InfoHub Logo

Alaǵaqtaǵy qudanyń úıinen tústik jep, endi attanaıyq dep esik aldyna shyqqan kezimizde qudaǵı qasymyzǵa keldi:

— Mashınańda oryn bar ma? Bir adam bar edi, Shemirshekke deıin ala ketseń, — dedi kúńk etip.

— Iá, jaraıdy. Bir emes eki adam bolsa da bospyz, — dedim men.

— Onda kishkene tura tur, — dedi de art jaǵyndaǵy bireýge dybystady. — Áı, ana Gúlshashqa aıtshy, qudanyń mashınasy bos eken.

Sonan soń qudaǵı maǵan qarap til qatty:

— Álgi Áskerbekti bilýshi me ediń? Jamanqul degen jalǵyz uly bar emes pe edi. Sonyń kelinshegi. Sondaı zatty adam. Qyzyń qaısy dese mynaý deıtindeı. Minezi de jibek baıaǵy. Syzylyp turady. Biraq baıqustyń baǵy ashylmady. Dúzde eńbekteri jaraspady. Jamanqulda jaman jigit emes. Sonda da kelise almady. Qudaı saqtasyn qazirgi jastardyń kóbi osy. Joq nársege qylt ete qalady da, so boıy qaıtyp jibimeıdi. Zaman buzylyp barady ǵoı. Eshkimge tekteý, eshteńege tıdaý salmaıdy. Darbaza erkindik baıaǵy, — dedi bir kúrsinip alyp.

Sol arada qolynda sýmkasy ǵana bar jas kelinshek bizdiń qasymyzǵa keldi.

— Gúlshash, aınalaıyn, Quda Sarsúmbege qaıtyp barady eken. Osymen Shemirshekke jetip al. Ary qaraı at-arba birdeńe taýylyp qalar. Jassyń ǵoı, baqytyń áli alda. Eshteńeni áli ýaıymdama. Áke-shesheńe sálem aıt. Al endi joldaryń bolsyn, — dedi qudaǵı.

Gúlshash qudaǵı aıtqandaı shynynda da ádemi qyz eken. Orta boıly, shynardaı túzý ósken symbatty tulǵasy buralyp tur. Ashańdaý kelgen dóńgelek júzinde jastyqtyń balǵyn taby bar. Qap-qara qastary da qarlyǵashtyń qanatyndaı qıylyp, jarasty úılesim tanytady. Jıegi sarǵyshtaý qoı kózderi de úlken. Biraq kóńili synyq. Uıaly janaryna bir jadaýlyq, muń shókken. Adamǵa tiktep qaramaıdy, uzyn kirpikterin shapshań qaǵyp-qaǵyp jiberip, tez jaltaryp ketedi. Kirbiń, báseń kúı baıqatady.

Biz til qatyspaǵan kúıi Sarsúmbeni betke alyp, zyrlap kelemiz. Lezde Alaǵaqtyń qabaǵyna shyǵyp ta qaldyq.

— Gúlshash, úıiń qaıda edi? Shemirshektiń ózinde me? — dedim men bosqa otyrǵansha sóılese otyrǵandy jón kórip.

Qyz bógelip baryp jaýap berdi:

— Joq, malda, — dedi qarlyqqan qasań daýyspen, tunshyǵa til qatyp.

Býylǵa ázer shyqqan daýysynan men onyń jylap otyrǵanyn ańǵardym. Aldaǵy kishkene aınadan oǵan urlana kóz jiberdim. Qyz kabınanyń terezesinen syrtqa qarap, qybyr etpeı, bezerip otyr. Mańdaıdan túzý túsken qyrly murnynyń janynan domalap ketken kesek-kesek jas tamshylaryn kip-kishkene appaq qolymen, sirińkedeı ǵana ǵyp búktegen gúldi shytynyń bir buryshymen aqyryn sıpap qoıdy. Dybys shyǵarmaı, óksigin ishine tartyp, únsiz egildi. Sony baıqap, men onan ary úndegem joq.

Endi birneshe mınýttan keıin mıdaı jazyq tatyrdaǵy kenere joldy bókterleı, zyrlaı otyryp, Saıyr taýynyń kezeńine qaraı burylatyn saı aýzyna da taıap qaldyq. Saı aýzynda kergen tóstikteı ǵana shıleýit, kógal bolýshy edi. Shaǵyn ǵana bastaýdyń mańaıy. Bastaý bolǵanda soqyr kózden shyqqan jastaı bolymsyz sýat. Jaýyndy jyldary kóz-kórim jerge deıin syzylyp aǵady da, jyp-jasyl boıaýyn uzarta túsedi. Qurǵaqshylyq jyldary tez qýrap, sarǵaıyp qalady. Mashına jol sonyń qasynan janap ótip, taý ishine kirip ketedi.

Osy araǵa kelip, solǵa taman buryla berdi de júrgizýshi kenet toqtaı qaldy.

— Qozǵalma, úndeme! — dedi bizge buıyryp.

Sóıtti de mashınadan jyǵyla-súrine qarǵyp tústi. Jalma-jan artqy esikti dereý ashyp jiberip, sonyń arqalyǵynyń artynda jatqan myltyqqa qol sozdy. Ermek úshin dep alyp júretin manapolkamyz bolýshy edi. Sony asyǵa alyp shyǵyp, mashınanyń art jaǵyn aınala berdi. Biz ne ekenin ańǵaryp bilip bolǵansha, myltyqta tars ete tústi.

— Qap! — dedi júrgizýshi ókinip.

Onyń daýysyn estip, men de dalaǵa shyqtym. Júrgizýshiniń kózi kókte eken. Saıdyń bir jaq janynda, qyr basynda óne boıyn qyzyl, sary ala qyna japqan, úıdeı úlken qyzyl tas bolýshy edi. Sonyń túbinen qanattaryn asyǵa qaǵyp, eki saryala qaz ushyp barady.

— Qap, tımeı ketti-aý? Tym asyǵyp atyp, — dedi júrgizýshi basyn shaıqap.

Sonyń arasynda, ol aýyz jıyp alǵansha sartyldata ushyp bara jatqan eki saryala qazdyń bireýi qatarynan keıindeı bastap, dalbyrlap jerge qaraı qulap kele jatty. Appaq baýyry jarqyldap, dalbyr-dulbyr etip, birneshe aýnap, tókerilip baryp, top etip túsip qaldy.

— Tústi! Tústi! — dep qýana aıǵaılap jibergen júrgizýshi myltyqty súıeı saldy da, solaı qaraı júgire jóneldi. Azdan soń sap-sary aıaǵynan qosyp ustap, oljasyn alyp, jetip te keldi.

— Báse, tıgen sıaqty bolyp edi, — dedi eleýregen áýenmen qanattary jazylyp, jaıylyp ketken óli qazdyń denesin salmaqtap-salmaqtap qoıyp, bizge maqtan retinde onyń sap-sary ala qanat-quıryǵyn aýdaryp-tóńkerip uzaq qarady. Appaq mamyqtaryn bir taldap tartyp, julyp ta qoıdy. Sóıtti de júnin burqyratyp, jerge tastaı saldy.

— Sary ala qaz eken ǵoı, — dedim men onyń qasyna kelip.

— Iá, sary ala qaz. Oı, munyń eti qandaı tátti deseńizshi. Byltyr...

Men onyń sózin tyńdaǵam joq. Sary ala qazdyń jumylmaı ashyq jatqan eki kózine aıanshpen qarap, basymda shaıqadym. Bolaty joq, janary soǵan demeseń, onyń kózderi áli móp-móldir edi. Momaqan, kúnásiz qalpyn beınelep, mólıip jatyr.

— Beker attyń — dedim men júrgizýshige naraýlaý beıne tanytyp, — Bizdiń qazaq saryala qaz atpaıdy.

— Qalaısha, aram deı me ony?

— Joq, onan emes.

— Bálkim, munyń etiniń dámin bilmeıtin shyǵar. Sary ala qazdyń etin bylaı qoıyp, sorpasynyń dáminiń qandaı bolatynyn bilse...Oı, til úıredi-aý, shirkin. Qolǵa baqqan úı qazdaryndaı emes, jabaıy qazdyń eti asyl bolady. Aýrýǵa em, denege qýat beredi, — dedi júrgizýshi kósemsip, bilgishsı sóılep.

Dál osy sátte tóbeden «qańq!» dedi bir ashty daýys. Jalt qaradyq. Óli qazdyń tiri qalǵan syńary eken. Bıik kókten bizge qaraı oqsha zýlap, túıilip keledi. «qańq! qańq!» dep ashty daýysymen ashyna suńqyldap, bizdi keýdesimen soǵyp óterdeı tónip kelip, baqan boıy jaqyndaı berdi de, «qańq! qańq!» dep shyryldap qaıtadan jalt burylyp, órlep ketti.

— At anany! — dedim men júrgizýshige aspandaǵy qazdy nusqap.

Ol tańǵalyp meniń betime qarady. Kózqarasynda «jańa qazaq qaz atpaıdy demep pe edińiz» degendeı kekesin syńaı bar.

— Iá, qazaq qaz atpaıdy. Al atsa, ekeýin birdeı atady. Kórip tursyń ba ana syńarynyń qalaı suńqyldap, zar jylaǵanyn. Qazir qaıta keledi. Saryala qaz degen óte bir ǵajaıyp qus. Jubyn jazba, máńgi birge júredi. Bilesiń ǵoı, mynaý Altaı qysta qandaı sýyq! Qyryq gradýs! Mynalar da jyl qusy. Biraq ne jaǵydaı eken, bireýiniń ońtústikke ushyp jete alatyn shamasy bolmaǵan shyǵar. Soǵan bola serigi de osynda qalyp qoıyp otyr. Sol kemtar serigi úshin bárine kónip, qaqaǵan qar, kók muzdy jaılap qalǵan sertke berik qus osy. Adamnan da opaly. Qarap turshy anaý qazir qaıta keledi. Mergen bolsań sony taǵy at, — dedim men júrgizýshige ózimniń enjar kúıimdi jasyrmaı, ashyq aıtyp.

Men aıtyp aýyz jıyp bolǵansha «Qańq!Qańq!» qaǵyp shúıilip syńar saryala qaz taǵy keldi. Taǵyda bizdiń basymyzdy qaǵyp áketerdeı jaqyndap tónip kelip, zý etip óte shyqty. Damyl tappaı, qaıta-qaıta birneshe ret tóbemizdi janap ushyp ótti.

Júrgizýshi meniń ámirimdi oryndamaq bolyp, taǵy birneshe oq shyǵaryp kórip edi, tıgize almady. Sonan soń sary ala qazdy júk qoıatyn qýysqa salyp jatyp:

— Jaraıdy. Osy da jetedi. Keshke bizdiń úıde qonaqta bolasyz. Munyń etiniń dámin sonda kóresiz, — dedi maǵan jaǵympazsyp.

— Joq. Barmaımyn. Qazdiń etinde jemeımin.

— Bastyq, siz ózi ǵurapılaý adamsyz ba, qalaı? — dedi ol qaljyń-shynyn aralastyryp.

Bul joly ol meni ǵana emes, jalpy qazaqty aıtyp turǵanyn bildim de, men de oǵan qarsy dúrse qoıa berdim.

— Obal-saýapty bilý, ol-áste ǵurapılyq emes. Ol — adamgershilik. Sonyń asqar shyńy! Sen jańa ana qazdy atqanyńmen qoımaı, ólip jatqan baıǵustyń moınyn da buryp julyp tastadyń ǵoı. Obal degendi bilmeısińder sender! Senderdiki tek jeý. Tiri bolsyn, óli bolsyn, ne bolsa, o bolsyn, ań bolsyn, qus bolsyn, kózińe kóringeniń bárin — alal da, aram da dep aıyryp jatpastan jeı berý, juta berý!...

— Bul adam emes, qaz ǵoı, — dep mińgirledi ol.

— Adam bolmaǵanmen, jan-janýar, qurt-qumyrysqa, baqa-shaıan — on segiz myń ǵalamnyń báriniń de obaly bar. Al solardyń ishinde kıeli nárseler taǵy ózinshe. Sonyń biri osy sary ala qaz. Muny seniń anaý súıegi qýrap qalǵan, baıaǵy zamandaǵy ata-babalaryń da bilgen. Sen óziń qytaı bolǵanyńmen, qytaı ádebıetinen múlde habaryń joq jan ekensiń!

— Iá, men joǵarylap oqı almadym, — dep moıyndady júrgizýshim.

— Sonan ǵoı myna topastyǵyń!-dedim men ashýymdy áli basa almaı, ony kórineý jábirlep, — Osydan eki myń jyl buryn Qytaıda Han degen patshalyq bolǵan. Sol dáýirden bir tamshy dastan qalǵan. Onda uzatylyp kelgen kelinge enesi kún kórsetpeıdi.Adýyn, ozbyr sheshe ulyn kelinshegin tórkinine qaıtaryp tastaýǵa májbúrleıdi. Jigit áıelin qansha jaqsy kórse de, aqyry sheshesiniń tilinen shyǵa almaıdy. Ynjyq ul kelinshegine: «jaraıdy, ázirshe tórkinińe bara tur. Az kúnnen keıin qaıta ákelip alamyn» dep ýáde beredi de, úıine aparyp tastaıdy. Kelinshek keremet sulý edi deıdi. Qaıtyp kelgen arýǵa sol aımaqtyń ýálıiniń kózi túsedi. Almaqqa jaýshy jiberedi. Altyn, kúmiske qyzyqqan qyz aǵasy qaryndasyn soǵan barýǵa zorlaıdy. Amaly taýsylǵan qyz aqyry asylyp óledi. Jamandyq habar jata ma? Muny onyń burynǵy kúıeýi estıdi. Súıgen jarynan qapyda aıyrylǵanyna ókinip, qusa bolǵan jigit qyzdyń qabyrynyń basyna kelip, sonyń áli sýymaǵan jas topyraǵyn qushaqtap jatyp, súıiktisiniń artynan ol da kóz jumady. Adamdar ony qyzdyń qabyrynyń qasyna jerleıdi. Erteńinde el qabyr basynda eki saryala qaz otyrǵanyn kóredi. Muny murattaryna jete almaı armanda ketken eki ǵashyqtyń rýhy dep biledi. Sonan bastap qytaı halqy saryala qazdy mahabbatyń, opalylyqtyń sımvoly dep erekshe qurmetteıdi. Al, se she? Mine, bireýin atyp alyp, bireýin zarlatyp qoıyp otyrsyń. Áı, endigi zamannyń balalar, qarynynyń toıǵanynan basqany bilmeıtin túgel ozbyr, qatigez bolyp ósip kelesińder ǵoı, — dedim ashýym áli tarqamaı.

Saıyr saıy mashınaǵa on-on bes mınýttyq qana jol. Biz órlep kezeńge taman taıap qalǵanbyz. Qyr sońymyzdan qalmaı qańqyldap qýyp kele jatqan syńar qaz da baǵanadan beri mashınanyń aldy-artyn birneshe orap ótken.Meniń sózimdi dáleldegen deı bul joly da qanatynyń ushymen bizdiń kózimizdi aǵyzyp ótkisi kelgendeı tap aldymyzdan, jap-jaqyn aralyqtan taǵy bir janap ótti. Sonan soń eń sońǵy ret bar kúshimen mashınanyń qarsy aldynan kelip, terezege uryldy. Áınektiń kúl parshasy shyqty. Mashına da jol shetine qaraı bir aýnap baryp ekpinimen qaıta kóterilip, túzelip toqtady. Mashınanyń syrtyna júgirip shyqtym. Gúlshash ta domalyp tústi. Ekeýmiz de sap-saý ekenbiz. Bizdiń aldymyzda júni burqyraǵan saryala qaz jatty. Kabınada qan saýlaǵan oń kózin alaqanmen basyp, mergen júrgizýshi otyr edi.

Men qaıterimdi bilmeı kettim. Sasqalaqtap júgiremin dep, joldan ótip bara jatqan mashınaǵa soǵylyp qala jazdadym. Eki-úsh jaqta júrip júrgizýshini sol mashınaǵa salǵannan keıin ǵana esimdi jıdym.

Sodan keıin...Bir kezde ǵana art jaǵymnan qystyǵa óksip, suńqyldaǵan daýys estidim. Jalyt qarap edim, sandyqtaı tastyń ústine shyǵyp alǵan Gúlshash eki qolymen betin basyp tula boıy solqyldap eńirep jylap otyr eken. Meniń qasyna kelgenimdi de sezgen joq. Búgilip, búrisip qalypty. Saýsaqtarynyń arasynan shyp-shyp shyqqan jas tamshylary tyrs-tyrs etip, keýdesine tamyp jatyr.

— Ne boldy, sen de jaralanyp qalǵansyń ba? — dedim men ony ıyǵynan yrǵap.

Meniń sózime jaýyp orynan onyń daýysy onan ary yshqyna, qatty shyǵyp ketti:

— Synyq qaýyrsyn, jarty mamyǵyńnan aınalaıyn, qus balasy! Qandaı áýlıe ediń! Aspannyń qasıeti bólek eken ǵoı. Onda qudaı bar. Perishtelerdiń, perilerdiń mekeni de sonda deıtin. Bálkim qus balasy jeti qat kóktiń ar jaǵynan solardy kórip, solardan tálim alyp, ıakı solardan aıdynyp, jasqanatyn shyǵar. Al mynaý adam balasy qudaıdy umytqan. Ózderin sonsha aqyldy, keremet sanaǵanymen, shynyn qýǵanda qandaı qorash! Qandaı lat!Qus qurly mahabbat, qus qurly opa bolmady-aý bizde!.. — dep zarlap qoıa berdi.

Men endi túsindim. Qamyryqty qyzdyń qasiretke toly sózderin únsiz tyńdap, uzaq ýaqyt múlgip otyryp qaldym.

Sonan bir kezde ǵana:

— Iá, onyń durys, aınalaıyn! Máńgilik mahabbat tek ulylarǵa, bıliktegilerge ǵana tán! — dedim kúrsinip.

Birneshe kún ótken soń, men júrgizýshimnyń kóńilin suraı barǵan da, onyń dárigerine kezdesip qaldym.

— Sizge endi basqa qyzymetker taýyp alýǵa týra keledi.

Men onyń sózin túsinip kete almaı betine qaradym.

— Onyń bir jaq kózi aǵyp ketti-oń kózi.

— Onyń kózi deısiz be? — dedim men álde nege ishteı tiksinip.

— Iá, oń kózi — dep qaıtalady ol.

---