InfoHub Logo

Biz Shoqan Ýálıhanovty aǵartýshy, geograf jáne tarıhshy retinde bilemiz. Alaıda, Shoqannyń pýblısısıkalyq qyryn da aıtpaı ketý múmkin emes. Ájesiniń arqasynda Shoqan Ýálıhanov bala kezinen qazaq ańyz – áńgimelerimen, maqal – mátelderimen sýsyndap ósti. Qazaq aýyz – ádebıetin jetik bilgen tulǵalardyń biri  boldy. Ol kishkentaı kezinen oqyp, bilimin jetildire tústi. Sonyń arqasynda óziniń jan – jaqtylyǵyn kórsetti. Sol kezeńde qazaq halqynyń jaǵdaıy óte aýyr bolǵan edi. Halyqtyń jaı-kúıi Shoqandy qatty alańdatty. Osy tusta óziniń  biraz pýblısısıkalyq maqalalaryn jarıalaǵan bolatyn.  Maqalalarynda halyqtyń múddesin qorǵap, ádilettilik úshin kúresti. Patsha úkimetiniń ozbyr saıasatyn synǵa aldy. 1864 jyly Qazaqstanda reforma iske asty. Sol kezde Shoqan Ýálıhanovtyń « Sot reformasy» atty maqalasy dúnıege keldi. Bul maqalada osy reformanyń qurylysy synalyp, halyqtyń pikirimen sanaspaı, bıler men sultandardyń qoldaýy boıynsha jasalǵany áshkerelendi. Ol bılerdi saılaý tártibin qoldamady. Sebebi, paraqorlyqqa, satyp alýshylyqqa jáne jolsyzdyqtyń  kúsheıýine ákep soqtyrady dep eseptedi.  «Saharadaǵy musylmanshylyq» degen maqalasynda áıel teńdigi máselesine kóńil bóledi. Balalardyń týylmaı jatyp atastyrylýy, ámeńgerlik saltyn, kishkentaı qyzdardy qalyń malǵa satý sekildi aýqymdy problemalardy kóteredi. Shoqan adamnyń jeke quqyǵyna eshkimniń qol suǵýǵa qaqysynyń joqtyǵyn naqty jazyp ketti. «Qazaqtar qyzdaryn kámeletke tolmaı kúıeýge bermeıtin bolsyn, ata – analary ózderiniń balalaryn turmysqa shyǵýǵa, úılenýge kúshtemeıtin bolsyn» dep usynys engizgen bolatyn. Ol «Qyrǵyzdar týraly», «Qazaqtardyń qonysy týraly» maqalalarynda  kóshpeli halyqtyń basty baılyǵy – mal sharýashylyǵy ekenin jáne osy kásip arqyly ekonomıkany kóterý eń jaqsy ádis bolatynyn jazyp ótedi. Sonymen qatar, patsha úkimeti jerdi bólgende qonys aýdaryp kelgen orys sharýalary men kóshpeli qazaqtarǵa tıimdi bolatyn jaǵyn eskertýdi talap etken bolatyn. Ol barlyq qazaq halqy birte-birte eginshilikpen aınalysyp,  artynsha  jartylaı kóshpeli, keıin  otyryqshy el bolatynyna sendi. Qoryta kele, qıly kezeńdegi qazaq halqynyń jaǵdaıyn oılap, patsha úkimetine qarsy shyǵyp, synap otyrǵan tulǵalardyń biri – Shoqan boldy. Ol qazaq halqyn qaı jaǵynan bolsyn jetildirip, bıik dárejege kótergisi keldi. Óziniń úlesin qosyp, sol maqsatqa birtaban jetkizdi dep oılaımyn. Ózindik oıyp alar oryn bar Shoqan Ýálıhanov – qazaq halqynyń mańdaıyna bitken jaryq juldyz.

Aıtmoldanova Arýjan

---