InfoHub Logo

Hadısha taǵy da kútip jatty. Janyndaǵy orys kempir qoryldap uıyqtap qaldy. Baıǵus, jaqsy adam. Aqkóńil. Tek túnde qoryldaıtyny qıyn. Hadısha buǵan da úırenip, eti ólgen.

Ekeýi birneshe jyldan beri bir bólmede. Jetim qarttar úıinde bas-basyna bir-bir bólme qaıda. Eki-ekeýden, keı bólmelerde úsheýden, tórteýden jatatyndary da bar. Olga baıǵus jataǵyn jıi aýystyrdy. Basqa kórshilermen syıyspaıdy. Sebebi: qoryldaıdy. Qoryldyń emi joq. Sondyqtan kórshiler ústinen aryz túsiredi. Jetimhana bastyqtary ony basqa bólmege aýystyrady. Onda da turaqtamaıdy.

Turaqtap, baıyz tapqan jeri — osy Hadıshanyń qasy. Túni boıy qoryldap shyǵatyn kempirdi kim jaqsy kórsin. Biraq Hadısha eshkimge aryz aıtqan joq. Óıtkeni, Hadıshaǵa báribir. Ol tún balasy uıyqtamaıdy. Qoryldan uıqysy buzylyp jatqan joq. Ol kúndiz myzǵyp alady. Túnde kóz ilmeıdi.

Ol kútip jatady. Antyna berik. Baıaǵyda abysyny Aqshaımen ursysyp qalǵanda:

— Júz jyl kútemin! — dep qany qatqan.

— Aqshaı da kesirli edi-aý, marqum. Nesi bar Hadıshanyń júregindegi jarany tyrnap. Baıyńdy endi kútpeı-aq qoı, endi kelmeıdi dep.

Sóıtken Aqshaı da áldeqashan ólip qaldy. Hadısha áli tiri. «Júz jyl kútemin!» degeni Qudaıdyń qulaǵyna shalynyp, Hadıshanyń ǵumyryn ádeıi uzartyp qoıǵandaı. Eki kóziniń nury sónip bara jatqany bolmasa, ál-ázir eshkimge masyl emes. Ózi júrip-tura alady.

Olga da Hadısha shamalas, qartaıǵan kempir. Hadıshadan aıyrmashylyǵy — semizdigi. Kári kisi de osynsha semiredi eken-aý. Nesine jetisip, ne jep semiredi — belgisiz. Jetimhananyń tamaǵy adam semirterlikteı emes. Asta-tók dáneńe de joq. Tamaǵy taqyl-tuqyl. Olga domalanyp qalǵan, denesi irkildek. Qoryldaıtyny sodan shyǵar.

Hadısha keıde ony túrtip oıatady. Olga baýyzdaǵan jylqydaı tym qatty qoryldaǵanda Hadısha qorqa bastaıdy. Úzilip keter me eken dep, tóseginen turyp baryp jaı ǵana túrtkileıdi. Anaý «ah-a-a» dep shoshyp oıanady.

— Áı, Ólgá, bir qyryńmen jatsańshy, — deıdi.

Orys kempir esin jıa almaı, tósekten aıaǵyn salbyratyp otyryp qalady. Álden ýaqyttan soń:

— Mende qyr bar ma, baıǵus-aý, — dep óz denesin ózi qos qolymen aınaldyra sıpalap shyǵady. Sodan soń, «O, boje, o, boje», dep bolar-bolmas shoqynyp, jastyqqa qaıtadan qısaıady.

Terezeden buldyrap, jan-jaǵyna kirpikterin tikireıtip, ottar jyltyraıdy. Hadısha tóseginde otyryp, sol jymyń-jymyń jyltyraq ottarǵa shala soqyr kózimen qadala qarap qalady. Sarǵysh ottar arasynan keıde bir óship, bir janyp, jasyl, qyzyl ottar kóz qysyp, oınap turǵandaı kórinedi.

Bul kóshe qıylysyndaǵy baǵdarsham ǵoı. Biraq bóten, múlde bógde dúnıe sıaqty. Sol beıtanys dúnıeniń arasynan ózi kútken Maqsut shyǵa keletindeı Hadısha terezeden kóz almaı qalady.

Aspan qarańǵy. Sirá, kúzdiń sońy shyǵar, aspandy ajdahadaı aýnaqshyǵan qara bulttar qaptaıdy da turady. Jaýyny kóp. Jańbyr terezeni tyrsyldatady. Tereze jylap turady. Terezeden taram-taram jas sora-sora bolyp aǵady.

Hadıshanyń da ishi ýildep jylaıdy. Biraq, kózinen jas shyqpaıdy. Jylaı-jylaı kóziniń jasy sarqylyp, keýip qalǵan.

Hadısha týasy aýylda ósken adam ǵoı. Jan-jaǵynyń bári aspanmen tiresken taýlar bolatyn. Dúnıe-álemniń bári osy taýlardyń arasy ǵana dep oılaıtyn. Keıin-keıin mektepke bardy. Sonda muǵalim aıtty: dúnıe bul taýlardyń arasynan myń-mıllıon ese úlken. Osy taýlardyń ar jaǵynda talaı-talaı elder bar. Tili basqa, túri basqa adamdar bar, — dep. — Adamdary qumyrsqadaı qujynaǵan qalalar bar, — dep.

Endi mine, seksenniń seńgirine shyqqanda Hadısha sol qalalardyń birinde jatyr. Kishkentaıynan kórip ósken taýlar bul jaqta joq. Taýdy saǵynady. Kóbinese túsinde kóredi.

Aýyldaǵy mektepte Hadısha Maqsutty tuńǵysh ret kórdi. Birden jaqsy kórip qaldy. Ekeýi bir partada otyrýshy edi. Sodan ǵoı Hadısha qazir udaıy yńyldap án salady:

Jaqsy qulyn biliner jorǵasyna-a-an,

Ǵashyq boldym men saǵan on jasymna-a-an.

Maqsut-aý, qaraq-aı,

Ómir óti-i-ip barady-aı.

Hadısha osylaı dep Maqsutyn kútip jatady. Meıirimsiz, bezbúırek Maqsut kelmeıdi. Mine, alpys jyl boldy áli kelmeıdi.

Keıde Hadısha ózin-ózi kinálaıdy. Iá, báleniń bári Hadıshanyń ózinen boldy. Buǵan kináli nemis te emes, soǵys ta emes, dál ózi. Maqsutqa qatty erkeleýshi edi, nazdana berýshi edi. Ekeýiniń tuńǵyshy Janat týǵanda Maqsut Hadıshadan:

— Qalaǵanyńdy aıt. Sen maǵan perzent syıladyń. Qarymtasyna ne syılaıyn? — dep surady.

— Sonaý bıik shyńnyń basynda eńlik gúli bar deıdi. Sony syıla, — dep nazdandy Hadısha.

Sodan sol Maqsut eńlik gúlin izdep kete barsyn. Bir kún ótsin, eki kún ótsin... Bir jyl ótsin, eki jyl ótsin... Alty jyl ótsin, alpys jyl ótsin...

Sol joqtan Maqsut áli joq. Hadısha da qyzyq qoı: taýlardyń baýraıynda dúnıede sırek kezdesetin Kerik qyzǵaldaǵy turǵanda, shyńnyń basyndaǵy eńlik gúlinde nesi bar?

Ózinshe erkelegeni ǵoı. Tym nazdanyp ketken ǵoı. Tálpish deýge kelmeıdi. Nazdy. Adam baıǵus qol jetpeske qumar. Qumar da emes, qushtar. Qol jetpeske qushtarlyqty Qudaıdyń ózi de qalamaıdy ǵoı. Anaý Ikar degen bir taýfıhsyz Kúnniń ózine jetemin dep, aspanǵa ushyp, Kúnge jaqyndaı bergende kúıip ketken joq pa? Aspanǵa ushsań — ush. Biraq Kúnge jaqyndap neń bar? Adamǵa nysap kerek. Nysapsyz bolsań, nalaǵa qalasyń. Qudaı nysapsyzdy qalamaıdy.

Kerik qyzǵaldaǵy turǵanda eńlik gúlin ańsaımyn dep, Hadısha endi qanshama qasiret shekti. A, bálkim, Hadısha eńlik gúlin múlde ańsamaǵan da shyǵar. Baqyttan basy aınalǵanda aıta salǵan ázili shyǵar.

Baqyttan basy aınalǵan da jaman. Baqyttyń ózin aıalap, baǵa bilmeseń, baqyt basyńnan ushyp ketýi op-ońaı. Sony sońynan túsingen Hadısha qazir syqyrlaýyq temir tósekten aıaǵyn salbyratyp otyryp:

Myna zaman — qaı zaman — qysqan zaman,

Basymyzdan baq-dáýlet ushqan zaman,

Maqsut-aý, qaraq-aı,

Ómir óti-i-ip barady-aı, —

dep yzyńdaıdy. Abaısyzda úıge kirip ketip, qaıtadan dalaǵa shyǵa almaı, terezeni tepkilegen ara sıaqty yzyńdaıdy.

Hadıshanyń temir tósegi terezeniń túbinde. Kózi buldyrańqy, shala soqyr bolsa da mezgildi meńzeı alady. Syrtqa úńilip edi, qala shamdarynyń sary kirpikteri shanshyla tikireıip tur eken. Sham sáýlesin búrkemelep áldene jybyrlaǵandaı bolady. Qalyń shybyn qaptap ushqandaı. Shybyn ushatyn kez emes. Kún sýytqan.

«Qar jaýyp tur eken», — dep oılady Hadısha.

«Qys tústi. Bul qystan da aman shyqsam, múmkin, Maqsutty tirimde kórip qalarmyn» dep qoıdy Hadısha.

Hadısha Maqsuttan aıyrylǵaly beri qansha qys ótkeninen adasyp qala beretin boldy. Tek jetimhananyń medbıkeleri oǵan bir ýys gúl ustatyp, «týǵan kúnińiz qutty bolsyn» degende ǵana, óziniń seksenge tolǵanyn, Maqsutty kórmegeli alpys jyl ótkenin ańǵardy.

Medbıkeler bergen bir ýys gúldi ustap otyryp, baıaǵy eńlik gúli esine tústi. Maqsutty sol gúlge jumsap jibergeni oıyna oraldy. «Aı, sorly basym, eńlik gúl meniń ne teńim. Esil erdiń obalyna qaldym ba?» dep qoıdy.

Terezeniń ar jaǵynda qardyń qapalaqtap, japalaqtap jaýǵany anyq kórine bastady. Munarlanyp, buldyrap kóringeniniń ózin de, kózimen emes, kóńilimen sezdi.

Tereze syrtyna bir shymshyq qonǵandaı boldy. Ústine túsken qardy qanatyn qaǵyp, mamyǵyn qobyratyp, silkinip-silkinip, túsirip tastap, áldenege shıq-shıq etip qoıdy.

Onysyn Hadısha anyq estidi. Soqyrlardyń Qudaı janaryn alsa da, saqqulaq qylady. Adamnyń bir kemistigin bir jetistikpen toltyrǵandaı bolady.

Baıaǵyda, soǵys jyldarynda Hadısha Músirephan qaınysyna tań qalýshy edi. Músirephan sý qarańǵy soqyr ǵoı, biraq aýyldyń adamdaryn anadaıdan, alystan tanyp qoıady: daýysynan, júris-turysynan. Tipti pysyldap dem alǵanynan, qaqyrynyp jótelgeninen...

Soqyrlardyń bir kózi — qolyndaǵy taıaǵy. Músirephannyń alqorydan kesip alǵan qyzylkúreń taıaǵy bolýshy edi: ózi salmaqty, ózi qatty. Joldasbek qurdasy bildirmeı buqpalap kelip, Músirephannyń quıryǵynan teýip kep ketpek bolady. Oınaǵan túri. Biraq oǵan Músirephan daıyn turady. Joldasbektiń buqpalap kele jatqanyn áldeqashan bilip qoıǵan. Appaq shel basqan kózderi aspanǵa qarap, túk basqan aýyzy ántek ashylyp qalady. Eshteńe sezbegen bolyp, ańqıyp turady. Joldasbek taıaq silter jerge jetti-aý degende shalt burylyp, artyndaǵy Joldasbekti alqory qyzyl kúreń taıaqpen salyp kep qalǵanda, Músirephandy bir teýip qashpaq bolǵan Jókeń qara tumsyǵyna tas tıgen tóbetteı qańsylaıdy da qalady.

Muny kórip turǵan Hadıshalar al kep bir máz bolyp kúledi deısiń.

Sóıtken Hadısha, soqyr Músirephannyń qylyǵyna kúlgen Hadısha endi ózi ázge aınaldy. Eki kózdiń aldy tumshalanady da turady. Kireýkelenip, bylshyq basyp qalǵandaı. Oramalmen ary súrtedi, beri súrtedi — ashylmaıdy.

Japalaqtap jaýǵan qar tyıylar emes. Keı-keıde uıytqyp-uıytqyp jel soqqanda tereze aldy aq tútekke aınalady. Tereze aldyna qonǵan shymshyqtyń mamyǵy qobyrap ketedi. Shymshyq shıq-shıq etedi.

Hadısha qustyń tilin bilmeıdi. Bilmese de sezedi: shymshyqqa pana kerek, jyly kerek, tamaq kerek. İshke kirgizip alaıyn dese tereze jabyq, shynysy biteý. Medbıkeler taıaýda ǵana terezeniń jyrtyǵyn jamap, tyǵyndap, tas bekitip tastaǵan.

Hadısha kórshi tósektegi kempirdi taıaǵymen túrtip oıatady.

— Áı, Ólgá, tur-áı, tań atty. Stabaı, stabaı.

Kórshi kempir temir tósekti bezildetip, beri qarap, aýyr aýnap túsedi de:

— Ne bolǵan kerek saǵan? — dep qotyrash qazaqshasymen til qatady.

— Ana shymshyqty qara, ptıtsa, ptıtsa...

Kórshi kempir býryl shashy býda-býda bolyp, ish kóılegimen tósekten yrǵala turyp, terezeniń aldyna baryp, Hadıshanyń ústinen asyla syrtqa úńiledi.

— O, boje, bednájka, zamerzla! — deıdi daýsy barqyrańqyrap, — Onykı ýledı, ýledı. Net eto ne vorobeı, shımshık emes ol.

— Endi ne, baıǵus-aý?

— Po moemý, ıvolga.

— İbylǵy degen ne taǵy da?

— Onykı ýıası býtak ýshynda.

— E, qudaı, zarǵaldaq deseńshi. Sýdyń jaǵasynda órim taldyń butaǵynyń ushyna uıa salady. Bizdiń saılarda kóp bolýshy edi.

Olga azdap qazaqsha biledi, Hadısha azdap oryssha biledi. Sóıtip-aq bes jyldan beri birin-biri túsinip-aq keledi. Túsinbegenin ymmen, qımylmen jetkizedi.

Úkimettiń munysyna da shúkir. Qartaıǵan ǵaripterge, qart jetimderge jetimhana taýyp bergen. Áıtpese, Hadısha kimge syıar edi. Qartaıǵan abysyny, soǵystan jalǵyz uly Qaıraq qaıtpaı qalǵan Gúlshapıa Taban qaınysynyń bosaǵasynda jatyp, janazasy da shyǵarylmaı, ımany da úıirilmeı, ıt ólimmen dúnıeden ótip ketipti.

Maqsut pen Hadıshanyń sheksiz mahabbatynan qalǵan Janat tiri bolǵanda Hadısha búıtip jetimhanada jatpas edi...

Medbıke Gúlbaný kelip Hadıshanyń kózine dári tamyzdy. Kóziniń qyshyǵany sál saıabyrlady.

— Kóp jasa, qyzym, baqytty bol, — dedi Hadısha, — Biraq sálden keıin qaıta qyshyǵanda: — Qý janymdy qoıarǵa jer taba almaımyn. Bul soqyr kózdiń qyshymasyn birjola joıatyn dári tabylmaı ma, qaraǵym? — deıdi.

Gúlbaný ne derin bilmeı qaldy. Ázirge tabylǵany osy. Budan kúshtisi bar ma, joq pa, ony dáriger biledi. Bul — bar bolǵany medbıke.

— Apa, shydaı turyńyz, tabylyp qalar, — deıdi Gúlbaný.

— Sóıtshi, qaraǵym, áıtpese, soqyr kóz ne shikáram, julyp alyp tastaǵym keledi. Osyny oıyp alyp tastasa qaıtedi? Ondaı amal joq pa, qaraǵym?

— Olaı demeńiz, apa, kózińiz jazylyp ketedi áli, — deı salady Gúlbaný, oǵan ózi senbese de.

Jaqsy sóz — jarym yrys. Hadısha kózin oıǵyzyp tastaý raıynan qaıtqandaı bolady.

Syrtta boran ekilene túskendeı. Syrtqy dúnıe tup-tutas túnek. Túnek Hadıshaǵa tańsyq emes. Ol túnekke úırengen. Borannyń údegenin azynaǵan, bozdaǵan úninen, terezege lekildete soqqan ekpininen sezedi.

Qulaǵy saq. Kóz ornyna Qudaı qulaq bergen. Aq daýyldyń ýilinen Hadısha ǵarysh kúıin tyńdaıdy. Ondaı kúıdi Qorqyt Ata da, İqylas baba da shyǵara almaǵan-aý. Arqanyń aq daýyl kúıi basqasha, ǵalamı kúı. Aspandaǵy myń-mıllıon árýaqtardyń qosylyp aıtqan horyndaı, ári tańǵajaıyp, ári qorqynyshty.

Bir jaǵynan sol hor aıtýshylardyń arasynda bolǵysy keledi; bir jaǵynan sup-sýyq, beımálim dúnıeden shoshynady. Shoshynsa da bir yntyzarlyq basym. Bálkim, sol hor aıtýshylar arasynda Maqsut ta bar shyǵar degen sıqyrly úmit.

«Seni alpys jyl kúttim, Maqsut. Bul sum dúnıede kelmeseń kelmeı-aq qoı. Endi men seni ana dúnıeden, Shyn Dúnıeden izdeımin, ádirám qalǵyr», — dep qoıady Hadısha yzasy kelgende.

Artynsha súrlengen saǵynyshtan ishi-baýyry eljirep, aq daýylǵa qosylyp, yńyldap án salady.

Sen zarǵaldaq, Maqsut-aý, men zarǵaldaq,

Ekeýmizdi dúnıe qoıdy aldap,

Aramyzda alynbas qamal jatyr,

Óter me edim qamaldan juldyz jaldap.

Maqsut-aý, qaraq-aı,

Ómir óti-i-ip barady-aı.

Olga kempir basyn kóterip:

— Sen ne zarǵaldaq, zarǵaldaq! Sen ne, ıvolga, chto lı, — dep qoıady.

— Iá, ybylǵy, óziń ybylǵy, qarań qalǵyr, — dep Hadısha jastyqqa qısaıa ketedi.

Sóıtip jatyp, ózge bir ómirdiń ózegine kirip ketedi. Baıaǵy óziniń qorjyn tamy eken deıdi. Baıaǵy Myńbulaq. Qorjyn tamnyń jamaý terezesin tarsyldatyp, Shaqpaqtyń aq borany azynap tur eken deıdi.

«E, jaryqtyq, Shaqpaqtyń borany erinse eki kún soǵady, jelikse jeti kún turady» dep qoıady Hadısha.

Bir kezde syqyrlaýyq esik ózinen-ózi ashylyp ketip, qarly jel lap etip, úıdiń jylýymen aralasyp, aq býǵa aınalady.

Aq býaldyr arasynan munarlanyp bir sulba baıqalǵandaı bolady.

— Maqsutpysyń? — deıdi Hadısha. — Esikti jaba kelseńshi, úıdiń ishi sýyp ketti ǵoı. Men seni keledi ǵoı dep kútip jatyr edim. Jaqsy boldy ǵoı. Men seni eńlik gúlin izdep ketken eken desem, soǵysqa ketip qalypsyń ǵoı. Sen qaıtyp kelseń toı jasaımyn ǵoı dep bir qunan qoshqardy bordaqylap júr edim, buıyrǵan eken, jaqsy boldy ǵoı.

Sulba úndemeıdi. Ne beri jyljymaıdy. Hadısha ózi baraıyn dese ornynan tura almaıdy.

— Qarań qalǵyr, qý kárilik-aı, bylamyq isheıin degen asym ba edi, bu seksen jasaıyn degen jasym ba edi. Meshel bop qaldym, Maqsut. Kózim de kórmeı qaldy. Biraq men seni tanyp jatyrmyn. Jylap tursyń ǵoı, nege jylaısyń? Qaıta qýanbaısyń ba, aman-esen óz úıiń, óleń tósegińe oralǵanyńa.

Sulba ún qatpaıdy. Hadısha eki kózin ýkalap-ýqalap, qaıta qarady. Sulba degeni qatyp qalǵan muz sıaqty. Muz adam bolsa ol esikti qalaı ashty? Álde árýaq pa? Eles shyǵar. Biraq tulǵasy Maqsuttan aınymaıdy.

— Áı, kim de bolsań jaqyndasańshy beri. Shynnan qatyp qalǵan muzsyń ba, adamsyń ba?

Sulba ne sóılemeıdi. Ne jyljymaıdy.

— Eger Maqsut bolsań, tyńda. Áńgime kóp. Áli esim durys. Eseptep júrmin. Men seni kórmegeli alpys jyl boldy. Alpys jyl! Senen qalǵan jalǵyz qyz Janat boı jetip, ony Terisaqqandaǵy bir Baqa Qańlyǵa uzattyq. Odan bir ul týdy. Atyn Arman qoıdyq. Kóp uzamaı ákesi kókparda attan qulap, moıny úzilip óldi. Artynsha Janat qyzyń aýyryp óldi. Kúıikten óldi-aý, deımin baıǵus. Kishkentaı Arman meniń qolymda qaldy. Eshkiniń sútin berip asyrap, ıtshilep júrip ósirdim. Pámılásin «Maqsutov» dep jazdyrdym. Jalǵyz sıyrdy satyp oqýǵa túsirdim. Oqýyn da bitirdi. Jumysqa Arqalyq degen qalaǵa jiberdi. Jumysqa turyp, meni Arman óz qolyna aldy. Kún kórisimiz táp-táýir boldy. Arman nemereńdi aıtamyn, sol Arman biznes degen jerden aqshany kóp taýyp, baıı bastadyq. Áne-mine úılenemin dep júrgende, baqtalastary ony da óltirip ketti. Aıdalada, elden, týǵan jerden alysta jalǵyz qaldym. Ne degen jalmaýyz edim. Jan-jaǵymnyń bárin jalmap boldym, Maqsut. Jylaı-jylaı eki kózim soqyr boldy. Endi jylaıyn desem, kózimnen jas shyqpaıdy. Qýaryp, sýalyp qaldy. Soqyr kempirdi úkimet jetimhanaǵa ótkizip jiberdi. Endi jatyrmyn qazynanyń úıinde.

Osyny aıtyp bola bergende Olga ony túrtip oıatyp jiberdi.

Hadısha eseńgirep, ańyryp biraz otyrdy. Jańa ǵana Myńbulaqtaǵy qorjyn tamda jatyr edi. Endi mine, Aqordadaǵy jetimhanada otyr.

— Nege oıattyń! — dep urysty Olgaǵa. — Ádemi tús kórip jatyr edim. Maqsut kelip edi...

— Oı, ızvını, pojalýısta, — úıelmendeı semiz kempir órtene jazdap qyzaryp ketti. Uıattan beti qyzarǵan adamda ıman bar. — Senıkı uıyqtap jatyp sóılegen, qatty jylaǵan. Sodan men oıatqan.

— Áı, sorlyǵar, men jylaǵan joqpyn. Mine, kózim de, jastyǵym da qup-qurǵaq. Qaıda jylaǵan, — dep semiz kempirge ókpelegendeı, tereze jaqqa buryldy.

Dúleı boran basylǵanyn sezdi. Kún bulttan shyqqan ba dep qaldy.

Tereze syrty qybyr-jybyr tirshilik belgisi bar. Aǵylyp jatqan máshıneler-aý, sirá. Máshıneler aǵylyp jatqan joldyń ber jaǵynda qaraıyp adam sıaqty birdeńe kórinedi. Adam deıin deseń, adamnan áldeqaıda úlken.

Hadısha ony buryn da baıqaıtyn. Biraq ne nárse ekenin ajyrata almaıdy. Dińgek pe deıdi. Elektrdiń úıshigi me deıdi. Ári dese kún tunjyraıdy da turady. Keıde tuman. Keıde boran.

Búgin ǵana kún jarqyrap ashylǵany. Biraq báribir Hadısha álgi zattyń ne ekenin ajyrata almaıdy: Kóziniń aldy buldyrap, sol qaraıǵan birese alystap, birese baıaǵy qalpyna kelip, munartyp qana baıqalady. Al, búgin ony Hadısha qalshıyp qalǵan Maqsut pa dep qobaljydy. Jańa ǵana ózi urysqan kórshisine burylyp:

— Áı, Ólgá, anaý ne? Seniń kóziń saý ǵoı, — dedi.

Olga yńyranyp kelip terezege úńildi.

— Ol qaısy? Ne suraıdy?

— Áne up-uzyn. Qaraıyp, qozǵalmaı tur ǵoı.

— A,-a, ol qalaı endı... památnık. Památnık neızvestnomý soldatý.

— Soldat deıdi? Qandaı soldat? Tiri me?

— Net je. Památnık... Ný, kazahsha bılmeıd. Temır soldat. Ýlgen. Bıldı? Ýlgen soldat.

Hadısha shamalady. Endi shamalady.

— E, qarań qalǵyr, eskertkish deseńshi. Men Maqsut pa dep qalsam. Álginde túsimde ol da osylaı melshıdi de turdy ǵoı.

Olga soqyr kórshisine qarap turyp-turyp:

— Eh, bednájka, — dep óz tósegine baryp otyrdy.

Hadısha soqyr kózderin eskertkishke qadady da qaldy. Buryn qalaı baıqamaǵan. Dalaǵa shyǵyp, júrýge jarasa, sol eskertkishtiń túbine baryp otyrar edi. Sıpap kórer edi. Bálkim, ózi biletin bir-eki aýyz duǵasyn oqyr edi.

Biraq dál qazir barmaı-aq qoıǵany da jón. Óıtkeni eskertkish keıipsizdeý. Jyrym-jyrym. Ony áýeli gıpsten quıyp, syrtyn jez qańyltyrmen qaptaǵan ǵoı. Sóıtse, osy taıaýda ǵana jez qańyltyryn áldekimder sypyryp, jyrtyp-jyrtyp alyp ketipti. Jezdi, mysty, qalaıyny, sym temirdi qynadaı qıyp, sypyryp-sıyryp alyp ketetin zaman shyqty ǵoı. Satady eken. Sıraǵyńdy syndyryp satqyrlar! Aqsha tólese sıraǵyn syndyryp satar-aý. Satylmaǵan ne qaldy?

Hadısha ony bilmeı-aq qoıǵany jaqsy.

«Kózdi alǵansha Qudaı adamnyń ózin alǵany jaqsy da» dep qoıdy Hadısha shınelinen aıyrylǵan eskertkishke qadalyp otyryp-otyryp.

Bir núktege qadalyp qaraı berseń, jansyzdyń ózi jany bar sıaqty bop ketedi. Múmkin, álgi medıtasıa degenmen shuǵyldanatyn kóripkelderdiń fánı dúnıeden áldeqashan ótip ketken árýaqtarmen sóılesip júrgeni osyndaı shyǵar.

Qadalyp qaraı bergen soń Hadıshaǵa álgi jalańash eskertkish qımyldaǵandaı bop sezildi.

— Áı, Ólgá, — dedi kórshisine.

— Chto tebe, staraıa?

— Qarashy, ana pámıtnigiń tiri adam sıaqty qımyldaıdy.

— O, Boje, eshe chego ne hvatalo, — dep Olga tóseginen dóńbekshı aýdarylyp, ahylap-ýhilep, Hadıshanyń ústinen artylyp, terezege úńildi.

— Týk te qımyldamaıdy. Tobesınde shymshyq otyr. Sol shoshańdaı beredi. Sodan saǵan qımyldaǵandaı bolyp korınedı. Mojet, eto ıvolga.

— Zarǵaldaq sonda otyr ma?

— Men bılmeıdı, zar-gal-dak, a mojet byt vorobeı...

Hadısha oılandy: «Qysta zarǵaldaq munda qaıdan júredi? Ol jazǵan Myń-Bulaqtyń saılarynda, órimtaldyń solqyldaq shybyqtarynyń ushyna uıa salyp, zarlap otyrýshy edi. Astynda móldir bulaq aǵyp jatady. Solqyldaq názik butaqtyń ushyna uıa salýǵa májbúr etken sur jylan. Uıasyn talqandap, jumyrtqasyn jep qoıady».

«A, bálkim, zarǵaldaq Maqsuttyń jany shyǵar? Ólgen adamnyń jany áldebir maqulyqtyń, janýardyń birine aýysady desedi ǵoı. Áıtpese, qystyń kúni Arqada zarǵaldaq júre me?»

«Keshe aq tútek boranda nege ol meniń terezemniń aldynan ketpeı qoıdy? Mamyǵyn jel julmalap, qobyratyp, qaltyratsa da ketpeı qoıdy ǵoı. Men sorly sony nege túsinbedim? Terezeni ashyp jiberip, úıge nege kirgizip almadym? Medbıkeler terezeniń sańylaýlaryn maqtamen tyǵyndap, jelimdep tastap: «ashpańyz» dep eskertti-aý, biraq».

Sirá, kún batyp ketken shyǵar. Óıtkeni, eskertkishtiń ar jaǵyndaǵy kóshe boıynda qyzyl-jasyl ottar kóz qyspaq oınaı bastady. Qaran-qurań, áldeneler qımyldaıdy. Máshıneler bolar. Adamdar da jybyrlaıdy. Kileń sulbalar. Anyq, aıqyn kórinbeıdi.

Eskertkish te qımyldap turǵandaı bolady. Tóbesinde shoshańdap otyrǵan zarǵaldaqqa kóz jetpeıdi. Kórinbeı qaldy. Tym kishkentaı ǵoı.

Ol shynnan Maqsuttyń rýhy bolsa, onda eskertkish te Maqsuttiki bolǵany da. Onyń ǵazız basy soǵystyń qaı jerinde qaldy eken? Molasy belgisiz bolǵan soń rýh-zarǵaldaq eskertkishin izdep tapqan ǵoı. Rýh júırik, rýh zymyran. Stalıngrad pen Aqorda arasy zymyran zarǵaldaq úshin «pishtý» — qas qaǵym sát.

Hadısha osylaı oılap otyrǵanda, eskertkishtiń tóbesinen bir ızoq oqtaı atylyp ushyp, terezeniń aldyna kelip tústi.

Zarǵaldaq eken. Hadısha Maqsuttyń ózin kórgendeı, kári júrek keýdesin dúrs-dúrs soǵyp, qýanyp ketti. Terezeniń shynysyn sekseýildiń jigerindeı semip qalǵan saýsaǵymen tyqyldatyp:

— Maqsut, sensiń be? Aman-esen keldiń be? — dedi.

Ekeýiniń arasyn terezeniń qyraý tutqan shynysy ǵana bólip tur. Ot beıneli zarǵaldaqtyń jylýynan qyraý erip, shyny boıynan jas sorǵalady.

— Sen jylap tursyń ba, Maqsut? — dedi Hadısha. — Men de jylap turmyn. Biraq kózimnen jas shyqpaıdy. Kózim sýalǵan. Ómir boıy jylaı-jylaı, kóz tamyrym tartylyp qalǵan.

Erleri soǵystan qaıtpaǵan men quralpy kelinshekter keıin baıǵa tıip aldy. Bala súıdi. Tipti ámeńgerlik jolymen jasóspirim qaıyndarymen nekelesip, on bala tapqandary da bar.

Aýyldyń aqsaqal-kóksaqaldary jınalyp kelip, maǵan da sóz saldy: — Ana Shalabaı seniń qaınyń. Soǵys bitkeli talaı jyl boldy. Maqsut tiri júrse keler edi. Bári Qudaıdan. Ýaqyt bolsa júırik, ómir ótip barady. Dáýreniń barda Shalabaıǵa tıip al, — dedi.

Men:

— Maqsut óldi dep estip pe edińder. Bir japyraq qara qaǵazy da joq. Úmitsiz shaıtan degen. Maqsut kelip qalsa, men Shalabaı shirikke tıip alsam, ne betimdi aıtamyn? Baısyrap ketip edim deımin be? Jer basyp qalaı júremin? — dedim.

Saqaldary seltıip, ún-túnsiz tarap ketti. Aq taıaǵyn bóksesine basyp alyp, búkireıip júretin Ábish qaınaǵa:

— Á-á-á, bolmady, bolmady, qoıyńdar, — dep shaldarǵa sóz bıletpeı toqtatty.

Sóıtip men seni alpys jyl kúttim, Maqsut.

Kenet zarǵaldaq aspan tilinde ándetip:

— Júr, keteıik, Hadısha, — dedi.

— Qaıda, baıǵus-aý, Myńbulaqqa ma? Myńbulaqtaǵy úıiń qulap qalǵan. Murjasynan tútin shyqpaıdy. Únsiz meńireý. Aýyl basqa jaqtan kóshe salyp alǵan. Seni men meni biletinderden qazir kózi tiri eshkim joq. Keıingiler bizdi tanymaıdy. Sonda kimdi pana tutyp baramyz?

— Bizdi biletinderdiń bári qazir aspanda, — dedi zarǵaldaq ándetip.

— Ándetpeseń, sóıleı almaıtyn bolǵansyń ba, Maqsut? — dedi Hadısha qobyrańqyrap qalǵan býryl shashyn kók taraqpen tarap otyryp.

Buryn ústi-basyna muqıat qaraı bermeıtin Hadısha kenet sylanyp-sıpana bastady.

— Seniń jalǵyz qyzyńnan týǵan nemereń Arman meni bir kúni teatr degenge alyp bardy. Sonda kórdim: ártisterdiń bári án salyp sóılesedi eken. Opyra deı me, opera deı me...

— Aspanda da sondaı, Hadısha. Ondaǵylar ándetip, názik áýen salyp sóılesedi. Onda aqyryp-jekirý, dóreki qatty sóıleý degen bolmaıdy, — dedi Maqsut taǵy da óte jaǵymdy, júrek jylytar únmenen. — Keteıik, Hadısha.

— Qaıda, baıǵus-aý?

— Jannat Juldyzǵa. Meniń mekenim sonda.

— Meniń qanatym joq qoı, Maqsut-aý.

— Qanatsyz ushasyń. Meniń Kempirqosaq degen pyraǵym bar. Soǵan minip alamyz.

— Meni medbıkeler dalaǵa shyǵarmaıdy ǵoı.

— Terezeni ash.

— Qulap ketem.

— Qulamaısyń. Qulasa tek seniń qabyǵyń ǵana qulaıdy. Óziń kempirqosaqqa qarǵyp minesiń.

Maqsut aıtsa, Hadısha nege kónbesin. Terezeniń tutqasyn tartyp-tartyp qalyp edi, jelimdep qoıǵan aq qaǵazdar dar-dar etip, tereze ashyldy da, jazdan beri lep kirmeı tymyrsyq turǵan bólmege yzǵarly salqyn aýa lap qoıdy.

Olga kempir baj ete qaldy:

— Chto ty delaesh, staraıa?

Sóıtkenshe bolmady, terezeniń syrtynan qulpyrma bir ot jarq etip, shuǵyla shashyp, doǵasha ıilip tura qaldy da, lezde aspanǵa kóterildi.

Qystyń kúni aspannyń o sheti men bu shetine deıin ıilip turǵan Shuǵyla-Kempirqosaqty kórip búkil qala shýlady.

— Astafyralla! Astafyralla! — dedi musylmandar.

— Gospodı! Gospodı! — dedi hrıstıandar.

Meshitterde azan shaqyrylyp, shirkeýlerde qońyraý kúńirendi.

— Aqyrzaman! Aqyrzaman! — dep shýlady adamdar.

— Qystyń qaq ortasynda, aq qar, kók muzda kempirqosaq ıilgenin kim kórgen!

Qulpyrma shuǵyla birte-birte dóńgelene berdi.

— Ushatyn tabaq, ushatyn tabaq! — Letaıýshaıa tarelka! Letaıýshaıa tarelka!

— NLO! NLO! — dep qala azan-qazan boldy.

* * *

Jetim qarttar úıine polısıa lezde úımelep qaldy. Máshıneler qıqýynan qulaq tundy. Polısıa terezeniń tusynda, jańa jaýǵan ulpa qardyń ústinde jatqan adamdy kórdi.

Shalqasynan qulapty. Býryl shashyn jaıaý boran jelbiretip tur eken. Adamdardyń ań-tań qalǵany: qulaǵan kempirdiń júzi balbul jaınap, kelinshek kezindegideı qulpyryp, kúlimsirep jatyr eken.

Keıin ony máıithanaǵa aparyp, arýlap jýǵanda da, bet-aýzyn massajdaǵanda da, ezýinen álgi kúlki nyshany óshpeı qoıdy.

---