir, Shortanbaı, Baıtoq, Súgir aqyn, Murat, Dosjan, Orynbaı, Shernıaz t.b. aqyn-jazýshylar shyǵarmalarynan úzindiler bar.

Baıtursynuly qaldyrǵan baı muranyń taǵy bir salasy - kórkem aýdarma. Ol orys klasıkteriniń shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdaryp, kórkem qazynanyń bul salasyn baıytýǵa mol úles qosty. I.A. Krylov mysaldarynyń bir tobyn qazaq tiline aýdaryp, «Qyryq mysal» degen atpen jeke jınaq qylyp bastyrdy. I.I. Hemnıserdiń «Atpen esek», A. Pýshkınniń «Balyqshy men balyq», «Altyn átesh», «At», «Danyshpan Alıktiń ajaly» shyǵarmalaryn, orystyń belgili lırık aqyny S.Ia.Nadsonnyń óleńin qazaq tiline aýdardy.

Baıtursynuly tilshi-ǵalym retinde qazaq tiliniń tabıǵaty, ózgeshelikteri, arab álipbıiniń jaıy, termınder, qazaq tilin oqytý ádistemesi týraly maqalalar jazdy. 1926 j, Bakýde bolǵan túrkitanýshylardyń Búkilodaqtyq 1-sezine qatysyp, «Túrki tilderindegi termınologıa jaıly» degen taqyrypta baıandama jasady. Baıtursynuly qazaq balalarynyń ana tilinde saýatyn ashýyna kóp kúsh jumsady. Osy maqsatta «Oqý quraly» (1912), «Til quraly» (1914); eresekterdiń saýatyn ashýǵa arnap «Álipbı» (1924), «Jańa álipbı» (1926) atty oqýlyqtar men tyń eńbekter usyndy. Qazaq gramatıkasyna qatysty kategorıalardyń árqaısysyna qazaqsha ǵylymı termın jasap, morfologıalyq tulǵa-tásilderdi jańasha taldaý, jańasha anyqtamalar berdi. Qazaq fonetıkasy men gramatıkasyn taldaýda tildiń tıpologıalyq erekshelikteri men ózindik damý barysyn eskerý prınsıpin ustady.

Baıtursynuly qazaq til bilimin 20 ǵasyrdyń bas kezinde qalyptastyryp, onyń irge tasyn qalady. Arab grafıkasyna negizdelgen qazaq jazýynyń reformatory boldy.

---