InfoHub Logo

Eki bólimdi «Qyz-Jibek» kórkem fılmin 1970 jyly rejıser Sultan-Ahmet Qojyqov attas ańyz poemasy boıynsha túsirgen. Ǵabıt Músirepovtiń senarıine negiz bolǵan epopeıa Qazaq handyǵy dáýirindegi alǵashqy jazba shyǵarmalardyń biri bolyp sanalady. «Qyz Jibek» jyry dúnıejúzilik mádenı muraǵa endi, 2008 jyl IýNESKO-nyń sheshimimen epostyń 500 jyldyǵyn toılaý jyly dep jarıalandy.

1970 jyly «Qyz Jibek» fılmi rejıser Sultan-Ahmet Qojyqovtyń dańqyn asqaqtatyp, ony tek Qazaqstanda ǵana emes, KSRO jáne odan tys jerlerde de tanymal etti. Qojyqovty eske alý keshinde aıtylǵandaı, mundaı fılmder ǵasyrda bir ret shyǵady. Ekinshi jaǵynan, fılmde jumys isteýdiń sońǵy kezeńinde rejıser qatty júrek talmasymen aýyryp qaldy. Fılm shyqqannan keıin rejıser 15 jylǵa jýyq únsiz qaldy - 1985 jylǵa deıin ol birde-bir kórkem fılm túsirmedi.

Eske sala keteıik, Stalınniń tusynda 1951 jyly Qazaqstanda qazaq fólklorıstıkasyna ıdeologıalyq shabýyl jasalyp, belgili bir fólklortanýshy ǵalymdar halyq eposynyń qaharmandaryn maqtaı otyryp, tarıhı shyndyqty «burmalaǵany» úshin birin-biri jáne ózderin aıyptaǵan bolatyn. «qadaǵalaýǵa» qazaqtyń tektiligin maqtady – bul da qazaqtyń mahabbat týraly «Qyz Jibek» eposy boıynsha operaǵa bardy.

Sol kezdegi partıa jetekshisi Jumabaı Shaıahmetov Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń pleným minberinen: «Qyz Jibek», «Er-Tarǵyn» sıaqty ótkendi baıandaıtyn operalyq shyǵarmalarǵa kelsek, olar tarıhı shyndyqtyń belgili bir kemshilikteri men burmalanýlarynan ada emes, baıypty qaıta qaraýdy qajet etedi». Ol kezde sýretshiler epopeıany «baıypty qaıta óńdeýsiz» kúmis ekranǵa shyǵarýǵa bolatynyn elestete de almasa kerek.

Biraq Stalın qaıtys bolǵannan keıin fólklortaný jáne onymen birge fólklortaný qalpyna keltirildi. Álbette, sol kezde ıdeologıalyq baspasózden azdy-kópti bosaǵan qazaqtyń kórnekti jazýshysy Ǵabıt Músirepov «Qyz Jibek» kúlttik fılmine arqaý bolǵan senarı jazdy. Bul umyt bola jazdaıtyn senarı boıynsha fılm túsirý týraly sheshim qabyldaýǵa sebep bolǵan oqıǵa belgili maqalmen sıpattalady: «Baqyt bolmas edi, biraq baqytsyzdyq kómektesedi». 1960 jyldardyń aıaǵynda Máskeýde Qazaqstannan ákelingen úsh senarıdiń bireýi qabyldanbaǵan kezde, Qazaqstannyń kıno óndirisine jyl saıynǵy búdjetin jedel túrde únemdeý qajet boldy.

Mine, olar kóp uzamaı óndiriske engen Ǵabıt Músirepovtiń senarıin eske aldy. Fılmdi túsirý qıyn boldy, fılmdi jetkizý keshiktirildi. Qymbat fılmniń kadrlary normadan birneshe ese asyp tústi. Túsirilimge qatysýshylardyń jalaqysy keshiktirildi. Jumys barysynda biz aılaǵa bardyq. Olar ekinshi epızodqa qosymsha ýaqyt pen qarajat surady (biraq fılm bir bólimdi bolýy kerek edi). Sonymen qatar, senarıst pen rejıser arasynda shıelenis pen qaıshylyqtar boldy.

Fılmdegi oqıǵa kezeńi 16-17 ǵasyrlarda ótedi. Qazaq jeri aralyq soǵystar, alaýyzdyqtar, jońǵar shapqynshylyǵynan zardap shekti. Bul fılmdi barlyq ýaqyt pen halyqtardyń fılmderine jatqyzýǵa bolady, óıtkeni onyń ashatyn taqyryptary álemniń barlyq halyqtary úshin mańyzdy. Bul mahabbat, ulttyq birlik, kóshpendilerdiń ulttyq mádenıetiniń qaıtalanbas sulýlyǵy, jaqsylyq pen zulymdyq kúshteriniń kúresi. «Qyz Jibek» kınopoemasy «Rústem týraly ańyz» («Tájikfılm»), «Jamal aǵashy» (Túrkimenfılm), t.b.

Orta Azıa kınotáńilderimen qatar keńestik kezeńdegi qazaq kınosynyń naǵyz injý-marjany. Bul fılm týraly talaı jyly lebizder aıtylyp, talaı maqtaýlar aıtyldy, biraq onyń qaskóılerinen talaı naıza men jebe laqtyryldy. Biraq ekranda beınelengen ólmes oqıǵany – Jibek pen Tólegenniń qaıǵyly aıaqtalǵan dramalyq mahabbatyn baıandaıtyn ádemi halyq ańyzyn qaıta-qaıta tamashalaı alasyz. Ańyzdyń sújeti qarapaıym. Jaǵalbaıly rýynan shyqqan jas jaýynger Tólegen, aqyldy, kóregen, tapqyr, ákesiniń erkine qarsy, kórshi rýdan shyqqan Jibek qyzy – rý basy Syrlybaıdyń qyzyn kelin etip alady.

Biraq zulym kúshter – epos zańy – jas qaharmandardyń talpynystaryna qarsy turady. Feodaldyq tártip ǵashyqtardyń jolyndaǵy kedergige aınalady. Tólegen qaraqshy Bekejannyń qolynan óledi, al Jibek ózin Jaıyqtyń jarqyraǵan sýyna tastaıdy. Fılmdi jasaý úshin kınodramatýrg Ǵabıt Músirepov, kompozıtor Nurǵısa Tilendıev, operator Ashat Ashrapov, sýretshi Gúlfaırýs Ismaılova jáne t.b. bar qýatty kıno toby jınaldy.

KSRO kezinde odaqtyq respýblıkalardyń barlyq kınostýdıalary ózderiniń taqyryptyq josparlary men daıyn senarılerin Máskeýde KSRO Memlekettik kıno komıtetinde bekitti. Soǵan sáıkes fılmderdiń búdjeti de sonda anyqtaldy. Árbir stýdıa úshin standart belgilendi. Mysaly, «Qazaqfılm» jylyna úsh fılm shyǵarsa, tórtinshisi prokattaýshy edi, ıaǵnı fılm sol jyly kórsetildi, biraq kelesi jyly óndiris aıaqtaldy. Ár respýblıkada ártúrli normalar boldy. Mysaly, Ýkraınada, Belorýssıada jáne Grýzıada jylyna túsirilgen fılmder sany, aıtalyq, Ortalyq Azıadaǵymen salystyrýǵa kelmeıtindeı kóp boldy.

Sondyqtan da árbir stýdıa bekitilgen kınostandartty qatań ustanyp, KSRO Memlekettik kıno komıtetine ýaqytyly tapsyrý úshin óndiriste úzilisterge jol bermeýge tyrysty. Ártúrli sebepterge baılanysty erekshelikter bolǵanymen - shyǵarmashylyq, aýa-raıy, qarjylyq resýrstardyń jetispeýshiligi nemese negizgi mamandardyń aýrýy jáne t.b. Men muny erekshe atap ótken sebebim, «Qyz-Jibek» fılmi osy erekshelikterdiń biri boldy. Sol jyldary, ıaǵnı 1960 jyldardyń aıaǵynda «Qazaqfılm» kınostýdıasynyń dırektory Kamal Smaıylov bolatyn. Ol kórnekti kıno uıymdastyrýshy, jazýshy, pýblısıs, kınotanýshy, keıinnen QazKSR Memlekettik kınosynyń tóraǵasy, QKSR Memlekettik teleradıosynyń tóraǵasy, QR Mádenıet bóliminiń meńgerýshisi qyzmetterin atqardy.

Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıteti. Ol «Qyz-Jibek», «Atamannyń aqyry», «Transsibir ekspressi», «Qulager» jáne basqa da birqatar kınojobalardyń bastamashysy boldy. Qyz-Jibekpen mynadaı oqıǵa bolǵan. KSRO Memlekettik kınematografıa komıtetinde taqyryptyq jospardy bekitý úshin Máskeýge kelesi saparynda Smaıylov stýdıa usynǵan senarılerdiń birine bekitilmedi. Shamasy, ol álsiz bolyp shyqty. Jaǵdaı óte aýyr. «Bir» jetispeýi múmkin. Mundaı jaǵdaılarda bul «birlik» basqa stýdıaǵa aýystyryldy. Smaıylov Memlekettik komıtettiń bas redaktoryn ony basqa, qolaılyraq senarımen aýystyrýǵa ýaqyt berýge kóndirdi.

Almatyǵa  oralǵan  Smaıylov Músirepovke telefon soǵyp, «Qyz-Jibek» pesasyn tez arada kınosenarııge aınaldyrýdy ótindi. Bul ıdeıa onyń basyna qaıdan, qalaı kelgeni kimniń bolsa da boljamy. Smaıylovtyń tapsyrmasyn oryndaý úshin Músirepovke bir-eki aı qajet bolǵan sıaqty. Osylaısha, stýdıanyń josparlaý «birligi» jáne ulttyq kıno shedevriniń dúnıege kelgenin kórsetetin senarıdiń bekitilgen kúni saqtaldy. Fılm bastapqyda bir bólimdi serıa retinde óndiriske jiberildi. Biraq jumys barysy epıkalyq keneptiń bir qatarǵa syımaıtynyn kórsetti. KSRO Memlekettik kınematografıa komıteti qosymsha qarjylandyrýdan bas tartty. D. A. Qonaev kómektesti, onyń kómegimen respýblıka resýrstarynan qosymsha birneshe júz myń som bólindi.

Kınokórermender fılmdi jaqsy qabyldady. Sodan keıin ony Búkilodaqtyq kınofestıvalge alyp bardy, onda sýretshi Gúlfaırýs Ismaılova osy fılmge eń jaqsy kostúmder úshin dıplomant atandy. Almatydaǵy kórkemdik keńeste bireýler kıimderi birdeı emes dep sendirdi. Fılmdi basqa elder de satyp aldy. Qazaqstanda «Qyz Jibekti» áli de qyzyǵa qaraıdy. Bul fılm 2012 jyly dısk satylymdary boıynsha qazaqstandyq fılmder arasynda besinshi orynǵa ıe boldy.

Bul naǵyz tıtandyq jáne qaharmandyq jumysy úshin rejıser Qojyqovqa alǵys aıtýymyz kerek. Densaýlyǵyn aıamaı eńbek etti. Fılmde jumys istegen kezeńde ol eki ret ınfarkttan zardap shekti. «Qyz Jibek» fılminiń túsirilimi 30 gradýs ystyqta, tańnan keshke deıin, ashyq aspan astynda, tipti túsirilimdegi úzilis kezinde de jasyrynatyn jer bolmady.

1972 jyly «Qyz Jibek» fılmi úshin Sultan-Ahmet Qojyqovqa Qazaq KSR Memlekettik syılyǵy berildi. Bul ol kezde qomaqty qarjy edi, egemen Qazaqstanda Memlekettik syılyq – eń bedeldi marapattardyń biri. Memlekettik syılyqaqylardyń mólsheri jeti mórdiń artynda árqashan qupıa bolyp qalady. Biraq Qojyqov fılm túsirý kezinde kınoǵa artyq aqsha jumsaǵany úshin qaryzyn óteý úshin sol alǵan Memlekettik syılyqty jumsaýǵa májbúr boldy. Bul sol jyldardaǵy oıyn erejeleri bolatyn. Qojyqovqa 10 jyldan astam kórkem fılm túsirýge ruqsat etilmeýine shyǵyndardyń kóptigi sebep boldy. Birde ol dosyna aıyna 40 rúblden aspaıtynyn aıtty. (Ol jyldary 40 som stýdenttik shákirtaqy bolsa, 50 somdy oqý ozattary alatyn). Osyǵan baılanysty Sultan-Ahmet Qojyqovta tipti kádimgi kostúmi bolmaǵanyn jáne ol únemi derlik kúrteshe kıetin edi.