ابايدىڭ تاريحي مۇرالارى
قازاق حالقىنىڭ ەڭ ءبىر ۇلى اقىنى، جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، دانا ويشىل، حالقىمىزدى الەمگە ايگىلى ەتكەن فيلوسوف، اعارتۋشى، كومپوزيتور اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە، مىنە، 175 جىل تولىپ وتىر. نەبارى 58 جىل عۇمىر كەشسە دە، ۇزاق ىزدەنىستەرى ارقىلى حالقىمىزعا ءتالىم - تاربيە بەرەتىن، ادامنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ساناسىن اشاتىن شىعارمالارى – بۇكىل حالىقتىڭ تاريحي مۇراسى.
ول – ليريك، ول - اقىن، ول – ەپيك... جيناقتاپ ايتار بولساق، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى اسا ءىرى تۇلعا. اباي ەسىمى – العا قاراي ۇمتىلۋ مەن الەۋمەتتىك ادىلدىكتىڭ سيمۆولى. بۇل ونىڭ ءار ءىسى مەن شىعارماسىنان كورىنەدى.
سول زاماندا بولىپ جاتقان قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى اۋمالى - توكپەلى كەزەڭدە حالىقتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ، ادام جادىن جاقسىلىققا بۇرىپ، رۋحىن تازالاۋ حالىققا بىردەن ءبىر كەرەك وزگەرىس بولدى. اباي وسىنى تۇسىنە وتىرىپ، ول ءۇشىن قاجەتتىنىڭ ءبارىن جاسادى. ءوز شىعارمالارىن حالىققا وسيەت ارقىلى جەتكىزىپ، قوعامدىق وي - ساناعا، ادەبيەت پەن ونەرگە جاڭا سەرپىن بەردى.
اباي نەبارى ون جاسىندا ولەڭ جازۋدى باستادى. ونىڭ زەرەكتىگىن بايقاعان اكەسى ونى احمەت - ريزا مەدرەسەسىنە وقۋعا بەرەدى. مۇندا ول وقۋعا بار ىقىلاسىمەن بەرىلىپ، ۇزدىك شاكىرت اتانادى. بىلىمگە قىزىعۋشىلىعى ارتقان اباي ءبىلىمىن ءوز بەتىنشە جەتىلدىرۋگە تىرىسادى. ءسويتىپ كوپتەگەن شىعىس اقىندارىنىڭ شىعارمالارىمەن، اراب، يران، شاعاتاي تىلدەرىندە جازىلعان ەرتەگى، داستان، قيسسالارمەن تانىسادى، شىعىستىڭ نيزامي، ناعاۋي، ءساعدي، قوجا، حافيز، فزۋلي سياقتى ۇلى عۇلاما، كلاسسيك اقىندارىنا باۋىر باسادى. ونىمەن قوسا «پريحودسكايا شكولاعا» قوسىمشا ءتۇسىپ، ورىسشا ساۋاتىن اشا باستايدى. ءبىراق اكەسى قۇنانباي ونى ەلگە شاقىرىپ الىپ، ءوز جانىن ەرتىپ، ەلدى بيلەۋ ىسىنە ارالاستىرادى. اباي اكەسىنىڭ جاناندا بولعان جىلدارى ءوز اۋىلىندا بولىپ جاتقان قايشىلىقتاردى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ زارداپتارىن، بولىس - سۇلاتنداردىڭ حالىققا جاساپ جاتقان ادىلەتسىز ارەكەتتەرى مەن كەرتارتپا ادەت - عۇرىپ زاڭدارىنىڭ زالالدارىن ۇنەمى بايقاپ جۇرەدى. قولىندا كۇشى بار توپتاردىڭ ادىلەتسىزدىگى، ىستەگەن قىلىقتارىنداعى ماعىناسىزدىقتىڭ، بىتپەيتىن تالاس - تارتىستىڭ، پايداسىز اۋرە - ساراڭمەن كۇنوتكىزۋشىلىكتىڭ حالىق باسىنا تۇسكەن ۇلكەن اۋىرتپالىق ەكەنىن ايقىن تۇسىنەدى. وسىلاي اباي حالىق تاعدىرى، قوعام ءومىرى جايىندا كوپ تولعانىپ، حالىق مۇددەسى، ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسۋگە بەل بايلايدى. بۇل جولدا ول حالىقتى ادال ەڭبەك ەتۋگە، ونەر ۋيرەنۋگە، ءبىلىم، عىلىم جولىنا تۇسۋگە شاقىرۋدى ماقسات ەتەدى. ول وسىنىڭ ءبارىن حالىقتىڭ جۇرەگىنە ۇيالاتۋعا جارارلىق بىردەن - ءبىر كۇشتى قۇرال ولەڭ، ءسوز، اقىندىق ونەر دەپ سانايدى. ءوزىنىڭ بار اقىندىق قۋاتىن وسى جولدا جۇمسايدى.
اباي ءوز ولەڭدەرىن شاكىرتتەرى ارقىلى حالىققا تاراتىپ وتىرعان. حالىق ونى جاتتاپ الىپ، تانىس - تۋىستارىن ايتىپ حالىق اراسىنا تاراتقان.
ابايدىڭ ساياسي - الەۋمەتتىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ورىستىڭ ويى وزىق ازاماتتارىنىڭ دا تيگىزگەن يگى ىقپالى از ەمەس. پۋشكيننىڭ وزىنەن، بەلينسكيي، گەرسەن، چەرنىشيەۆكيي، سالتىكوى - ششەدرين، نەكراسوۆ، لەرمونتوۆتاردىڭ مۇرالارىن وقىپ، تەرەڭ تاربيە الادى. گەتە، بايرون سياقتى اقىندارىن، سپەنسەر، درەپەر، دارۆين سىندى عۇلامالاردىڭ تۋىندىلارىن وقىدى. اباي وسىلايشا ەۆروپانىڭ ادەبيەتىمەن دە تانىسىپ، ءبىلىمىن ودان ءارى كەڭەيتە ءتۇستى.
اباي ولەڭدەرى تۇگەل دەرلىك ليريكادان قۇرالادى. اقىننىڭ شىعارماشىلىق ونەرىنىڭ نەگىزگى تىرەگى، سارقالماس قاينار كوزى – حالىق پوەزياسى. ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا اباي حالىق تىرشىلىگىنىڭ ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن، ماڭىزدى الەۋمەتتىك - قوعامدىق، مورالدىق پروبلەمالارىن، حالىقتىڭ تاعدىرىنا، ادەت - عۇرپىنا قاتىستى ماسەلەلەردى كوتەرەدى.
ابايدىڭ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەگەن ولەڭىندە قازاق حالقىن بولمەي - جارماي تۇگەل قامتىپ، تۇتاس شولىپ، بارشاسىنا باعىشتاپ ايتىلعان سوزدەردىڭ الەۋمەتتىك سالماعى وراسان زور. بۇل ولەڭدە ول ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانى، تاعدىردىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ شىرقى بۇزىلعان ەل - جۇرتتىڭ بەينەسىن اسا كوركەم شەبەرلىكپەن سۋرەتتەيدى.
«قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،
ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.
جاقسى مەننەن جاماندى ايىرمادىڭ،
ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى مۇرتىڭ.
بەت بەرگەندە شىرايىڭ سونداي جاقسى،
قايدان عانا بۇزىلدى سارتشا سىرتىڭ؟
ۇقپايسىڭ ءوز سوزىڭنەن باسقا ءسوزدى،
اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي قىرتىڭ.» -
دەگەن ولەڭ جولدارىنان سول زامانداعى باي - بولىستاردىڭ شىنايى سيقىن كورۋگە بولادى. ەلدىڭ شىرقىن بۇزىپ، قولىنداعى كۇشى ازايعان، شەنەۋنىكتەرگەگە باعىنىشتى بولىس تىكەلەي قاتىستى جازىلعان.
«ءماز بولادى بولىسىڭ» ولەڭىندە دە وسى ماسەلە قاراستىرىلادى. ولەڭدە بولىس بولعان قازاقتىڭ مىنەز - قۇلقى ءۇشىنشى جاقتان سۋرەتتەلەدى.
«ءماز بولادى بولىسىڭ،
ارقاعا ۇلىق قاققانعا،
شەلتىرەيىپ ورىسىڭ،
شەندى شەكپەن جاپقانعا.
ودان ءۇمىت كىم قىلار،
جول تابار دەپ ساسقاندا؟
ءۇيتىپ اسقان جولىعار،
كەشىكپەي - اق توسقانعا.» -
دەگەن شۋماق قازاق بولىستارىنىڭ ورىس شەنەۋنىكتەرى ءبىر ماقتاۋ ءسوز ايتقانعا ءماز بولىپ، سونىمەن ماقتان بولۋىن جانە وسىنداي بولىس سىماقتاردان ءۇمىت جوق ەكەنىن ايتادى.
اقىن بۇل ولەڭدە بولىستىڭ جامان قىلىقتارىن وقىرماندارىنىڭ كوز الدىنا كولدەنەڭ تارتادى دا، اقىن ويلى جانعا بولىستان دا، ونىڭ ىقپالىنان دا الىس بولۋعا كەڭەس بەرەدى.
«ميىڭ بولسا، جولاما،
بوس جەلىعىپ شاپقانعا» -
دەي كەلىپ، جاماندىقتان قاشقاننىڭ جامان بولمايتىنىنا مەڭزەيدى.
سونىمەن قاتار اباي ءوز ولەڭدەرىندە حالىقتى اقىلعا، ەڭبەككە، مەيىرباندىققا، كىشىپەيىلدىلىك پەن قاناعاتشىلدىققا، سابىرلىق پەن راحىمدى بولۋعا شاقىرادى. مىسالى، «اسەمپاز بولما ارنەگە» ولەڭىندەگى:
«اسەمپاز بولما ارنەگە،
ونەرپاز بولساڭ، ءارقالان.
سەن دە – ءبىر كىرپىش، دۇنيەگە
كەتىگىن تاپ تاپ، بار قالان!
قايرات پەن اقىل جول تابار
قاشقانعا دا قۋعانعا.
ادىلەت، شاپقات كىمدە بار،
سول جاراسار تۋعانعا.» -
دەگەن ولەڭ شۋماقتارى ادىلدىك، مەيىرباندىق بولماعان جەردە اقىل مەن قايرات تا ادامدى جاقسىلىققا جەتكىزە المايتىنىن ايتادى.
ابايدىڭ تاعى ءبىر شىعارماشىلىعىنىڭ ايقىندالاتىن جانرى – تابيعات ليريكاسى. ول ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا جىل ماۋسىمدارىن وزىنە ءتان ەرەكشە، قايتالانباس بوياۋلارمەن بەينەلەپ بەردى. وسى سالاداعى ابايدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى ول – پەيزاجدى ادامنىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىمەن، الەۋمەتتىك ومىرىمەن، قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى تىنىسىمەن تىعىز بايلانىستىرا ءبىلۋى.
ابايدىڭ اقىندىق قۋاتىن تانىتقان ۇلكەن شىعارماسى – «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا». وسى ولەڭدەگى تابيعات كورىنىستەرىن، ءوز سەزىمىن جانە اڭشىلىقتىڭ قىزۋلى، قىزعىلىقتى ساتتەرىن سيپاتتاعاندا، اباي ءوزىنىڭ جاڭاشا قالىپتاسقان اقىندىق قىرىن كورسەتەدى. بۇنداعى كورەتىنىمىز – قازاق حالقى مەكەن ەتكەن جەردىڭ قىسى تۋرالى، تابيعات، بۇركىت سالۋعا اتقا ءمىنىپ شىققان قازاقتىڭ اڭشىلار توبى، قاجىرلى ارەكەت ۇستىندەگى ادامدار. وسى ولەڭدەگى وزگەشەلىكتى ەڭ الدىمەن پەيزاجدان تابۋعا بولادى. كوز الدىمىزعا قار باسقان ەلسىز تاۋدىڭ تۇرعىسى، ساعاسى، قانسونار كۇنگى انىق بولمىس كۇيىن ەلەستەتەدى.
اقىن ابايدىڭ تابيعات كورىنىستەرىن، ماحاببات سىرلارىن كەستەلى تىلمەن ايشىقتاعان الەم پوەزياسىنداعى شوقتىعى بيىك تۋىندىسى - «جەلسىز تۇندە جارىق اي» ولەڭى. ونداعى پاك، تازا ماحابباتتىڭ بەلگىسىندەي جارىق ايدىڭ ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەپ تۇرعان بەينەسى، قازاقتىڭ دالاسى، ءتۇنى، تاۋى، سۋى، كوشپەلى ەلدىڭ قونعان قونىس جايلاۋى، قازاقتىڭ وسىنداي ايلى تۇندە اۋىل سىرتىندا شاعىن ارمانداۋى كوڭىلگە نازىك ليريكالىق سەزىم ۇيالاتقانداي بولادى.
اباي ءوزىنىڭ تەڭدەسىز اقىندىعىمەن قاتار اسا دارىندى كومپوزيتور بولدى. «كوزىمنىڭ قاراسى»، «سەگىز اياق»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «امال جوق، ءقايتتىم بىلدىرمەي» سياقتى ولەڭدڭرىنە شىعارعان اندەرى، حالىق اراسىندا كەڭىنەن تارالىپ، ۇنەمى ايتىلىپ كەلەدى.
ابايدىڭ ەڭ ءبىر اسىل مۇراسى، تاربيەلىك ءمانى بار، جالپى ادامزات بالاسىنا ورتاق اسىل سوزدەر جيناعى – ابايدىڭ عاقليالارى. اباي ءوزىنىڭ اقىندىعىنىڭ وقىرماندار ءۇشىن تۇسىنۋگە قيىندىعىن سەزىپ، كەيبىر كۇردەلى دۇنيەتانىمدىق ماسەلەلەردى قارا سوزبەن تۇسىندىرگەن. جالپى سانى قىرىق بەس بولەك شىعارمادان تۇراتىن ابايدىڭ قارا سوزدەرى تاقىرىبى جاعىنان ءبىر باعىتتا جازىلماعان، ءارقايسىسى ءارالۋان.
مىسالى، ءبىرىنشى قارا سوزىندە اباي جازۋعا قالاي كىرىسكەنى تۋرالى سويلەيدى. وسى قارا سوزىندە اباي وزىنە توقتالىپ، باسقا قاراسوزدەرىندە بۇل تاقىرىپقا ورالمايدى. جەر ورتاسى جاسقا كەلگەنشە سۇرگەن ءومىرىن ايتا كەتىپ، الدا نە ىستەپ، نە جازاتىنى تۋرالى ايتادى. «ال، ەندى قالعان ءومىرىمىزدى ءقايتىپ، نە قىلىپ وتىزەمىز؟ سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن.» - دەپ ويلانادى. ويلانا كەلە ءوز ويلارىن قارا قالاممەن اق پاراق بەتىنە توگىلتە جازۋعا شەشىم قابىلدايدى.
اباي ءوزىنىڭ ون توعىزىنشى قارا سوزىندەگى: «ادام اتا - انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى: ەستىپ، كورىپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى، جاماندى تانيدى داعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى» دەگەندە بالا تۋعانىنان جاقسى، نە جامان، ءبىلىمدى، نە ءبىلىمسىز بولىپ تۋىلمايدى. بۇل قاسيەتتەردىڭ بارلىعىن ادام بويىنا دارىتاتىن ادامنىڭ كورىپ - بىلگەنى، ونىڭ نەگە قۇلاق اسىپ، نەگە زەيىن قويىپ تىڭداۋىندا ەكەنىن تۇسىندىرمەك بولعان.
ال «سول ەستىلەردەن ەستىپ، بىلگەن جاقسى نارسەلەردى ەسكەرسە، جامان دەگەننەن ساقتانسا، سوندا ىسكە جارايدى، سوندا ادام دەسە بولادى. مۇنداي ءسوزدى ەسىتكەندە شايقاقتاپ، شالىقتانىپ نە سالبىراپ، سالعىرتتانىپ ەستىسە، نە ەسىتكەن جەردە قايتا قايىرىپ سۇراپ ۇعايىن دەپ تۇشىنباسا، نە سول جەردە ءسوزدىڭ راسىنا كوزى جەتسە دە، شىعا بەرىپ قايتا قالپىنا كەتسە، ەستىپ - ەسىتپەي نە كەرەك؟» دەگەن جەرىندە ادام بىلىمگە تالپىنىپ، جامان ادەت - قىلىقتاردان ساقتانىپ جۇرەتىن بولسا، سول ادام دەگەنىنە جەتەدى جانە ونىڭ ەلى، جەرى ءۇشىن تيگىزەر پايداسى زور بولادى دەگەنى. ال ەستىگەن جاقسىنى ەسىندە ساقتاماي، ءمان بەرىپ تىڭداماي، وعان سالعىرتتىقپەن قاراسا، ونداي ادامدارعا ءبىر نارسە ايتقاننىن نە پايداسى بار؟
راسىندا دا اباي ءوزىنىڭ قارا سوزدەرىندە شىعارمانىڭ اجارىنا عانا نازار اۋدارىپ قانا قويماي، ونىڭ تەرەڭدىگىنە، لوگيكالىق مانىنە زەر سالعان.
شىنىمەن دە، ابايدىڭ عاقليالارى ءار ماڭىزى بار تاقىرىپتى قامتىعان، شەبەر جازىلعان تۋىندىلارى. ابايدىڭ قارا سوزدەرىن وقىعان ادام، ءسىرا، باسقا ءبىر الەمگە ەنىپ، ءتۇرلى ۇلى ويلار ويلاپ، ءاربىر ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنگەندە كەرەمەت سەزىمدە بولار.
اباي قازاق حالقى، ادەبيەتى، تاريحى ءۇشىن ماڭىزى بار، ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندە ورىن الا بىلگەن ۇلى تۇلعا. ونىڭ تۋىندىلارى، شىعارمالارى – ءبىز ءۇشىن باعا جەتپەس رۋحاني قازىنا. ءبىز ابايدى ماقتان تۇتامىز، ءبىز ابايمەن ماقتانامىز. ابايدى ءارقاشان ەسكە الىپ، ونىڭ شىعارمالارىن ۇنەمى وقىپ جۇرەتىن ۇرپاقتارى بولعاندا اباي اتى ەشقاشان وپەس!
ول – ليريك، ول - اقىن، ول – ەپيك... جيناقتاپ ايتار بولساق، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى اسا ءىرى تۇلعا. اباي ەسىمى – العا قاراي ۇمتىلۋ مەن الەۋمەتتىك ادىلدىكتىڭ سيمۆولى. بۇل ونىڭ ءار ءىسى مەن شىعارماسىنان كورىنەدى.
سول زاماندا بولىپ جاتقان قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى اۋمالى - توكپەلى كەزەڭدە حالىقتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ، ادام جادىن جاقسىلىققا بۇرىپ، رۋحىن تازالاۋ حالىققا بىردەن ءبىر كەرەك وزگەرىس بولدى. اباي وسىنى تۇسىنە وتىرىپ، ول ءۇشىن قاجەتتىنىڭ ءبارىن جاسادى. ءوز شىعارمالارىن حالىققا وسيەت ارقىلى جەتكىزىپ، قوعامدىق وي - ساناعا، ادەبيەت پەن ونەرگە جاڭا سەرپىن بەردى.
اباي نەبارى ون جاسىندا ولەڭ جازۋدى باستادى. ونىڭ زەرەكتىگىن بايقاعان اكەسى ونى احمەت - ريزا مەدرەسەسىنە وقۋعا بەرەدى. مۇندا ول وقۋعا بار ىقىلاسىمەن بەرىلىپ، ۇزدىك شاكىرت اتانادى. بىلىمگە قىزىعۋشىلىعى ارتقان اباي ءبىلىمىن ءوز بەتىنشە جەتىلدىرۋگە تىرىسادى. ءسويتىپ كوپتەگەن شىعىس اقىندارىنىڭ شىعارمالارىمەن، اراب، يران، شاعاتاي تىلدەرىندە جازىلعان ەرتەگى، داستان، قيسسالارمەن تانىسادى، شىعىستىڭ نيزامي، ناعاۋي، ءساعدي، قوجا، حافيز، فزۋلي سياقتى ۇلى عۇلاما، كلاسسيك اقىندارىنا باۋىر باسادى. ونىمەن قوسا «پريحودسكايا شكولاعا» قوسىمشا ءتۇسىپ، ورىسشا ساۋاتىن اشا باستايدى. ءبىراق اكەسى قۇنانباي ونى ەلگە شاقىرىپ الىپ، ءوز جانىن ەرتىپ، ەلدى بيلەۋ ىسىنە ارالاستىرادى. اباي اكەسىنىڭ جاناندا بولعان جىلدارى ءوز اۋىلىندا بولىپ جاتقان قايشىلىقتاردى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ زارداپتارىن، بولىس - سۇلاتنداردىڭ حالىققا جاساپ جاتقان ادىلەتسىز ارەكەتتەرى مەن كەرتارتپا ادەت - عۇرىپ زاڭدارىنىڭ زالالدارىن ۇنەمى بايقاپ جۇرەدى. قولىندا كۇشى بار توپتاردىڭ ادىلەتسىزدىگى، ىستەگەن قىلىقتارىنداعى ماعىناسىزدىقتىڭ، بىتپەيتىن تالاس - تارتىستىڭ، پايداسىز اۋرە - ساراڭمەن كۇنوتكىزۋشىلىكتىڭ حالىق باسىنا تۇسكەن ۇلكەن اۋىرتپالىق ەكەنىن ايقىن تۇسىنەدى. وسىلاي اباي حالىق تاعدىرى، قوعام ءومىرى جايىندا كوپ تولعانىپ، حالىق مۇددەسى، ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسۋگە بەل بايلايدى. بۇل جولدا ول حالىقتى ادال ەڭبەك ەتۋگە، ونەر ۋيرەنۋگە، ءبىلىم، عىلىم جولىنا تۇسۋگە شاقىرۋدى ماقسات ەتەدى. ول وسىنىڭ ءبارىن حالىقتىڭ جۇرەگىنە ۇيالاتۋعا جارارلىق بىردەن - ءبىر كۇشتى قۇرال ولەڭ، ءسوز، اقىندىق ونەر دەپ سانايدى. ءوزىنىڭ بار اقىندىق قۋاتىن وسى جولدا جۇمسايدى.
اباي ءوز ولەڭدەرىن شاكىرتتەرى ارقىلى حالىققا تاراتىپ وتىرعان. حالىق ونى جاتتاپ الىپ، تانىس - تۋىستارىن ايتىپ حالىق اراسىنا تاراتقان.
ابايدىڭ ساياسي - الەۋمەتتىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ورىستىڭ ويى وزىق ازاماتتارىنىڭ دا تيگىزگەن يگى ىقپالى از ەمەس. پۋشكيننىڭ وزىنەن، بەلينسكيي، گەرسەن، چەرنىشيەۆكيي، سالتىكوى - ششەدرين، نەكراسوۆ، لەرمونتوۆتاردىڭ مۇرالارىن وقىپ، تەرەڭ تاربيە الادى. گەتە، بايرون سياقتى اقىندارىن، سپەنسەر، درەپەر، دارۆين سىندى عۇلامالاردىڭ تۋىندىلارىن وقىدى. اباي وسىلايشا ەۆروپانىڭ ادەبيەتىمەن دە تانىسىپ، ءبىلىمىن ودان ءارى كەڭەيتە ءتۇستى.
اباي ولەڭدەرى تۇگەل دەرلىك ليريكادان قۇرالادى. اقىننىڭ شىعارماشىلىق ونەرىنىڭ نەگىزگى تىرەگى، سارقالماس قاينار كوزى – حالىق پوەزياسى. ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا اباي حالىق تىرشىلىگىنىڭ ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن، ماڭىزدى الەۋمەتتىك - قوعامدىق، مورالدىق پروبلەمالارىن، حالىقتىڭ تاعدىرىنا، ادەت - عۇرپىنا قاتىستى ماسەلەلەردى كوتەرەدى.
ابايدىڭ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەگەن ولەڭىندە قازاق حالقىن بولمەي - جارماي تۇگەل قامتىپ، تۇتاس شولىپ، بارشاسىنا باعىشتاپ ايتىلعان سوزدەردىڭ الەۋمەتتىك سالماعى وراسان زور. بۇل ولەڭدە ول ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانى، تاعدىردىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ شىرقى بۇزىلعان ەل - جۇرتتىڭ بەينەسىن اسا كوركەم شەبەرلىكپەن سۋرەتتەيدى.
«قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،
ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.
جاقسى مەننەن جاماندى ايىرمادىڭ،
ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى مۇرتىڭ.
بەت بەرگەندە شىرايىڭ سونداي جاقسى،
قايدان عانا بۇزىلدى سارتشا سىرتىڭ؟
ۇقپايسىڭ ءوز سوزىڭنەن باسقا ءسوزدى،
اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي قىرتىڭ.» -
دەگەن ولەڭ جولدارىنان سول زامانداعى باي - بولىستاردىڭ شىنايى سيقىن كورۋگە بولادى. ەلدىڭ شىرقىن بۇزىپ، قولىنداعى كۇشى ازايعان، شەنەۋنىكتەرگەگە باعىنىشتى بولىس تىكەلەي قاتىستى جازىلعان.
«ءماز بولادى بولىسىڭ» ولەڭىندە دە وسى ماسەلە قاراستىرىلادى. ولەڭدە بولىس بولعان قازاقتىڭ مىنەز - قۇلقى ءۇشىنشى جاقتان سۋرەتتەلەدى.
«ءماز بولادى بولىسىڭ،
ارقاعا ۇلىق قاققانعا،
شەلتىرەيىپ ورىسىڭ،
شەندى شەكپەن جاپقانعا.
ودان ءۇمىت كىم قىلار،
جول تابار دەپ ساسقاندا؟
ءۇيتىپ اسقان جولىعار،
كەشىكپەي - اق توسقانعا.» -
دەگەن شۋماق قازاق بولىستارىنىڭ ورىس شەنەۋنىكتەرى ءبىر ماقتاۋ ءسوز ايتقانعا ءماز بولىپ، سونىمەن ماقتان بولۋىن جانە وسىنداي بولىس سىماقتاردان ءۇمىت جوق ەكەنىن ايتادى.
اقىن بۇل ولەڭدە بولىستىڭ جامان قىلىقتارىن وقىرماندارىنىڭ كوز الدىنا كولدەنەڭ تارتادى دا، اقىن ويلى جانعا بولىستان دا، ونىڭ ىقپالىنان دا الىس بولۋعا كەڭەس بەرەدى.
«ميىڭ بولسا، جولاما،
بوس جەلىعىپ شاپقانعا» -
دەي كەلىپ، جاماندىقتان قاشقاننىڭ جامان بولمايتىنىنا مەڭزەيدى.
سونىمەن قاتار اباي ءوز ولەڭدەرىندە حالىقتى اقىلعا، ەڭبەككە، مەيىرباندىققا، كىشىپەيىلدىلىك پەن قاناعاتشىلدىققا، سابىرلىق پەن راحىمدى بولۋعا شاقىرادى. مىسالى، «اسەمپاز بولما ارنەگە» ولەڭىندەگى:
«اسەمپاز بولما ارنەگە،
ونەرپاز بولساڭ، ءارقالان.
سەن دە – ءبىر كىرپىش، دۇنيەگە
كەتىگىن تاپ تاپ، بار قالان!
قايرات پەن اقىل جول تابار
قاشقانعا دا قۋعانعا.
ادىلەت، شاپقات كىمدە بار،
سول جاراسار تۋعانعا.» -
دەگەن ولەڭ شۋماقتارى ادىلدىك، مەيىرباندىق بولماعان جەردە اقىل مەن قايرات تا ادامدى جاقسىلىققا جەتكىزە المايتىنىن ايتادى.
ابايدىڭ تاعى ءبىر شىعارماشىلىعىنىڭ ايقىندالاتىن جانرى – تابيعات ليريكاسى. ول ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا جىل ماۋسىمدارىن وزىنە ءتان ەرەكشە، قايتالانباس بوياۋلارمەن بەينەلەپ بەردى. وسى سالاداعى ابايدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى ول – پەيزاجدى ادامنىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىمەن، الەۋمەتتىك ومىرىمەن، قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى تىنىسىمەن تىعىز بايلانىستىرا ءبىلۋى.
ابايدىڭ اقىندىق قۋاتىن تانىتقان ۇلكەن شىعارماسى – «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا». وسى ولەڭدەگى تابيعات كورىنىستەرىن، ءوز سەزىمىن جانە اڭشىلىقتىڭ قىزۋلى، قىزعىلىقتى ساتتەرىن سيپاتتاعاندا، اباي ءوزىنىڭ جاڭاشا قالىپتاسقان اقىندىق قىرىن كورسەتەدى. بۇنداعى كورەتىنىمىز – قازاق حالقى مەكەن ەتكەن جەردىڭ قىسى تۋرالى، تابيعات، بۇركىت سالۋعا اتقا ءمىنىپ شىققان قازاقتىڭ اڭشىلار توبى، قاجىرلى ارەكەت ۇستىندەگى ادامدار. وسى ولەڭدەگى وزگەشەلىكتى ەڭ الدىمەن پەيزاجدان تابۋعا بولادى. كوز الدىمىزعا قار باسقان ەلسىز تاۋدىڭ تۇرعىسى، ساعاسى، قانسونار كۇنگى انىق بولمىس كۇيىن ەلەستەتەدى.
اقىن ابايدىڭ تابيعات كورىنىستەرىن، ماحاببات سىرلارىن كەستەلى تىلمەن ايشىقتاعان الەم پوەزياسىنداعى شوقتىعى بيىك تۋىندىسى - «جەلسىز تۇندە جارىق اي» ولەڭى. ونداعى پاك، تازا ماحابباتتىڭ بەلگىسىندەي جارىق ايدىڭ ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەپ تۇرعان بەينەسى، قازاقتىڭ دالاسى، ءتۇنى، تاۋى، سۋى، كوشپەلى ەلدىڭ قونعان قونىس جايلاۋى، قازاقتىڭ وسىنداي ايلى تۇندە اۋىل سىرتىندا شاعىن ارمانداۋى كوڭىلگە نازىك ليريكالىق سەزىم ۇيالاتقانداي بولادى.
اباي ءوزىنىڭ تەڭدەسىز اقىندىعىمەن قاتار اسا دارىندى كومپوزيتور بولدى. «كوزىمنىڭ قاراسى»، «سەگىز اياق»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «امال جوق، ءقايتتىم بىلدىرمەي» سياقتى ولەڭدڭرىنە شىعارعان اندەرى، حالىق اراسىندا كەڭىنەن تارالىپ، ۇنەمى ايتىلىپ كەلەدى.
ابايدىڭ ەڭ ءبىر اسىل مۇراسى، تاربيەلىك ءمانى بار، جالپى ادامزات بالاسىنا ورتاق اسىل سوزدەر جيناعى – ابايدىڭ عاقليالارى. اباي ءوزىنىڭ اقىندىعىنىڭ وقىرماندار ءۇشىن تۇسىنۋگە قيىندىعىن سەزىپ، كەيبىر كۇردەلى دۇنيەتانىمدىق ماسەلەلەردى قارا سوزبەن تۇسىندىرگەن. جالپى سانى قىرىق بەس بولەك شىعارمادان تۇراتىن ابايدىڭ قارا سوزدەرى تاقىرىبى جاعىنان ءبىر باعىتتا جازىلماعان، ءارقايسىسى ءارالۋان.
مىسالى، ءبىرىنشى قارا سوزىندە اباي جازۋعا قالاي كىرىسكەنى تۋرالى سويلەيدى. وسى قارا سوزىندە اباي وزىنە توقتالىپ، باسقا قاراسوزدەرىندە بۇل تاقىرىپقا ورالمايدى. جەر ورتاسى جاسقا كەلگەنشە سۇرگەن ءومىرىن ايتا كەتىپ، الدا نە ىستەپ، نە جازاتىنى تۋرالى ايتادى. «ال، ەندى قالعان ءومىرىمىزدى ءقايتىپ، نە قىلىپ وتىزەمىز؟ سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن.» - دەپ ويلانادى. ويلانا كەلە ءوز ويلارىن قارا قالاممەن اق پاراق بەتىنە توگىلتە جازۋعا شەشىم قابىلدايدى.
اباي ءوزىنىڭ ون توعىزىنشى قارا سوزىندەگى: «ادام اتا - انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى: ەستىپ، كورىپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى، جاماندى تانيدى داعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى» دەگەندە بالا تۋعانىنان جاقسى، نە جامان، ءبىلىمدى، نە ءبىلىمسىز بولىپ تۋىلمايدى. بۇل قاسيەتتەردىڭ بارلىعىن ادام بويىنا دارىتاتىن ادامنىڭ كورىپ - بىلگەنى، ونىڭ نەگە قۇلاق اسىپ، نەگە زەيىن قويىپ تىڭداۋىندا ەكەنىن تۇسىندىرمەك بولعان.
ال «سول ەستىلەردەن ەستىپ، بىلگەن جاقسى نارسەلەردى ەسكەرسە، جامان دەگەننەن ساقتانسا، سوندا ىسكە جارايدى، سوندا ادام دەسە بولادى. مۇنداي ءسوزدى ەسىتكەندە شايقاقتاپ، شالىقتانىپ نە سالبىراپ، سالعىرتتانىپ ەستىسە، نە ەسىتكەن جەردە قايتا قايىرىپ سۇراپ ۇعايىن دەپ تۇشىنباسا، نە سول جەردە ءسوزدىڭ راسىنا كوزى جەتسە دە، شىعا بەرىپ قايتا قالپىنا كەتسە، ەستىپ - ەسىتپەي نە كەرەك؟» دەگەن جەرىندە ادام بىلىمگە تالپىنىپ، جامان ادەت - قىلىقتاردان ساقتانىپ جۇرەتىن بولسا، سول ادام دەگەنىنە جەتەدى جانە ونىڭ ەلى، جەرى ءۇشىن تيگىزەر پايداسى زور بولادى دەگەنى. ال ەستىگەن جاقسىنى ەسىندە ساقتاماي، ءمان بەرىپ تىڭداماي، وعان سالعىرتتىقپەن قاراسا، ونداي ادامدارعا ءبىر نارسە ايتقاننىن نە پايداسى بار؟
راسىندا دا اباي ءوزىنىڭ قارا سوزدەرىندە شىعارمانىڭ اجارىنا عانا نازار اۋدارىپ قانا قويماي، ونىڭ تەرەڭدىگىنە، لوگيكالىق مانىنە زەر سالعان.
شىنىمەن دە، ابايدىڭ عاقليالارى ءار ماڭىزى بار تاقىرىپتى قامتىعان، شەبەر جازىلعان تۋىندىلارى. ابايدىڭ قارا سوزدەرىن وقىعان ادام، ءسىرا، باسقا ءبىر الەمگە ەنىپ، ءتۇرلى ۇلى ويلار ويلاپ، ءاربىر ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنگەندە كەرەمەت سەزىمدە بولار.
اباي قازاق حالقى، ادەبيەتى، تاريحى ءۇشىن ماڭىزى بار، ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندە ورىن الا بىلگەن ۇلى تۇلعا. ونىڭ تۋىندىلارى، شىعارمالارى – ءبىز ءۇشىن باعا جەتپەس رۋحاني قازىنا. ءبىز ابايدى ماقتان تۇتامىز، ءبىز ابايمەن ماقتانامىز. ابايدى ءارقاشان ەسكە الىپ، ونىڭ شىعارمالارىن ۇنەمى وقىپ جۇرەتىن ۇرپاقتارى بولعاندا اباي اتى ەشقاشان وپەس!
You Might Also Like
-
اسىق ويىنى كوزدiڭ كورۋ قابiلەتiن جانە قولدىڭ ەپتiلiگiن ارتتىرادى. اسىقتىڭ اتىپ وينايتىن ءتۇرى ۇنەمى قيمىل-قوزعالىستى قاجەت ەتەتىندىكتەن، دەنەنى قىزدىرىپ، بويداعى قان اينالىمىن جاقسارتادى. ويىن بارىس...
-
ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى بويىنشا تەست تاپسىرمالارى (10 - سىنىپ)
