ءال-فارابيدىڭ يماني تاعىلىمى
ءال - ءفارابيدىڭ يماني تاعىلىمى ءال - ءفارابيدىڭ يماني تاعىلىمى ادامزات ناسىلىندە اللانىڭ جامالىنا شومىلعان ايتۋلى تۇلعالار بارشىلىق. ولار جاراتىلىس پەن ونداعى ادام بالاسىنىڭ ءرولىن تولىققاندى ءتۇسىندىرىپ بەرگەندىگى ءۇشىن دە قاريا تاريحتان كەمەڭگەر ەسىمىن يەلەندى. وسىنداي دانىشپاننىڭ ءبىرى تۇران توپىراعىنىڭ تۋماسى - ءابۋناسىر ءال - فارابي. ەرتە زامانداردا جازىلعان اراب تاريح - شىلارى مەن ساياحاتشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن تەرەڭىنەن قاراستىرعان اقجان ءال - ماشاني شىعىستىڭ ەكىنشى ۇستازى ءال - ءفارابيدىڭ تۋعان جەرى قازىرگى قازاق ەلى ەكەنىن بىلاي دالەل كەلتىرىپ: «ءال - ءفارابيدىڭ تۋعان جەرى سىرداريا بويىنداعى فاراب (وتىرار) ەكەنىن دالەلدەپ جازىپ، كارتاعا تۇسىرگەن – ارابتىڭ اتاقتى عالىمگەوگرافى يبن - حاۋكال.
ول ءوزىنىڭ «كيتاپ ماساليك ۋا ماماليك» دەپ اتالاتىن گەوگرافيالىق ەڭبەگىندە تۇركىستان ايماعىنىڭ سيپاتىن بەرىپ، قالالارىن كارتاعا تۇسىرگەن. ول وتىراردى جازعاندا، كارتاعا تۇسىرگەندە ادەيى، ارنايى توقتالىپ: «بۇل جەر اتاقتى عۇلاما، اسقان فيلوسوف ءال - ءفارابيدىڭ تۋعان جەرى»، – دەپ كورسەتىپ كەتكەن. يبن حاۋكال مەن ءال - فارابي ءبىرىن - ءبىرى جاقسى تانىعان، سول كەزدەگى داماسك شاھارىنىڭ بيلەۋشىسى سايف اد - داۋلانىڭ سارايىندا بىرگە بولعان» دەپ جازادى. قازاق ۇلتىنىڭ دۇنيەتانىمى، وي - ءورىسى، ادەت - عۇرپى، سالت - ساناسى شىعىستىڭ رۋحاني الەمىمەن استاسىپ تۇتاستىق قۇرادى. قاسيەتتى قازاق دالاسى تالاي ۇلى عۇلامالاردى دۇنيەگە الىپ كەلدى. قازاق توپىراعىنىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ويشىل ازاماتتارى بۇكىل شىعىس مادەنيەتىن مەڭگەرىپ، ءوز شىعارمالارىن كوپكە ورتاق تىلدە جازا ءبىلدى. كەيىنگى ۇرپاقتارىنا مۇرا ەتىپ قالدىردى. سولاردىڭ ءبىرى – تۇركى الەمىنىڭ ۇلى ويشىلى، عۇلاما عالىم ءابۋ ناسىر ءال˗فارابي بابامىز. عۇلاما ويشىلدىڭ تولىق اتى - ءجونى – ءابۋ - ناسىر مۇحاممەد يبي مۇحاممەد يبن ۇزلاع يبن تارحان ءال - فارابي (870 - 950).
ول عىلىم مەن بىلىمدەگى، ادام مەن الەمدەگى ەڭ تەرەڭ بايلانىستاردى، قاسيەتتەردى، سيپاتتاردى قۇندىلىق رەتىندە ورنەكتەي بىلگەن. ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىندا باستى ءۇش باعىت انىق اڭعارىلادى: ول دۇنيەنىڭ ماڭگىلىگىن مويىندادى، تانىمنىڭ بولمىسقا تاۋەلدىلىگىن راستادى، اقىل - پاراسات تۋرالى ءىلىمدى سارالادى. ول عىلىم مەن تاربيە ۇشتاسسا عانا رۋحاني سالاۋاتتىلىققا جول اشىلماق دەدى. مىنەز - قۇلقىن تۇزەي الماعان ادامنىڭ اقيقات عىلىمعا قولى جەتپەيدى دەپ ەسكەرتەدى. ول «ادامنىڭ كەمەلدىگى نەدە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى.«بالىق سۋ ءۇشىن جارالعان، قۇس ۇشۋ ءۇشىن، ال، ادام باقىت ءۇشىن جارالعان» دەيدى. «باقىتقا قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟» دەگەن سۇراققا «ءبىلىم مەن مىنەز - قۇلىق ارقىلى» دەيدى. «ول ءبىلىمنىڭ ءمانى قانداي؟ باقىتقا اپاراتىن مىنەز - قۇلىق قانداي؟» دەگەن سۇراققا «ىزگىلىكتى مىنەز - قۇلىق، رۋحاني ءبىلىم» دەيدى.
«وعان قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟» دەگەن سۇراققا « وعان: ىزدەنىس، تاربيەلەۋ ونەرى جانە وقۋ ارقىلى جەتۋگە بولادى»- دەپ تۇيىندەدى. " ءبىز جاقسى مىنەز - قۇلىق پەن اقىل - پاراساتقا يە بولعان كەزدە سولاردىڭ ارقاسىندا مىندەتتى تۇردە باقىتقا جەتەمىز... بۇل ەكەۋى بار كەزدە ءبىزدىڭ ءوزىمىز جانە ءىس - ارەكەتتەرىمىز ۇستەم دە كەمەل بولادى، وسىلاردىڭ ارقاسىندا ءبىز شىن مانىندە قاستەرلى، قايىرىمدى، يناباتتى بولامىز". بۇل، ءفارابيدىڭ ادامتانۋدا ۇستانعان نەگىزگى قاعيداسى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ «جان - جاقتى دامىعان جاس» دەپ جۇرگەن ۇعىمدى، ول، سول زاماندا تياناقتاي بىلگەن. ءال – فارابي ادام دامۋىنداعى باستى ماقساتى ينتەللەك - تۋالدى – رۋحاني جەتىلۋ ارقىلى باقىتقا جەتۋ دەپ كورسەتەدى. “باقىتقا جەتۋ جولىن كورسەتۋ” دەگەن تراكتاتىندا: “باقىت - ول ءاربىر ادام ۇمتىلاتىن ماقسات، ويتكەنى ول قاندايدا ءبىر جەتىلۋ بولىپ تابىلادى”.
جالپى، ءال - فارابي ەڭبەكتەرىندە ادامنىڭ جەتىلۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە دەن قويىلعان. ەكىنشى ۇستاز اتانعان ءال - فارابي بابامىز دا باقىت جولىن سىلتەيتىن نارسە ادام بويىنداعى اقىل - پاراسات، ماسەلە سول ارقىلى اقىل - پاراساتتى ادىلەت پەن جاقسىلىققا باعىتتاي بىلۋدە. جاقسى اقىل - پاراساتتان تاماشا ارەكەتتەر، جامان اقىل - پاراساتتان وڭباعان ارەكەتتەر بولادى [4]، – دەپ كورسەتى - لەدى. ءال – ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە، ادامنىڭ جان – جاقتى جەتىلىپ، باقىتقا جەتۋى ءۇشىن جاعىمدى ءىس – ارەكەت، ىزگى مىنەز، دۇرىس اقىل قاجەت. ادامنىڭ. جان - جاقتى دامۋىن، ول ادام ادەبىنىڭ جەتىلۋىمەن سايكەستەندىرەدى. ادامنىڭ جان - جاقتى دامۋى، ءال – فارابي بويىنشا، پراكتيكالىق اقىلدىڭ مىندەتىنە جاتادى. پراكتيكالىق اقىل ادام - نىڭ كامىل دامۋى ءۇشىن مۇمكىندىك جاسايدى. ءال – ءفارابيدىڭ ادامنىڭ جان - جاقتى دامۋى ىلىمىنەن شىعاتىن تۇيىندەر: ادام بارلىق زاتتىڭ ولشەمى، ول - باستى قۇندىلىق، ادام اقىلى تابيعات قۇبىلىستارىن تانۋداعى باستى قۇرال، ادامزات قوعامىنىڭ پروگرەسىنە كامىل سەنىم، ادام دامىپ كەمەلدەنۋى ارقىلى كوركەمدىلىك، سۇلۋلىق، ۇيلەسىمدىلىك ۇعىمدارىنىڭ كەڭەيۋى. ءال – فارابي ءۇشىن جان – جاقتى جەتىلىپ، كەمەلدەنگەن ادام - ءوز كۇش – قۋاتىن ادامداردىڭ يگىلىگىنە جۇمسايتىن تۇلعا.
ونداي ادام اقىل مەن ادەپتىلىكتى، ىزەتتىلىكتى ۇيلەسىمدى توعىستىرادى. فارابي ەڭ اۋەلى ۇستاز، اعارتۋشى، ونىڭ بۇكىل فيلوسوفيالىق، ىزدەنىستەرى مەن پايىمداۋلارى ادامدى بارىنشا كەمەل - دەندىرۋ، دامىتۋ ماقساتىنا ارنالعان. ول - ادامداردى شىنايى باقىتقا جەتكىزۋ جولدارىن تابۋدى مۇرات تۇتادى. وسى مۇراتقا جەتۋ ءۇشىن عۇلاما ادامداردى دۇرىس تانىپ، تاربيەلەۋ جولىن جەكە - جەكە كورسەتەدى. ۇستازدىڭ ايتۋى بويىنشا ادام عىلىم، فيلوسوفيا، تاربيە ارقىلى كەمەلدىككە جەتەدى. ول شارتتى تۇردە ادامدى ناعىز باقىتقا، مۇراتقا باستايتىن نەگىزگى كرەدوسى – ادامدار باقىت جولىندا ءوزارا كومەك، دوستىق، بەيبىتشىلىك قاتىناستا ءومىر ءسۇرۋى. ۇستازدىڭ پىكىرىنشە، وقۋ، ءبىلىم الۋ، عىلىم ادامى بولۋ، ادامگەرشىلىك جانە تاربيە ماسەلەلەرىمەن تىعىز بايلانىستى. « تاربيەلەۋ دەگەنىمىز – حالىقتىڭ بويىنا بىلىمگە نەگىزدەلگەن ەتيكالىق ىزگىلىكتەر مەن ونەرلەردى دارىتۋ» - دەيدى عۇلاما..
«بالاعا ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ونى تاربيەلەۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم، ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» تاربيە ادىستەرىن دۇرىس تاڭداپ الۋ تۇلعانى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ كەپىلى. «ادامنىڭ يگى قىلىقتارى مەن جاقسى ارەكەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا كومەكتەسەتىن جان قاسيەتتەرى – ىزگىلىكتى قاسيەتتەر، ال ادامنىڭ پاسىق ىستەر مەن وڭباعان ارەكەتتەر جاساۋىنا سەبەپشى بولاتىندارى – سۇرقيالىق، كەمىستىك نەمەسە وپاسىزدىق بولىپ شىعادى». ءال فارابي سوناۋ ەرتە ورتا عاسىرلاردىڭ وزىندە ادامزات ءىلىمىنىڭ مولايىپ، اقىل - پاراساتتىڭ جەتىلۋىن، وقۋ - اعارتۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ايتىپ، ءبىلىم الۋدىڭ ماڭىزىن اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. فارابي يدەيالارى ونىڭ 140 - تان استام تراكتاتتارىنىڭ ارقاۋى بولدى. فارابي تراكتاتتارىنىڭ ءارقايسىسى وزىندىك ءبىر دۇنيە، قاعيدا، تەوريا مەن ءادىس. سولاردىڭ ءبىرى 948 جىلى ەگيپەتتە جازىلعان «قايىرىمدى قالا تۇرعىندار - ىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى تراكتات» بولىپ تابىلادى. ادام كەمەلدىگى نەدە؟ باقىتقا قالاي جەتۋگە بولادى دەگەن سۇراققا الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ءال - فارابي ءبىلىم مەن ءىس - ارەكەت ارقىلى جەتۋگە بولاتىندىعىن ايتادى.
باقىتقا جەتكىزەتىن بارلىق ءىس - ارەكەتتەر مەن قىزمەت ءارقاشان قايىرىمدى. ارەكەتشىل جاننىڭ ماقساتى - ادەيى كوزدەلگەن ۇمتىلىس بولۋعا ءتيىس. وعان ىسكەرلىك پەن كورەگەندىكتى، ياعني دۇنيەنى تانۋ قابىلەتىن بويىنا دارىتۋ ۇمتىلىسى ۇيىتقى بولادى. "ادام قايىرىمدىلىق، سۇلۋلىق، يگىلىك جانە ۇلىلىقتى باسقا ادامداردان ەمەس، ءوزىنىڭ جانى مەن ءتانى اراسىنداعى بارلىقتان السا، ول شىنىمەن دە قايىرىمدىلىق پەن باقىتقا قول جەتكىزەدى". قايىرىمدى جان — اقىل - پاراساتتىڭ، ادام باقىتى مەن ب ا ق - داۋلەتىنىڭ كۇرەسكەرى. قايىرىمدىلىق - تابيعي بەيىمدىلىكتىڭ ءىس - ارەكەتپەن ۇشتاسۋى، ماڭىزدى مىندەت - مۇرات ءۇشىن جىگەر مەن تاباندىلىق. ادام ءومىرىن جاي عانا سۇرمەي، ۇنەمى قايىرىمدىلىق جاساۋعا، ىزگىلىككە، جاقسىلىققا قاراي ۇمتىلۋعا قاجەتتىگىن ەسكەرتەدى ۇلى ويشىل، سونىمەن قاتار قوعامداعى ەڭ نەگىزگى رۋحاني قۇندىلىقتارعا « ءوزارا كومەكتەسۋدى» جاتقىزادى.« قايىرىمدىلىق ەكى ءتۇرلى بولادى، - دەيدى عۇلاما: ەتيكالىق جانە ينتەللەكتۋالدىق. ينتەللەكتۋالدىق – (جاننىڭ) اقىل - پاراساتتىق جاعىنا جاتاتىن قايىرىمدىلىق، ماسەلەن، دانالىق، پاراسات، اقىل - ويدىڭ تاپقىرلىعى مەن وتكىرلىگى، ۇعىمتالدىق.
ەتيكالىق قايىر - ىمدىلىق – (جاننىڭ) ۇمتىلۋ جاعىنا جاتاتىن قايىرىم - دىلىق، ماسەلەن، ۇستامدىلىق، باتىلدىق، جومارتتىق، ادىلدىك. جامان قىلىقتار دا وسىلايشا بولىنەدى». بۇل جەردە ەتيكالىق قايىرىمدى - لىقتاردىڭ ناعىز رۋحاني قۇندىلىقتار ەكەندىگىن اتاپ وتۋگە بولادى. سونىمەن قاتار وسى قاسيەتتەردىڭ تۇراقتانۋى ءۇشىن كوپ رەت قايتالانۋى جانە سوعان ۇيرەنۋى قاجەت ەكەندىگى ايتىلادى. بۇل ادامنىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنداعى رۋحاني دامۋدىڭ ءرولى زور ەكەندىگىنە قاراي باعىتتايدى. فارابي ءبىرىنشى ورىنعا شىنايى باقىتقا جەتۋگە كەپىل بولاتىن مىنەز - قۇلىق تاربيەسىن قويادى. فارابي مىنەز - قۇلىق تاربيەسىنىڭ قۇرال، ادىستەرىن بەلگىلەۋدە اريستوتەلدىڭ ادامداعى بارلىق مىنەز - قۇلىق، قاسيەتتەردى تۋا بىتكەن ەمەس، جاتتىعۋ، ادەتتەنۋ ماشىقتانۋ ناتيجەسى دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الىپ، ارى قاراي دامىتىپ اكەتەدى. ول ادامدا جاقسى ادەت - مىنەز قالىپتاستىرۋدا ەرىك - قايراتىنا كوپ ءمان بەرەدى، ويتكەنى سەزىم مەن رۋحاني ءناپسى مەن پاراسات مۇقتاجدىقتارى ءبىر - بىرىنە قاراما - قارسى كەلگەندە سانامەن شەشۋ ەرىككە، ءوزىن - ءوزى بيلەۋگە تىرەلەدى. مۇنداي جاقسى نيەت، وڭ ىستەر بارا - بارا ادامنىڭ داعدىسىنا، جاقسى قاسيەتىنە اينالىپ، ول تاربيەلى جاقسى مىنەز - كۇلىقتى بولىپ وسەدى. بۇل ايتىلعاندار ءفارابيدىڭ "باقىتقا جول سىلتەۋىندە" بىلاي دايەكتەلەدى: "جاقسى مىنەز - قۇلىق پەن اقىل كۇشى - بۇلار ادامشىلىق قاسيەتتەر بولىپ تابىلادى.
ەگەر وسى ەكەۋى بىردەي بولىپ كەلسە، ءبىز ءوز بويىمىزدان جانە ءوز ارەكەتتەرىمىزدەن ابزالدىق پەن كەمەلدىكتى تابامىز جانە وسى ەكەۋىنىڭ ارقاسىندا ءبىز ىزگى يگىلىكتى جانە قايىرىمدى ادام بولامىز، ءبىزدىڭ ءومىر بەينەمىز قايىرىمدى، ال مىنەز - قۇلقىمىز ماقتاۋلى بولادى. ءبىز مىنەز - قۇلىق ساپالارىنىڭ ابزالى دا، وڭباعانى دا جۇرە - تۇرا پايدا بولادى دەيمىز. ادامدا قالىپتاسقان مىنەز - قۇلىق بولماسا، وندا ول جاقسى نەمەسە جامان مىنەز - قۇلىققا تاپ بولعاندا، قاراما - قارسى مىنەز قۇلىققا ءوز ەركىمەن كەشىپ كەتۋى مۇمكىن. ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر مىنەز - قۇلىققا يە بولۋىنا نەمەسە جاقىن جۇعىسۋدىڭ ارقاسىندا ءبىر مىنەز - قۇلىقتان باسقا ءبىر مىنەز - قۇلىققا اۋىسۋىنا سەبەپشى بولاتىن نارسە - ادەت بولادى، ال ادەت دەپ مەن بەلگىلى ءبىر ارەكەتتىڭ ءجيى - ءجيى جانە ۇزاق ۋاقىت قايتالانۋىن ايتا - مىن. مىنەز - كۇلىقتىڭ قالىپتاسۋ جولدارى ونەردى ۇيرەنۋ جولدارى سياقتى. مىسالى، جازۋ ونەرىنە شەبەر جازعىشقا ءتان ارەكەتتەردى سول ادامنىڭ ورىنداپ ماشىقتانۋى ارقىلى جەتەدى. باسقا ونەرلەردىڭ دە كەلۋ جولى ءدال وسىنداي... ابزال ارەكەت جونىندە دە ءىستىڭ جايى وسىلاي سياقتى ول ادام جاقسى مىنەز - قۇلىققا جەتىلگەنگە دەيىن ونىڭ ءوزىنىڭ تابيعاتىنا بىتكەن الەۋمەتكە ساي كەلەتىن مۇمكىندىكتەردى ىسكە اسىرۋ قاجەت. ادامدا بەلگىلى ءبىر مىنەز - قۇلىق قالىپتاسۋى ءۇشىن وسىعان ساي كەلەتىن ادەتتەر بەرىك ورىن الۋلارى كەرەك». فارابي مۇنان باسقا جۇيەلى تۇردە جاتتىعۋ، ماشىقتانۋ، سەندىرۋ، ەلىكتىرۋ، ۇلگى كورسەتۋ ت. ب. تاربيە جانە ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ ادىستەرىن قولدانۋدى ۇسىنادى.
پراكتيكالىق داعدى، شەبەرلىك - تەردى، جاقسى مىنەز - قۇلىقتى دارىتۋدا ول تاربيەلەنۋ - ءشىنىڭ مىنەزىن جانە باسقا جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ ەكى پەداگوگيكالىق ءادىستى - جۇمساق جانە قاتاڭ ءادىستى ۇشتاستىرۋدى كوزدەدى. ءال - ءفارابيدىڭ پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ەكەندىگىن ونىڭ ەڭبەكتەرىندە قاراستىرىلعان پەداگوگيكالىق ۇعىمداردىڭ انىقتامالارى نەعۇرلىم ناقتىلاي تۇسەدى. پەداگوگيكانىڭ نەگىزگى ۇعىمى بولىپ تابىلاتىن وقىتۋ مەن تاربيەگە عۇلاما مىناداي تۇسىنىكتەمە بەرەدى: «وقىتۋ ادامدار مەن حالىقتاردا تەوريالىق قايىرىمدىلىق دارىتۋ بولادى، ال تاربيە - ءبىلىم - بىلىككە نەگىزدەلگەن ونەر ارقىلى ولارعا ەتيكالىق قايىرىمدىلىق دارىتۋ ءتاسىلى. وقىتۋ تەك ءسوز ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى، ال تاربيە كەزىندە ادامدار مەن حالىققا بىلىمگە نەگىزدەلگەن قاسيەتتەردەن شىعاتىن ارەكەتتەردى جاساۋدى داعدىعا اينالدىرۋ ۇيرەتىلەدى...».
وسى انىقتاما - لاردىڭ استارلى ماعىناسى قازىرگى پەداگوگيكاداعى «وقىتۋ» مەن «تاربيە» ۇعىمدارىنا بەرىلگەن انىقتامالارمەن ساباقتاسىپ، ءوزارا بايلانىسىپ جاتقاندىعىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ءال - ءفارابيدىڭ مۇراسىندا پەداگوگيكانىڭ نەگىزگى ۇعىمى بولىپ تابىلاتىن «ءبىلىم بەرۋ» ۇعىمى دا قاراستىرىلعان. «وقۋ باستاماسى بىزدەرگە بولمىس باستاۋلارىن ءبىلۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى، ال ولاردان شىعارىلاتىن قورىتىندىلار – عىلىمي پاندەردى يگەرۋدىڭ باستاماسى مەن قۇرالى» دەگەن عۇلامانىڭ انىقتاماسى قازىرگى پەداگوگيكاداعى «ءبىلىم بەرۋ - وقىتۋ ناتيجەسى، تۋرا ماعىناسىندا ول وقىپ - ۇيرەنىلەتىن ءپان تۋرالى العاشقى تۇسىنىكتىڭ، ۇعىمنىڭ قالىپتاسۋىن ءبىلدىر - ەدى» دەگەن انىقتامامەن ءوزارا بايلانىس تابادى. قوعامدىق سانانىڭ فورماسى رەتىندە ونەردىڭ اتقاراتىن قىزمەتى زور. ونەر ارقىلى دۇنيەنى كوركەمدىك تانۋ، ومىرگە ەستەتيكالىق قاتىناستى قالىپتاستىرۋ، جەكە تۇلعانىڭ ازاماتتىق جانە رۋحاني ادام - گەرشىلىك قاسيەتتەرىن تاربيەلەۋگە قول جەتكىزەمىز. ەستەتيكالىق تاربيە – ادامنىڭ ومىردەگى، ونەردەگى، تابيعاتتاعى، اسەمدىكتى، اسقان سۇلۋلىقتى ءسۇيسىنىپ، سەزىم ارقىلى ۇناتۋ، دۇرىس ۇعىنىپ، ءلاززات الۋى. كوركەمدىك نەگىز ەڭبەكتى ودان سايىن قاسيەتتەندىرەدى، تۇرمىستى ساندەندىرەدى جانە ادامنىڭ جوعارى مورالدىق قاسيەتىن قالىپتاستىرادى. ءال - فارابي «ادامنىڭ مىنەز - قۇلقىن كەمەلدەندىرەتىن ءىس - ارەكەتتەر ادامنىڭ ءتانىن كەمەلدەندىرەتىن ءىس - ارەكەتتەرگە ۇقسايدى. ءتاننىڭ كەمەلدىگى – دەنساۋلىق، دەنساۋلىق بار بولسا، ونى ساقتاۋ كەرەك. جوق بولسا، وعان جەتۋگە تىرىسۋ كەرەك. ءتاندى ساۋىقتىراتىن ءىس - ارەكەتتەر تەك قالىپتى دەڭگەيدە بولسا عانا، ساۋلىققا جەتۋگە بولادى.
ءدال وسى سەكىلدى ءىس - ارەكەتتەر دە ورتا دەڭگەيدە بولسا، سولار ارقىلى جاقسى مىنەز - قۇلىققا يە بولامىز» - دەي وتىرىپ، ءتان سۇلۋلىعى ادامنىڭ دەنساۋلىعىندا، اقىل، پاراسات كۇشىندە جانە ادامگەرشىلىك ساپالارىندا ەكەندىگىن باسا كورسەتەدى ءفارابيدىڭ ءىلىمى بويىنشا ادامنىڭ رۋحاني بەت - پەردەسى، مىنەزى مەن ءجۇرىس - تۇرىسى قوعامدىق ورتا، تاربيە اسەرى، ادامنىڭ ەركى اۋرۋ سياقتى كوپتەگەن وبەكتيۆتىك جانە سۋبەكتيۆتىك سەبەپتەردىڭ اسەرىمەن قالىپتاسادى، وزگەرەدى. ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە، تاربيەگە كونبەيتىن، جوندەۋگە، ۇزەتۋگە بولمايتىن جاس بولمايدى. تەك رەتىن تاۋىپ ۇيرەتۋدەن، باۋلۋدان جالىقپاۋ كەرەك." 'جامان قىلىق - ول جان اۋرۋى. بۇل اۋرۋدى كەتىرۋ ءۇشىن ءتان اۋرۋىن ەمدەۋشى دارىگەرگە ۇقساۋىمىز كەرەك"- دەيدى عۇلاما.. ءال - فارابي ەڭبەكتەرىندە پاتريوتتىق تاربيە دە نازاردان تىس قالماعان. فارابي -"باقىتقا جەتۋ جولى" اتتى تراكتاتىندا جاستاردى باتىرلىق، جومارتتىق، قايىرىمدىلىق، قاناعاتتىلىق، شەشەندىك، ت. ب. قاسيەتتەردى قالاي تاربيەلەۋ جولىن باياندايدى. ادامزات تاريحىندا ۇرپاققا تاربيە بەرۋدىڭ جالپىادامزاتتىق يدەيالارىن جۇزەگە اسىرىپ، جاڭا پەداگوگيكالىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىندا ءوز زامانىندا اريستوتەلدەن كەيىنگى «ەكىنشى ۇستاز» اتانعان الەمگە ايگىلى ويشىل، عۇلاما عالىم، حالقىمىزعا ءبىلىمنىڭ ءنارىن سەپكەن ۇلتتىڭ ۇلى كەمەڭگەرى ءابۋ ناسىر ءال - ءفارابيدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ءال - فارابي العاشقى پەداگوگيكالىق وي - پىكىرلەردىڭ جەتىستىكتەرىن جاڭعىرتىپ، جەتىلدىرە ءبىلدى. حالىق دانالىعى تۋعىزعان دانىشپاندىق وي - پىكىرلەرگە، شىعىس مادەنيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنە دەن قويا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ءتول پەداگوگيكالىق تۇجىرىمداماسىن جاسادى.
ونىڭ پەداگوگيكالىق تۇجىرىمداماسى ديداكتيكا مەن تاربيە تەورياسىنىڭ ماسەلەلەرىن بىرگە قامتيتىن ىرگەلى جۇيە بولىپ تابىلادى. ءال - ءفارابيدىڭ ءتالىم - تاربيەلىك يدەيالارى تەوريالىق دارەجەسى جاعىنان كەز كەلگەن پەداگوگيكالىق ىلىمگە باستاپقى نەگىز بولا الادى، اسىرەسە ونىڭ كۇللى ادامزات قاۋىمداستىعىنىڭ جيىنتىعى رەتىندە ۇلى قوعامدى سۋرەتتەيتىن ىزگىلىك تۇعىرناماسى قازىرگى پەداگوگيكانىڭ جەتەكشى يدەياسى بولىپ وتىر. ءال - فارابي جەتىلگەن تۇلعانى تاربيەلەۋ ءۇشىن «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ بارلىق ومىرىنە اپات اكەلەدى» دەگەن ۇستانىمدى باستى قاعيدا رەتىندە ۇسىندى. ءال - ءفارابيدىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ مەحانيزمدەرىن جەتىلدىرىپ، بيلىكتى ىزگىلەندىرۋ ءۇشىن ۇجىمدىق، توپتىق باسقارۋدىڭ ۇلگىلى يدەياسىن، دەموكراتيالىق ادىلەتتى، اقىلدى باسشى تۋرالى يدەياسىن ۇسىندى. ءال - ءفارابيدىڭ ويى بويىنشا قوعامنىڭ جەتىلگەن العاشقى ۇلگىسى «قالا - مەملەكەت» بيلىگى بولىپ ەسەپتەلىندى.
عۇلاما عالىم انىقتاعان ادامنىڭ ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىنا باسىمدىق بەرىلۋى ىزگى قوعامنىڭ نەعۇرلىم ورنىقتى سيپاتتاماسى بولىپ سانالادى، بۇل قاعيدا قازىرگى زامانعى تانىم ءۇشىن ماڭىزدى دا وزەكتى بولىپ وتىر. دانىشپان بيلەۋشى بەينەسىندە كورىنىس تاپقان كەمەل ادام يدەياسى ونىڭ شىڭى بولدى. پاراساتتى ادام، قايرىمدى قالا، قايرىمدى مەملەكەت، اقىلدى ادام، اقىلدى تۇرعىن، اقىلدى قالا، باقىتتى ەل، باقىتتى ولكە، باقىتتى اۋىل، باقىتتى مەكەن بۇگىنگى تاڭدا قيالي مۇرات ەمەس، دۇنيەنىڭ كەز كەلگەن بۇرىشىنان تابىلاتىن وردالار مەن شاھارلار... مىنە بۇل ايتىلعاندار، عۇلاما بابامىزدىڭ ۇلاعاتتى ويلارىن، پەداگوگيكالىق وي پىكىرلەرىن، مۇرالارىن زەردەلەپ زەرتتەگەن قازاقستاندىق عالىمداردىڭ (ق. ب. جارىقبايەۆ، س. ق. قالييەۆ، ا. ك. كوب - ەسوۆ، ءا. ن. كوشەربايەۆ، ك. ج. يبرايەۆ، ت. ءا. احمەتوۆ، ا. ق. جۇمابەكوۆ. س. ا. ۇزاقبايەۆا، ا. س. كابىلوۆا، ك. ج. قوجاحيەتويا، ت. ب.) تۇجىرىمدارىنان الىنعان ۇزىندىلەر. بۇلاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى بەلگىلى تالاپتى قالىپقا (ءفارابيدى ۋتوپيست، اتەيست، دەيست، ماتەرياليست - دەگەن سياقتى ۇكىمدەرمەن ) تالدانىپ وڭدەلگەن تۇجىرىمدار. كەڭەستىك يديولوگيا سالتانات قۇرعان سول شاقتا بۇدان باسقا مۇمكىندىك تە. جول دا بولعان جوق. ال، شىنايىلىق، تاريحي ادىلەتتىك شىندىق قايدا جاتىر؟ ناعىز پاراساتتى، تولىق، جەتىلگەن ادامدار جاۋىنگەر اتەيزمدى دە، گىلىمي ماتەرياليزمدى دە ۇستانا وتىرىپ، تۇمشالانعان سانانى ساياساتقا باعىندىرماي پاش ەتە الادى ەكەن.
مىسالى، اقجان جاقسىبەك ۇلى ءال - ماشاني:« عىلىمي پارىزدىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى دە ءال - ءفارابيدى كەمەڭگەر عالىم ەتكەن، ۇلى عۇلامالىققا جەتكىزگەن بابانىڭ ءوزى ءتالىم العان ورتاسى – عىلىمي يسلامي جول» – دەپ يسلامدا عىلىم مەن ءدىن تۇتاس ءبىر نارسە ەكەندىگىن ءدىندى اۋىزعا الۋدى اقىماقتىق سانايتىڭ زاماننىڭ وزىندە بارشاعا پاش ەتكەن... ال، وسى شاقتا، د. كەنجەتاي: «... فارابي بارلىق ريسالالارىن "بيسميللاھ" دەپ باستاعان ويشىل. ول ءدىندار. ول دەگدار. ول موراليست. ول فيلوسوف. ول ماسەلەگە يسلام الەمى دەپ ەمەس، ادام الەمى دەپ قارادى. سول ارقىلى يسلام الەمىن جاڭا ساتىعا كوتەردى. باتىس، يسلامنىڭ وركەنيەتتىك الەمىن مويىندادى. يسلامنان ۇيرەنۋگە ءماجبۇر بولدى.»، «ءفارابيدىڭ يسلام الەمىنەن، ونىڭ ءدىن مەن فيلوسوفيانى، عىلىم مەن ءدىندى، ساياسات پەن ءدىندى، مورال مەن ءدىندى، ادام مەن ءدىندى، اللا مەن ءدىندى تۇجىرىمداۋىنان كورۋگە بولادى. ەڭ باستى ورىندا ادام جانە ونىڭ ساناسى تۇر. بۇل ويلار ءفارابيدىڭ "كيتاب ال ميللا" ياعني "ءدىن تۋرالى تراكتاتىندا" ورىن العان. اللا مىنا الەمدى ادام ءۇشىن جاراتقان. ادام ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ادامعا ادامدىعىن ەسىنە سالاتىن، تانىم، تۇسىنىك، تەوريا، شابلونعا قاراعاندا "ۇستاز ادامنىڭ"، "ۇلگى ادامنىڭ" ىقپالى قۋاتتى بولادى.
مىنە وسى تۇجىرىمعا ساي ول حازىرەت مۇحامماد پايعامباردى، ادامزاتتىڭ تۇڭعىش ۇستازى، "رايس ال اۋۋال" رەتىندە تۇسىندىرەدى.»- دەيدى. بۇل تۇجىرىم، ۇلى بابامىز يسلام ءدىنىن عىلىممەن ەگىز دەپ تانىعاندىعىن كورسەتەدى. عىلىم، ءبىلىم، ءدىن اراسىنداعى بايلانىسقا جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستىرۋ سياقتى ەڭبەكتەردىڭ ۇلتتىق رۋحتى وياتۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋگە قوسار ۇلەسى زور. ءال - فارابي اللانىڭ قۇدىرەتى مەن ۇلىلىعىن باستى ورىنعا قويدى. جاراتقاننان كۇنا - قاتەلىكتەردەن تازارتىپ، تازا اقىلدى ءناسىپ ەتۋىن سۇراپ كۇندىز - ءتۇنى دۇعا قىلعان.«ءدىن كىتابى» ەڭبەگىندە: مىنانداي ۇزىندىلەر بار: «ۋا، اللا! پەندەڭنەن ناداندىق پەردەسىن سىپىرىپ، پانيلىك كىنارات - تاردان پاك ەتە گور. ءوزىڭ رازى بولاتىن ءىس قىلۋدى ءناسىپ ەت! ۋا، اللا! مارتەبەمدى بيىك ەت! ءار ءىسىمنىڭ سوڭىن قايىرلى قىل! ماقسات - مۇراتتارىمدى اسىل قىلىپ، ىسكە اسىر! ۋا، شىعىستار مەن باتىستاردىڭ يەسى! ۋا، راببىم! بويىما تەكتىلىك پەن بەكزاتتىقتى بەر، پايعامبارلاردىڭ كەرەمەتتەرىن كورسەت، بايلاردىڭ باقىتىن بەر، دانىشپانداردىڭ دانالىعىن دارىتقايسىڭ، تاقۋالاردىڭ تاقۋا - لىعىن تانىت - قايسىڭ! ماعان اقيقاتتى اق قىلىپ كورسەت! جالعاندى جالعان ەتىپ كورسەت. ۋا، اللا! دانالىقتىڭ ەڭ بيىك دەڭگەيىنە جەتكىزىپ، پاكيزات پەرىشتەلەرىڭنىڭ الەمىنە جاقىندات! وسى جولدارعا تالداۋ جاساي وتىرىپ ۇلى ويشىلدىڭ بار ءومىرى اللادان ءوزى تىلەگەن تىلەگى قابىل بولدى عوي دەپ قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى.
سەبەبى: ءال - فارابيگە الەمگە تانىمال ۇلى تۇلعا، ويشىل، عالىم، تۇركى، يسلام الەمى فيلوسوفياسىنىڭ جۇلدىزى، حالىقتىڭ ءوزى اريستوتەلدەن كەيىنگى ادامزاتتىڭ ەكىنشى ۇستازى دەگەن اتاۋ بەردى. بۇل تۇستا ۇلى بابامىزدىڭ ءوزى دە اريستوتەلدى اسا جوعارى باعالاپ، ۇستاز ساناعان. ءال - ءفارابيدىڭ «جامان مىنەز - قۇلىق - بۇل رۋحاني دەرت، جاقسى مىنەز - قۇلىق پەن اقىل - وي پاراساتى - ادامنىڭ باستى ءقادىر - قاسيەتتەرى»، «باقىت - ءاربىر ادام ۇمتىلاتىن ماقسات»، ال «ۇستازدىڭ مىنەز - قۇلىق نورماسى قالىپتى ءىس - ارەكەت ۇستىندە عانا قالىپتاسادى»، «ول ينتەللەكتىڭ پايىمداعىش وبەكتىلەرىن اڭعارادى، سۇلۋلىقتى سۇمپايىلىقتان ايىرادى، ءسويتىپ، ونەر مەن عىلىمعا يە بولادى» دەگەن ورتاق تاعدىردىڭ قاعيداتتارىن ءوز پەداگوگيكاعا ورنىقتىردى. ءال - ءفارابيدىڭ «قايىر - ىمدى قالانىڭ تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراس - تارى» مەن «فيلوسوفيانىڭ ءدىندى قاجەتسىنبەۋى» ت. ب. فيلوسوفيالىق تراكتات - تارىندا شەڭبەر - قالا بولمىسى جەر شارىنداعى ون سەگىز مىڭدا ءبىر عالامداعى تىرشىلىكتىڭ شاعىن مودەلى تۇرىندە الىنىپ، ادامزات بالاسىن نەسىبەلى باقىتقا كەنەلتەتىن ىزگىلىك پەن ادىلەت ەتىپ كورسەتەدى. يگىلىك، بايلىق اتاۋلى - وتكىنشى دۇنيەنىڭ، ءپانيدىڭ عانا ولشەمى، ال ىزگىلىك باقىت ۇعىمدارى - ماڭگىلىكتىڭ باقيلىقتىڭ جولى. ىزگىلىك - يماندىلىقتىڭ ساۋلەسى. جۇرەگىنەن يمانى تايعان، ءناپسىسىن ىنسابىن تىيماعان جان ادامزات بالاسىنا جازمىش ءىلىم - ءبىلىمدى، تاعلىم تاجىريبيەنى ىزگىلىك جولىنا ەمەس، كەسىرلى كەساپاتقا، تەرىس پيعىلعا پايدالانۋى مۇمكىن، جۇرەگىن تازا ۇستاپ، يمانىنا كىرشىك تۇسىرمەي، رۋحاني كەمەلدىككە تالپىنعان تۇلعالار ۇلى جاراتۋشى دەڭگەيىنە جاقىن ساتىعا كوتەرىلىپ، جەر بەتىندەگى تىرشىلىك سىرىن باعامداي الادى. [ «فيلوسوفيالىق تراكتاتتار» ورىسشادان اۋد. ق. ساعىندىقوۆ، م. جانعالي جانە م. يشمۋحاممەدوۆ.- الماتى: عىلىم، 1973. - 448 ب.] ءال – فارابي ءوز داۋىرىندەگى اتقارعان ەڭ ماڭىزدى قىزمەتى ءدىن مەن فيلوسوفيا اراسىنا كوپىر سالدى.
ونىڭ ويىنشا ناعىز ويشىل فيلوسوف پەن پايعامبار اراسىندا ايىرما - شىلىق از. ءال – فارابي دانا ويشىلداردى، ءدىن شىندىعىن ءتۇسىندىرۋ ماسەلەسىندە، پايعامبار دارەجەسىمەن تەڭەس - تىرەدى. ءال - ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە، ەڭ كەمەڭگەر باسشى بويىندا ويشىلدىق قاسيەتى بار ادام. بۇل قاسيەتتەر مۇحاممەد پايعامباردىڭ بويىندا بولعان. سوڭدىقتان ءال - فارابي مۇحاممەد پايعامباردى «ءبىرىنشى باسشى» دەپ ەسەپتەگەن. يماندىلىق قاسيەتتەر – ينتەللەكتۋالدى ۇلت تاربيەلەۋدىڭ، ۇلتجان - دىلىق قاسيەتتەردى مەڭگەرتۋدىڭ بىردەن - ءبىر نەگىزگى جولى. ءال - فارابي دىلدىك تازالىق، ادامدارعا دەگەن قايىرىمدىلىق، ءاربىر ىستەگى پاراساتتىلىق تۋرالى ويلارىمەن يسلام ءدىنىن ادامداردىڭ قاراپايىم تىرشىلىگىنە جاقىنداتا تۇسەدى.. “جۇرەگى شىنايى سەنىمگە تولى، پاك - مىنەزدى جاندار عانا ءتاڭىرى ماحابباتتا لايىقتى”. مۇنداي تۇلعادا رۋحاني سانا ءوز كەمەلدىگىنە جەتكەن. سوندىقتان، رۋحاني سانا ارقىلى ادام تانىمىنان ورىن العان ءتاڭىرى بولمىسىن كەمەلدىككە جەتكەن تۇلعا عانا (اقىل - وي كۇشىمەن) تانىپ بىلە الادى. تانىمنىڭ ەكى فورماسىنا نازار اۋدارعان ءال - فارابي، ونى ىشكى جانە سىرتقى دەپ بەلەدى. جانە سول ارقىلى رۋحاني دۇنيەنى تارازىلايدى. ءال - فارابي: “الەمدەگى زاتتار مەن قۇبىلىستاردى سەزىم ارقىلى تانىپ بىلۋگە نەگىزدەلگەن تانىم – ادام تانىمىنىڭ سىرتقى نەگىزىن تۇزەدى.
ال تانىمنىڭ ىشكى بولىگىن ءابسوليۋتتى تازا، كيەلى رۋح كورىنىس العان اقىل - ويدىڭ قىزمەتىمەن بايلانىستىرامىز” - دەپ تانىمنىڭ ىشكى بەلىگىنە كوبىرەك مەن بەرەدى. ءابۋ ناسر ءال - فارابي: فيلوسوفيا مەن ءدىندى شەندەستىرە قاراستىرىپ، ەكەۋىن ءبىر ساناتتاعى سانالى ءبىلىم دەپ تانىپ، فيلوسوفيانىڭ باستى ۇستانىمى - دالەل، ءدىننىڭ وزەگى سەنىم دەپ تۇجىرىمداعان. يمان، ينابات، ادامگەرشىلىك، ىزەتتىلىك، ىزگىلىك ىزدەرىنىڭ قاينار كوزى ءدىني تانىمدا، دىندە جاتىر. ءدىن – ادامنىڭ كۇنادان تازارۋ جولى، ادامدى ادامشىلىققا باستاۋ، تاربيەلەۋ جولى. قۇران - ادام بويىندا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى دارىتاتىن اسىل مۇرا. ادەپتى يناباتتى، شىندىقتى، ادالدىقتى قاستەرلەيتىن قازىنا. قازاقتىڭ ءبىر اقيقاتى دالەلدەنگەن بولسا "قۇران اتسىن"- دەپ، ءىستى قارعانۋى تەگىن ەمەس قوي. قازاق بالاسى دۇنيەسى تازا، ار - وجدانى پاك، ارلى ادامدى "يمان ءجۇزدى" "اۋزىندا اللاسى، قولىندا قۇرانى بار ەكەن دەپ قۇرمەت تۇتادى. نەمەسە "ال حاياۋ شوعباتۋن مين - ال - يمان». اريستوتەلدەن كەيىنگى ۇلى ۇستاز مۇراسىندا ادام تاربيەسىنە دە قاتىستى قۇندى دۇنيەلەر جەتەرلىك. ونىڭ قۇزار شىڭى - تۋران توپىراعىنا ىزگىلىك پەداگوگيكاسىنىڭ ءدانىن سەۋىپ، ونىڭ عىلىمي نەگىزىن سالىپ، پراكتيكالىق باعىتىن كورسەتىپ بەرگەندىگى بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدان ونىڭ الەمدىك ۇستاز مارتبەسىنە ساي تاريحي ءرولى جوعارى باعالانعانى بەلگىلى.
سوندىقتان دا، ول ويشىل عۇلاما عانا ەمەس عۇلامالاردىڭ الەمدىق ۇستازى، الەمدىك ابىزى اتاندى. ول، يمانيپەداگوگيكا اتالاتىن پەداگوگيكالىق ءىلىمنىڭ توليەسى. ءال - فارابي جاڭا فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتەر ورناتا وتىرىپ سولارعا ساي ناتيجەلەرگە جەتىپ وتىردى. بۇل ناتيجەلەردىڭ كورىنىسىن دىندە، ءدىني زاڭنامالاردا، ساياسات پەن عىلىم سالالارىندا بايقاي الامىز. بۇل ەنگىزىلگەن «جاڭاشىلدىقتاردا» ءال - ءفارابيدىڭ فيلوسوف - يالىق پرينسيپتەرى مەن فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىنىڭ ەڭ العاشقى باستاۋى رەتىندە ءدىن قارالادى، ارينە ءدىن بۇل جەردە ەرەكشە فيلوسوفيالىق عىلىم رەتىندە قارالدى. ءدىن مەن فيلوسوفيا سوناۋ سوفيستەر زامانىنان بەرى ءبىر - بىرىنە قارسى قاراستىرىلىپ كەلدى. سوكراتقا تاعىلعان ايىپتاردىڭ ءبىرى ونىڭ ءدىني قۇندىلىقتاردى مويىنداماي، ونىمەن ساناسپاۋىندا ەدى (ياعني، ول فيلوسوفيانى دىننەن جوعارى قويدى). ءال - فارابي فيلوسوفيا مەن الەۋمەتتانۋ، ساياسات، پەداگوگيكا، ەتيكا، ديالەكتيكا جانە ساياسات ماسەلەلەرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ويشىلدىڭ يدەيالارى ءوز زامانىنان وزىق بولدى. ونىڭ جۇمىستارى ءالى دە وزەكتى. ءال - فارابي الەمدەگى بارلىق نارسەنىڭ 6 دەڭگەيگە بولگەن. ولار ءبىر - بىرىنە تىعىز بايلانىستى ەكەنىن ايتقان. ءبىرىنشى كەزەڭ — بارلىق نارسەنىڭ تۋۋى. ەكىنشى كەزەڭ بارلىق زاتتىڭ پايدا بولۋى. ءۇشىنشى كەزەڭ اقىل - وي نەمەسە دامىپ كەلە جاتقان اقىل. ءتورتىنشى كەزەڭ — جان.
بەسىنشى كەزەڭ ءپىشىن (فورما). ال التىنشى - ماتەريا. بۇل التى كەزەڭ ادام جانە قورشاعان ورتانىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتكەن دەگەن فيلوسوفيالىق وي. وسىلاردى ەسكەرسەك، ءال - ءفارابيدىڭ تاربيەلىك ىلىمىندە فيلوسوفيا، پەداگوگيكا، ءدىن ۇشەۋى وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي ءبىرى - بىرىنە يىق تىرەسىپ جىمداسىپ تۇر. ءجاي عانا قاراساق يماندىلىققا باۋلۋ قازاق ءىلىمىنىڭ تەرەڭدەگى تۇعىرى ءتارىزدى سەزىلەدى. ال. ءفارابيدىڭ ءداۋىر دەڭگەيىمەن قاراساق يمانيپەداگوگيكا عىلىمىن باعدارلاي الامىز. فارابي بابامىز يمانيپەداگوگيكانىڭ توليەسى.
سەبەبى، ءال - ءفارابيدىڭ ءتالىم - تاربيەلىك يدەيالارى تەوريالىق دارەجەسى جاعىنان كەز كەلگەن پەداگوگيكالىق ىلىمگە باستاپقى نەگىز بولا الادى، اسىرەسە ونىڭ كۇللى ادامزات قاۋىمداستىعىنىڭ جيىنتىعى رەتىندە ۇلى قوعامدى سۋرەت - تەيتىن ىزگىلىك تۇعىرناماسى قازىرگى پەداگوگيكانىڭ جەتەكشى يدەياسى بولىپ وتىر. ءال - فارابي ءوزiنiڭ وسى تۇجىرىمدارىن ارى قاراي عىل - ىمي جەتiلدiرە كەلiپ، تۇركi حالىقتارىنىڭ ءتالiم - تاربيەسiءنىڭ نەگiزi بولعان ءۇش ءتۇرلi iلiمنiڭ: ءبىرىنشى - حاۋاس، حاۋاس ساليم حاۋاسي حامسا زاھيريدي (ءتۇيسiك، iشكi بەس سەزiم جانە سىرتقى، بەس سەزiم)، ەكiنشi - يماني گۇل (ءۇش ءسۇيۋ)، ءۇشiنشi – ءجاۋانمارتلiك (اقىل، ءادiلەت، راقىم) ءمانiن ءتۇسiندiرەدi. ءفارابيدىڭ پەداگوگيكالىق ارەكەتى: ءوزى عىلىمي نەگىزىن تۇجىرىمداعان، مورالدىق - ەتيكالىق ىلىمىندە، پاراساتتى ادام (يناني فازىل) تۋرالى تانىمىندا جاتتى.
(س. عابباسوۆ) قوبداباي قابدىرازاق ۇلى (عالىم - جازۋشى)
ول ءوزىنىڭ «كيتاپ ماساليك ۋا ماماليك» دەپ اتالاتىن گەوگرافيالىق ەڭبەگىندە تۇركىستان ايماعىنىڭ سيپاتىن بەرىپ، قالالارىن كارتاعا تۇسىرگەن. ول وتىراردى جازعاندا، كارتاعا تۇسىرگەندە ادەيى، ارنايى توقتالىپ: «بۇل جەر اتاقتى عۇلاما، اسقان فيلوسوف ءال - ءفارابيدىڭ تۋعان جەرى»، – دەپ كورسەتىپ كەتكەن. يبن حاۋكال مەن ءال - فارابي ءبىرىن - ءبىرى جاقسى تانىعان، سول كەزدەگى داماسك شاھارىنىڭ بيلەۋشىسى سايف اد - داۋلانىڭ سارايىندا بىرگە بولعان» دەپ جازادى. قازاق ۇلتىنىڭ دۇنيەتانىمى، وي - ءورىسى، ادەت - عۇرپى، سالت - ساناسى شىعىستىڭ رۋحاني الەمىمەن استاسىپ تۇتاستىق قۇرادى. قاسيەتتى قازاق دالاسى تالاي ۇلى عۇلامالاردى دۇنيەگە الىپ كەلدى. قازاق توپىراعىنىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ويشىل ازاماتتارى بۇكىل شىعىس مادەنيەتىن مەڭگەرىپ، ءوز شىعارمالارىن كوپكە ورتاق تىلدە جازا ءبىلدى. كەيىنگى ۇرپاقتارىنا مۇرا ەتىپ قالدىردى. سولاردىڭ ءبىرى – تۇركى الەمىنىڭ ۇلى ويشىلى، عۇلاما عالىم ءابۋ ناسىر ءال˗فارابي بابامىز. عۇلاما ويشىلدىڭ تولىق اتى - ءجونى – ءابۋ - ناسىر مۇحاممەد يبي مۇحاممەد يبن ۇزلاع يبن تارحان ءال - فارابي (870 - 950).
ول عىلىم مەن بىلىمدەگى، ادام مەن الەمدەگى ەڭ تەرەڭ بايلانىستاردى، قاسيەتتەردى، سيپاتتاردى قۇندىلىق رەتىندە ورنەكتەي بىلگەن. ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىندا باستى ءۇش باعىت انىق اڭعارىلادى: ول دۇنيەنىڭ ماڭگىلىگىن مويىندادى، تانىمنىڭ بولمىسقا تاۋەلدىلىگىن راستادى، اقىل - پاراسات تۋرالى ءىلىمدى سارالادى. ول عىلىم مەن تاربيە ۇشتاسسا عانا رۋحاني سالاۋاتتىلىققا جول اشىلماق دەدى. مىنەز - قۇلقىن تۇزەي الماعان ادامنىڭ اقيقات عىلىمعا قولى جەتپەيدى دەپ ەسكەرتەدى. ول «ادامنىڭ كەمەلدىگى نەدە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى.«بالىق سۋ ءۇشىن جارالعان، قۇس ۇشۋ ءۇشىن، ال، ادام باقىت ءۇشىن جارالعان» دەيدى. «باقىتقا قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟» دەگەن سۇراققا «ءبىلىم مەن مىنەز - قۇلىق ارقىلى» دەيدى. «ول ءبىلىمنىڭ ءمانى قانداي؟ باقىتقا اپاراتىن مىنەز - قۇلىق قانداي؟» دەگەن سۇراققا «ىزگىلىكتى مىنەز - قۇلىق، رۋحاني ءبىلىم» دەيدى.
«وعان قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟» دەگەن سۇراققا « وعان: ىزدەنىس، تاربيەلەۋ ونەرى جانە وقۋ ارقىلى جەتۋگە بولادى»- دەپ تۇيىندەدى. " ءبىز جاقسى مىنەز - قۇلىق پەن اقىل - پاراساتقا يە بولعان كەزدە سولاردىڭ ارقاسىندا مىندەتتى تۇردە باقىتقا جەتەمىز... بۇل ەكەۋى بار كەزدە ءبىزدىڭ ءوزىمىز جانە ءىس - ارەكەتتەرىمىز ۇستەم دە كەمەل بولادى، وسىلاردىڭ ارقاسىندا ءبىز شىن مانىندە قاستەرلى، قايىرىمدى، يناباتتى بولامىز". بۇل، ءفارابيدىڭ ادامتانۋدا ۇستانعان نەگىزگى قاعيداسى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ «جان - جاقتى دامىعان جاس» دەپ جۇرگەن ۇعىمدى، ول، سول زاماندا تياناقتاي بىلگەن. ءال – فارابي ادام دامۋىنداعى باستى ماقساتى ينتەللەك - تۋالدى – رۋحاني جەتىلۋ ارقىلى باقىتقا جەتۋ دەپ كورسەتەدى. “باقىتقا جەتۋ جولىن كورسەتۋ” دەگەن تراكتاتىندا: “باقىت - ول ءاربىر ادام ۇمتىلاتىن ماقسات، ويتكەنى ول قاندايدا ءبىر جەتىلۋ بولىپ تابىلادى”.
جالپى، ءال - فارابي ەڭبەكتەرىندە ادامنىڭ جەتىلۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە دەن قويىلعان. ەكىنشى ۇستاز اتانعان ءال - فارابي بابامىز دا باقىت جولىن سىلتەيتىن نارسە ادام بويىنداعى اقىل - پاراسات، ماسەلە سول ارقىلى اقىل - پاراساتتى ادىلەت پەن جاقسىلىققا باعىتتاي بىلۋدە. جاقسى اقىل - پاراساتتان تاماشا ارەكەتتەر، جامان اقىل - پاراساتتان وڭباعان ارەكەتتەر بولادى [4]، – دەپ كورسەتى - لەدى. ءال – ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە، ادامنىڭ جان – جاقتى جەتىلىپ، باقىتقا جەتۋى ءۇشىن جاعىمدى ءىس – ارەكەت، ىزگى مىنەز، دۇرىس اقىل قاجەت. ادامنىڭ. جان - جاقتى دامۋىن، ول ادام ادەبىنىڭ جەتىلۋىمەن سايكەستەندىرەدى. ادامنىڭ جان - جاقتى دامۋى، ءال – فارابي بويىنشا، پراكتيكالىق اقىلدىڭ مىندەتىنە جاتادى. پراكتيكالىق اقىل ادام - نىڭ كامىل دامۋى ءۇشىن مۇمكىندىك جاسايدى. ءال – ءفارابيدىڭ ادامنىڭ جان - جاقتى دامۋى ىلىمىنەن شىعاتىن تۇيىندەر: ادام بارلىق زاتتىڭ ولشەمى، ول - باستى قۇندىلىق، ادام اقىلى تابيعات قۇبىلىستارىن تانۋداعى باستى قۇرال، ادامزات قوعامىنىڭ پروگرەسىنە كامىل سەنىم، ادام دامىپ كەمەلدەنۋى ارقىلى كوركەمدىلىك، سۇلۋلىق، ۇيلەسىمدىلىك ۇعىمدارىنىڭ كەڭەيۋى. ءال – فارابي ءۇشىن جان – جاقتى جەتىلىپ، كەمەلدەنگەن ادام - ءوز كۇش – قۋاتىن ادامداردىڭ يگىلىگىنە جۇمسايتىن تۇلعا.
ونداي ادام اقىل مەن ادەپتىلىكتى، ىزەتتىلىكتى ۇيلەسىمدى توعىستىرادى. فارابي ەڭ اۋەلى ۇستاز، اعارتۋشى، ونىڭ بۇكىل فيلوسوفيالىق، ىزدەنىستەرى مەن پايىمداۋلارى ادامدى بارىنشا كەمەل - دەندىرۋ، دامىتۋ ماقساتىنا ارنالعان. ول - ادامداردى شىنايى باقىتقا جەتكىزۋ جولدارىن تابۋدى مۇرات تۇتادى. وسى مۇراتقا جەتۋ ءۇشىن عۇلاما ادامداردى دۇرىس تانىپ، تاربيەلەۋ جولىن جەكە - جەكە كورسەتەدى. ۇستازدىڭ ايتۋى بويىنشا ادام عىلىم، فيلوسوفيا، تاربيە ارقىلى كەمەلدىككە جەتەدى. ول شارتتى تۇردە ادامدى ناعىز باقىتقا، مۇراتقا باستايتىن نەگىزگى كرەدوسى – ادامدار باقىت جولىندا ءوزارا كومەك، دوستىق، بەيبىتشىلىك قاتىناستا ءومىر ءسۇرۋى. ۇستازدىڭ پىكىرىنشە، وقۋ، ءبىلىم الۋ، عىلىم ادامى بولۋ، ادامگەرشىلىك جانە تاربيە ماسەلەلەرىمەن تىعىز بايلانىستى. « تاربيەلەۋ دەگەنىمىز – حالىقتىڭ بويىنا بىلىمگە نەگىزدەلگەن ەتيكالىق ىزگىلىكتەر مەن ونەرلەردى دارىتۋ» - دەيدى عۇلاما..
«بالاعا ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ونى تاربيەلەۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم، ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» تاربيە ادىستەرىن دۇرىس تاڭداپ الۋ تۇلعانى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ كەپىلى. «ادامنىڭ يگى قىلىقتارى مەن جاقسى ارەكەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا كومەكتەسەتىن جان قاسيەتتەرى – ىزگىلىكتى قاسيەتتەر، ال ادامنىڭ پاسىق ىستەر مەن وڭباعان ارەكەتتەر جاساۋىنا سەبەپشى بولاتىندارى – سۇرقيالىق، كەمىستىك نەمەسە وپاسىزدىق بولىپ شىعادى». ءال فارابي سوناۋ ەرتە ورتا عاسىرلاردىڭ وزىندە ادامزات ءىلىمىنىڭ مولايىپ، اقىل - پاراساتتىڭ جەتىلۋىن، وقۋ - اعارتۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ايتىپ، ءبىلىم الۋدىڭ ماڭىزىن اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. فارابي يدەيالارى ونىڭ 140 - تان استام تراكتاتتارىنىڭ ارقاۋى بولدى. فارابي تراكتاتتارىنىڭ ءارقايسىسى وزىندىك ءبىر دۇنيە، قاعيدا، تەوريا مەن ءادىس. سولاردىڭ ءبىرى 948 جىلى ەگيپەتتە جازىلعان «قايىرىمدى قالا تۇرعىندار - ىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى تراكتات» بولىپ تابىلادى. ادام كەمەلدىگى نەدە؟ باقىتقا قالاي جەتۋگە بولادى دەگەن سۇراققا الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ءال - فارابي ءبىلىم مەن ءىس - ارەكەت ارقىلى جەتۋگە بولاتىندىعىن ايتادى.
باقىتقا جەتكىزەتىن بارلىق ءىس - ارەكەتتەر مەن قىزمەت ءارقاشان قايىرىمدى. ارەكەتشىل جاننىڭ ماقساتى - ادەيى كوزدەلگەن ۇمتىلىس بولۋعا ءتيىس. وعان ىسكەرلىك پەن كورەگەندىكتى، ياعني دۇنيەنى تانۋ قابىلەتىن بويىنا دارىتۋ ۇمتىلىسى ۇيىتقى بولادى. "ادام قايىرىمدىلىق، سۇلۋلىق، يگىلىك جانە ۇلىلىقتى باسقا ادامداردان ەمەس، ءوزىنىڭ جانى مەن ءتانى اراسىنداعى بارلىقتان السا، ول شىنىمەن دە قايىرىمدىلىق پەن باقىتقا قول جەتكىزەدى". قايىرىمدى جان — اقىل - پاراساتتىڭ، ادام باقىتى مەن ب ا ق - داۋلەتىنىڭ كۇرەسكەرى. قايىرىمدىلىق - تابيعي بەيىمدىلىكتىڭ ءىس - ارەكەتپەن ۇشتاسۋى، ماڭىزدى مىندەت - مۇرات ءۇشىن جىگەر مەن تاباندىلىق. ادام ءومىرىن جاي عانا سۇرمەي، ۇنەمى قايىرىمدىلىق جاساۋعا، ىزگىلىككە، جاقسىلىققا قاراي ۇمتىلۋعا قاجەتتىگىن ەسكەرتەدى ۇلى ويشىل، سونىمەن قاتار قوعامداعى ەڭ نەگىزگى رۋحاني قۇندىلىقتارعا « ءوزارا كومەكتەسۋدى» جاتقىزادى.« قايىرىمدىلىق ەكى ءتۇرلى بولادى، - دەيدى عۇلاما: ەتيكالىق جانە ينتەللەكتۋالدىق. ينتەللەكتۋالدىق – (جاننىڭ) اقىل - پاراساتتىق جاعىنا جاتاتىن قايىرىمدىلىق، ماسەلەن، دانالىق، پاراسات، اقىل - ويدىڭ تاپقىرلىعى مەن وتكىرلىگى، ۇعىمتالدىق.
ەتيكالىق قايىر - ىمدىلىق – (جاننىڭ) ۇمتىلۋ جاعىنا جاتاتىن قايىرىم - دىلىق، ماسەلەن، ۇستامدىلىق، باتىلدىق، جومارتتىق، ادىلدىك. جامان قىلىقتار دا وسىلايشا بولىنەدى». بۇل جەردە ەتيكالىق قايىرىمدى - لىقتاردىڭ ناعىز رۋحاني قۇندىلىقتار ەكەندىگىن اتاپ وتۋگە بولادى. سونىمەن قاتار وسى قاسيەتتەردىڭ تۇراقتانۋى ءۇشىن كوپ رەت قايتالانۋى جانە سوعان ۇيرەنۋى قاجەت ەكەندىگى ايتىلادى. بۇل ادامنىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنداعى رۋحاني دامۋدىڭ ءرولى زور ەكەندىگىنە قاراي باعىتتايدى. فارابي ءبىرىنشى ورىنعا شىنايى باقىتقا جەتۋگە كەپىل بولاتىن مىنەز - قۇلىق تاربيەسىن قويادى. فارابي مىنەز - قۇلىق تاربيەسىنىڭ قۇرال، ادىستەرىن بەلگىلەۋدە اريستوتەلدىڭ ادامداعى بارلىق مىنەز - قۇلىق، قاسيەتتەردى تۋا بىتكەن ەمەس، جاتتىعۋ، ادەتتەنۋ ماشىقتانۋ ناتيجەسى دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الىپ، ارى قاراي دامىتىپ اكەتەدى. ول ادامدا جاقسى ادەت - مىنەز قالىپتاستىرۋدا ەرىك - قايراتىنا كوپ ءمان بەرەدى، ويتكەنى سەزىم مەن رۋحاني ءناپسى مەن پاراسات مۇقتاجدىقتارى ءبىر - بىرىنە قاراما - قارسى كەلگەندە سانامەن شەشۋ ەرىككە، ءوزىن - ءوزى بيلەۋگە تىرەلەدى. مۇنداي جاقسى نيەت، وڭ ىستەر بارا - بارا ادامنىڭ داعدىسىنا، جاقسى قاسيەتىنە اينالىپ، ول تاربيەلى جاقسى مىنەز - كۇلىقتى بولىپ وسەدى. بۇل ايتىلعاندار ءفارابيدىڭ "باقىتقا جول سىلتەۋىندە" بىلاي دايەكتەلەدى: "جاقسى مىنەز - قۇلىق پەن اقىل كۇشى - بۇلار ادامشىلىق قاسيەتتەر بولىپ تابىلادى.
ەگەر وسى ەكەۋى بىردەي بولىپ كەلسە، ءبىز ءوز بويىمىزدان جانە ءوز ارەكەتتەرىمىزدەن ابزالدىق پەن كەمەلدىكتى تابامىز جانە وسى ەكەۋىنىڭ ارقاسىندا ءبىز ىزگى يگىلىكتى جانە قايىرىمدى ادام بولامىز، ءبىزدىڭ ءومىر بەينەمىز قايىرىمدى، ال مىنەز - قۇلقىمىز ماقتاۋلى بولادى. ءبىز مىنەز - قۇلىق ساپالارىنىڭ ابزالى دا، وڭباعانى دا جۇرە - تۇرا پايدا بولادى دەيمىز. ادامدا قالىپتاسقان مىنەز - قۇلىق بولماسا، وندا ول جاقسى نەمەسە جامان مىنەز - قۇلىققا تاپ بولعاندا، قاراما - قارسى مىنەز قۇلىققا ءوز ەركىمەن كەشىپ كەتۋى مۇمكىن. ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر مىنەز - قۇلىققا يە بولۋىنا نەمەسە جاقىن جۇعىسۋدىڭ ارقاسىندا ءبىر مىنەز - قۇلىقتان باسقا ءبىر مىنەز - قۇلىققا اۋىسۋىنا سەبەپشى بولاتىن نارسە - ادەت بولادى، ال ادەت دەپ مەن بەلگىلى ءبىر ارەكەتتىڭ ءجيى - ءجيى جانە ۇزاق ۋاقىت قايتالانۋىن ايتا - مىن. مىنەز - كۇلىقتىڭ قالىپتاسۋ جولدارى ونەردى ۇيرەنۋ جولدارى سياقتى. مىسالى، جازۋ ونەرىنە شەبەر جازعىشقا ءتان ارەكەتتەردى سول ادامنىڭ ورىنداپ ماشىقتانۋى ارقىلى جەتەدى. باسقا ونەرلەردىڭ دە كەلۋ جولى ءدال وسىنداي... ابزال ارەكەت جونىندە دە ءىستىڭ جايى وسىلاي سياقتى ول ادام جاقسى مىنەز - قۇلىققا جەتىلگەنگە دەيىن ونىڭ ءوزىنىڭ تابيعاتىنا بىتكەن الەۋمەتكە ساي كەلەتىن مۇمكىندىكتەردى ىسكە اسىرۋ قاجەت. ادامدا بەلگىلى ءبىر مىنەز - قۇلىق قالىپتاسۋى ءۇشىن وسىعان ساي كەلەتىن ادەتتەر بەرىك ورىن الۋلارى كەرەك». فارابي مۇنان باسقا جۇيەلى تۇردە جاتتىعۋ، ماشىقتانۋ، سەندىرۋ، ەلىكتىرۋ، ۇلگى كورسەتۋ ت. ب. تاربيە جانە ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ ادىستەرىن قولدانۋدى ۇسىنادى.
پراكتيكالىق داعدى، شەبەرلىك - تەردى، جاقسى مىنەز - قۇلىقتى دارىتۋدا ول تاربيەلەنۋ - ءشىنىڭ مىنەزىن جانە باسقا جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ ەكى پەداگوگيكالىق ءادىستى - جۇمساق جانە قاتاڭ ءادىستى ۇشتاستىرۋدى كوزدەدى. ءال - ءفارابيدىڭ پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ەكەندىگىن ونىڭ ەڭبەكتەرىندە قاراستىرىلعان پەداگوگيكالىق ۇعىمداردىڭ انىقتامالارى نەعۇرلىم ناقتىلاي تۇسەدى. پەداگوگيكانىڭ نەگىزگى ۇعىمى بولىپ تابىلاتىن وقىتۋ مەن تاربيەگە عۇلاما مىناداي تۇسىنىكتەمە بەرەدى: «وقىتۋ ادامدار مەن حالىقتاردا تەوريالىق قايىرىمدىلىق دارىتۋ بولادى، ال تاربيە - ءبىلىم - بىلىككە نەگىزدەلگەن ونەر ارقىلى ولارعا ەتيكالىق قايىرىمدىلىق دارىتۋ ءتاسىلى. وقىتۋ تەك ءسوز ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى، ال تاربيە كەزىندە ادامدار مەن حالىققا بىلىمگە نەگىزدەلگەن قاسيەتتەردەن شىعاتىن ارەكەتتەردى جاساۋدى داعدىعا اينالدىرۋ ۇيرەتىلەدى...».
وسى انىقتاما - لاردىڭ استارلى ماعىناسى قازىرگى پەداگوگيكاداعى «وقىتۋ» مەن «تاربيە» ۇعىمدارىنا بەرىلگەن انىقتامالارمەن ساباقتاسىپ، ءوزارا بايلانىسىپ جاتقاندىعىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ءال - ءفارابيدىڭ مۇراسىندا پەداگوگيكانىڭ نەگىزگى ۇعىمى بولىپ تابىلاتىن «ءبىلىم بەرۋ» ۇعىمى دا قاراستىرىلعان. «وقۋ باستاماسى بىزدەرگە بولمىس باستاۋلارىن ءبىلۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى، ال ولاردان شىعارىلاتىن قورىتىندىلار – عىلىمي پاندەردى يگەرۋدىڭ باستاماسى مەن قۇرالى» دەگەن عۇلامانىڭ انىقتاماسى قازىرگى پەداگوگيكاداعى «ءبىلىم بەرۋ - وقىتۋ ناتيجەسى، تۋرا ماعىناسىندا ول وقىپ - ۇيرەنىلەتىن ءپان تۋرالى العاشقى تۇسىنىكتىڭ، ۇعىمنىڭ قالىپتاسۋىن ءبىلدىر - ەدى» دەگەن انىقتامامەن ءوزارا بايلانىس تابادى. قوعامدىق سانانىڭ فورماسى رەتىندە ونەردىڭ اتقاراتىن قىزمەتى زور. ونەر ارقىلى دۇنيەنى كوركەمدىك تانۋ، ومىرگە ەستەتيكالىق قاتىناستى قالىپتاستىرۋ، جەكە تۇلعانىڭ ازاماتتىق جانە رۋحاني ادام - گەرشىلىك قاسيەتتەرىن تاربيەلەۋگە قول جەتكىزەمىز. ەستەتيكالىق تاربيە – ادامنىڭ ومىردەگى، ونەردەگى، تابيعاتتاعى، اسەمدىكتى، اسقان سۇلۋلىقتى ءسۇيسىنىپ، سەزىم ارقىلى ۇناتۋ، دۇرىس ۇعىنىپ، ءلاززات الۋى. كوركەمدىك نەگىز ەڭبەكتى ودان سايىن قاسيەتتەندىرەدى، تۇرمىستى ساندەندىرەدى جانە ادامنىڭ جوعارى مورالدىق قاسيەتىن قالىپتاستىرادى. ءال - فارابي «ادامنىڭ مىنەز - قۇلقىن كەمەلدەندىرەتىن ءىس - ارەكەتتەر ادامنىڭ ءتانىن كەمەلدەندىرەتىن ءىس - ارەكەتتەرگە ۇقسايدى. ءتاننىڭ كەمەلدىگى – دەنساۋلىق، دەنساۋلىق بار بولسا، ونى ساقتاۋ كەرەك. جوق بولسا، وعان جەتۋگە تىرىسۋ كەرەك. ءتاندى ساۋىقتىراتىن ءىس - ارەكەتتەر تەك قالىپتى دەڭگەيدە بولسا عانا، ساۋلىققا جەتۋگە بولادى.
ءدال وسى سەكىلدى ءىس - ارەكەتتەر دە ورتا دەڭگەيدە بولسا، سولار ارقىلى جاقسى مىنەز - قۇلىققا يە بولامىز» - دەي وتىرىپ، ءتان سۇلۋلىعى ادامنىڭ دەنساۋلىعىندا، اقىل، پاراسات كۇشىندە جانە ادامگەرشىلىك ساپالارىندا ەكەندىگىن باسا كورسەتەدى ءفارابيدىڭ ءىلىمى بويىنشا ادامنىڭ رۋحاني بەت - پەردەسى، مىنەزى مەن ءجۇرىس - تۇرىسى قوعامدىق ورتا، تاربيە اسەرى، ادامنىڭ ەركى اۋرۋ سياقتى كوپتەگەن وبەكتيۆتىك جانە سۋبەكتيۆتىك سەبەپتەردىڭ اسەرىمەن قالىپتاسادى، وزگەرەدى. ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە، تاربيەگە كونبەيتىن، جوندەۋگە، ۇزەتۋگە بولمايتىن جاس بولمايدى. تەك رەتىن تاۋىپ ۇيرەتۋدەن، باۋلۋدان جالىقپاۋ كەرەك." 'جامان قىلىق - ول جان اۋرۋى. بۇل اۋرۋدى كەتىرۋ ءۇشىن ءتان اۋرۋىن ەمدەۋشى دارىگەرگە ۇقساۋىمىز كەرەك"- دەيدى عۇلاما.. ءال - فارابي ەڭبەكتەرىندە پاتريوتتىق تاربيە دە نازاردان تىس قالماعان. فارابي -"باقىتقا جەتۋ جولى" اتتى تراكتاتىندا جاستاردى باتىرلىق، جومارتتىق، قايىرىمدىلىق، قاناعاتتىلىق، شەشەندىك، ت. ب. قاسيەتتەردى قالاي تاربيەلەۋ جولىن باياندايدى. ادامزات تاريحىندا ۇرپاققا تاربيە بەرۋدىڭ جالپىادامزاتتىق يدەيالارىن جۇزەگە اسىرىپ، جاڭا پەداگوگيكالىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىندا ءوز زامانىندا اريستوتەلدەن كەيىنگى «ەكىنشى ۇستاز» اتانعان الەمگە ايگىلى ويشىل، عۇلاما عالىم، حالقىمىزعا ءبىلىمنىڭ ءنارىن سەپكەن ۇلتتىڭ ۇلى كەمەڭگەرى ءابۋ ناسىر ءال - ءفارابيدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ءال - فارابي العاشقى پەداگوگيكالىق وي - پىكىرلەردىڭ جەتىستىكتەرىن جاڭعىرتىپ، جەتىلدىرە ءبىلدى. حالىق دانالىعى تۋعىزعان دانىشپاندىق وي - پىكىرلەرگە، شىعىس مادەنيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنە دەن قويا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ءتول پەداگوگيكالىق تۇجىرىمداماسىن جاسادى.
ونىڭ پەداگوگيكالىق تۇجىرىمداماسى ديداكتيكا مەن تاربيە تەورياسىنىڭ ماسەلەلەرىن بىرگە قامتيتىن ىرگەلى جۇيە بولىپ تابىلادى. ءال - ءفارابيدىڭ ءتالىم - تاربيەلىك يدەيالارى تەوريالىق دارەجەسى جاعىنان كەز كەلگەن پەداگوگيكالىق ىلىمگە باستاپقى نەگىز بولا الادى، اسىرەسە ونىڭ كۇللى ادامزات قاۋىمداستىعىنىڭ جيىنتىعى رەتىندە ۇلى قوعامدى سۋرەتتەيتىن ىزگىلىك تۇعىرناماسى قازىرگى پەداگوگيكانىڭ جەتەكشى يدەياسى بولىپ وتىر. ءال - فارابي جەتىلگەن تۇلعانى تاربيەلەۋ ءۇشىن «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ بارلىق ومىرىنە اپات اكەلەدى» دەگەن ۇستانىمدى باستى قاعيدا رەتىندە ۇسىندى. ءال - ءفارابيدىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ مەحانيزمدەرىن جەتىلدىرىپ، بيلىكتى ىزگىلەندىرۋ ءۇشىن ۇجىمدىق، توپتىق باسقارۋدىڭ ۇلگىلى يدەياسىن، دەموكراتيالىق ادىلەتتى، اقىلدى باسشى تۋرالى يدەياسىن ۇسىندى. ءال - ءفارابيدىڭ ويى بويىنشا قوعامنىڭ جەتىلگەن العاشقى ۇلگىسى «قالا - مەملەكەت» بيلىگى بولىپ ەسەپتەلىندى.
عۇلاما عالىم انىقتاعان ادامنىڭ ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىنا باسىمدىق بەرىلۋى ىزگى قوعامنىڭ نەعۇرلىم ورنىقتى سيپاتتاماسى بولىپ سانالادى، بۇل قاعيدا قازىرگى زامانعى تانىم ءۇشىن ماڭىزدى دا وزەكتى بولىپ وتىر. دانىشپان بيلەۋشى بەينەسىندە كورىنىس تاپقان كەمەل ادام يدەياسى ونىڭ شىڭى بولدى. پاراساتتى ادام، قايرىمدى قالا، قايرىمدى مەملەكەت، اقىلدى ادام، اقىلدى تۇرعىن، اقىلدى قالا، باقىتتى ەل، باقىتتى ولكە، باقىتتى اۋىل، باقىتتى مەكەن بۇگىنگى تاڭدا قيالي مۇرات ەمەس، دۇنيەنىڭ كەز كەلگەن بۇرىشىنان تابىلاتىن وردالار مەن شاھارلار... مىنە بۇل ايتىلعاندار، عۇلاما بابامىزدىڭ ۇلاعاتتى ويلارىن، پەداگوگيكالىق وي پىكىرلەرىن، مۇرالارىن زەردەلەپ زەرتتەگەن قازاقستاندىق عالىمداردىڭ (ق. ب. جارىقبايەۆ، س. ق. قالييەۆ، ا. ك. كوب - ەسوۆ، ءا. ن. كوشەربايەۆ، ك. ج. يبرايەۆ، ت. ءا. احمەتوۆ، ا. ق. جۇمابەكوۆ. س. ا. ۇزاقبايەۆا، ا. س. كابىلوۆا، ك. ج. قوجاحيەتويا، ت. ب.) تۇجىرىمدارىنان الىنعان ۇزىندىلەر. بۇلاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى بەلگىلى تالاپتى قالىپقا (ءفارابيدى ۋتوپيست، اتەيست، دەيست، ماتەرياليست - دەگەن سياقتى ۇكىمدەرمەن ) تالدانىپ وڭدەلگەن تۇجىرىمدار. كەڭەستىك يديولوگيا سالتانات قۇرعان سول شاقتا بۇدان باسقا مۇمكىندىك تە. جول دا بولعان جوق. ال، شىنايىلىق، تاريحي ادىلەتتىك شىندىق قايدا جاتىر؟ ناعىز پاراساتتى، تولىق، جەتىلگەن ادامدار جاۋىنگەر اتەيزمدى دە، گىلىمي ماتەرياليزمدى دە ۇستانا وتىرىپ، تۇمشالانعان سانانى ساياساتقا باعىندىرماي پاش ەتە الادى ەكەن.
مىسالى، اقجان جاقسىبەك ۇلى ءال - ماشاني:« عىلىمي پارىزدىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى دە ءال - ءفارابيدى كەمەڭگەر عالىم ەتكەن، ۇلى عۇلامالىققا جەتكىزگەن بابانىڭ ءوزى ءتالىم العان ورتاسى – عىلىمي يسلامي جول» – دەپ يسلامدا عىلىم مەن ءدىن تۇتاس ءبىر نارسە ەكەندىگىن ءدىندى اۋىزعا الۋدى اقىماقتىق سانايتىڭ زاماننىڭ وزىندە بارشاعا پاش ەتكەن... ال، وسى شاقتا، د. كەنجەتاي: «... فارابي بارلىق ريسالالارىن "بيسميللاھ" دەپ باستاعان ويشىل. ول ءدىندار. ول دەگدار. ول موراليست. ول فيلوسوف. ول ماسەلەگە يسلام الەمى دەپ ەمەس، ادام الەمى دەپ قارادى. سول ارقىلى يسلام الەمىن جاڭا ساتىعا كوتەردى. باتىس، يسلامنىڭ وركەنيەتتىك الەمىن مويىندادى. يسلامنان ۇيرەنۋگە ءماجبۇر بولدى.»، «ءفارابيدىڭ يسلام الەمىنەن، ونىڭ ءدىن مەن فيلوسوفيانى، عىلىم مەن ءدىندى، ساياسات پەن ءدىندى، مورال مەن ءدىندى، ادام مەن ءدىندى، اللا مەن ءدىندى تۇجىرىمداۋىنان كورۋگە بولادى. ەڭ باستى ورىندا ادام جانە ونىڭ ساناسى تۇر. بۇل ويلار ءفارابيدىڭ "كيتاب ال ميللا" ياعني "ءدىن تۋرالى تراكتاتىندا" ورىن العان. اللا مىنا الەمدى ادام ءۇشىن جاراتقان. ادام ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ادامعا ادامدىعىن ەسىنە سالاتىن، تانىم، تۇسىنىك، تەوريا، شابلونعا قاراعاندا "ۇستاز ادامنىڭ"، "ۇلگى ادامنىڭ" ىقپالى قۋاتتى بولادى.
مىنە وسى تۇجىرىمعا ساي ول حازىرەت مۇحامماد پايعامباردى، ادامزاتتىڭ تۇڭعىش ۇستازى، "رايس ال اۋۋال" رەتىندە تۇسىندىرەدى.»- دەيدى. بۇل تۇجىرىم، ۇلى بابامىز يسلام ءدىنىن عىلىممەن ەگىز دەپ تانىعاندىعىن كورسەتەدى. عىلىم، ءبىلىم، ءدىن اراسىنداعى بايلانىسقا جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستىرۋ سياقتى ەڭبەكتەردىڭ ۇلتتىق رۋحتى وياتۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋگە قوسار ۇلەسى زور. ءال - فارابي اللانىڭ قۇدىرەتى مەن ۇلىلىعىن باستى ورىنعا قويدى. جاراتقاننان كۇنا - قاتەلىكتەردەن تازارتىپ، تازا اقىلدى ءناسىپ ەتۋىن سۇراپ كۇندىز - ءتۇنى دۇعا قىلعان.«ءدىن كىتابى» ەڭبەگىندە: مىنانداي ۇزىندىلەر بار: «ۋا، اللا! پەندەڭنەن ناداندىق پەردەسىن سىپىرىپ، پانيلىك كىنارات - تاردان پاك ەتە گور. ءوزىڭ رازى بولاتىن ءىس قىلۋدى ءناسىپ ەت! ۋا، اللا! مارتەبەمدى بيىك ەت! ءار ءىسىمنىڭ سوڭىن قايىرلى قىل! ماقسات - مۇراتتارىمدى اسىل قىلىپ، ىسكە اسىر! ۋا، شىعىستار مەن باتىستاردىڭ يەسى! ۋا، راببىم! بويىما تەكتىلىك پەن بەكزاتتىقتى بەر، پايعامبارلاردىڭ كەرەمەتتەرىن كورسەت، بايلاردىڭ باقىتىن بەر، دانىشپانداردىڭ دانالىعىن دارىتقايسىڭ، تاقۋالاردىڭ تاقۋا - لىعىن تانىت - قايسىڭ! ماعان اقيقاتتى اق قىلىپ كورسەت! جالعاندى جالعان ەتىپ كورسەت. ۋا، اللا! دانالىقتىڭ ەڭ بيىك دەڭگەيىنە جەتكىزىپ، پاكيزات پەرىشتەلەرىڭنىڭ الەمىنە جاقىندات! وسى جولدارعا تالداۋ جاساي وتىرىپ ۇلى ويشىلدىڭ بار ءومىرى اللادان ءوزى تىلەگەن تىلەگى قابىل بولدى عوي دەپ قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى.
سەبەبى: ءال - فارابيگە الەمگە تانىمال ۇلى تۇلعا، ويشىل، عالىم، تۇركى، يسلام الەمى فيلوسوفياسىنىڭ جۇلدىزى، حالىقتىڭ ءوزى اريستوتەلدەن كەيىنگى ادامزاتتىڭ ەكىنشى ۇستازى دەگەن اتاۋ بەردى. بۇل تۇستا ۇلى بابامىزدىڭ ءوزى دە اريستوتەلدى اسا جوعارى باعالاپ، ۇستاز ساناعان. ءال - ءفارابيدىڭ «جامان مىنەز - قۇلىق - بۇل رۋحاني دەرت، جاقسى مىنەز - قۇلىق پەن اقىل - وي پاراساتى - ادامنىڭ باستى ءقادىر - قاسيەتتەرى»، «باقىت - ءاربىر ادام ۇمتىلاتىن ماقسات»، ال «ۇستازدىڭ مىنەز - قۇلىق نورماسى قالىپتى ءىس - ارەكەت ۇستىندە عانا قالىپتاسادى»، «ول ينتەللەكتىڭ پايىمداعىش وبەكتىلەرىن اڭعارادى، سۇلۋلىقتى سۇمپايىلىقتان ايىرادى، ءسويتىپ، ونەر مەن عىلىمعا يە بولادى» دەگەن ورتاق تاعدىردىڭ قاعيداتتارىن ءوز پەداگوگيكاعا ورنىقتىردى. ءال - ءفارابيدىڭ «قايىر - ىمدى قالانىڭ تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراس - تارى» مەن «فيلوسوفيانىڭ ءدىندى قاجەتسىنبەۋى» ت. ب. فيلوسوفيالىق تراكتات - تارىندا شەڭبەر - قالا بولمىسى جەر شارىنداعى ون سەگىز مىڭدا ءبىر عالامداعى تىرشىلىكتىڭ شاعىن مودەلى تۇرىندە الىنىپ، ادامزات بالاسىن نەسىبەلى باقىتقا كەنەلتەتىن ىزگىلىك پەن ادىلەت ەتىپ كورسەتەدى. يگىلىك، بايلىق اتاۋلى - وتكىنشى دۇنيەنىڭ، ءپانيدىڭ عانا ولشەمى، ال ىزگىلىك باقىت ۇعىمدارى - ماڭگىلىكتىڭ باقيلىقتىڭ جولى. ىزگىلىك - يماندىلىقتىڭ ساۋلەسى. جۇرەگىنەن يمانى تايعان، ءناپسىسىن ىنسابىن تىيماعان جان ادامزات بالاسىنا جازمىش ءىلىم - ءبىلىمدى، تاعلىم تاجىريبيەنى ىزگىلىك جولىنا ەمەس، كەسىرلى كەساپاتقا، تەرىس پيعىلعا پايدالانۋى مۇمكىن، جۇرەگىن تازا ۇستاپ، يمانىنا كىرشىك تۇسىرمەي، رۋحاني كەمەلدىككە تالپىنعان تۇلعالار ۇلى جاراتۋشى دەڭگەيىنە جاقىن ساتىعا كوتەرىلىپ، جەر بەتىندەگى تىرشىلىك سىرىن باعامداي الادى. [ «فيلوسوفيالىق تراكتاتتار» ورىسشادان اۋد. ق. ساعىندىقوۆ، م. جانعالي جانە م. يشمۋحاممەدوۆ.- الماتى: عىلىم، 1973. - 448 ب.] ءال – فارابي ءوز داۋىرىندەگى اتقارعان ەڭ ماڭىزدى قىزمەتى ءدىن مەن فيلوسوفيا اراسىنا كوپىر سالدى.
ونىڭ ويىنشا ناعىز ويشىل فيلوسوف پەن پايعامبار اراسىندا ايىرما - شىلىق از. ءال – فارابي دانا ويشىلداردى، ءدىن شىندىعىن ءتۇسىندىرۋ ماسەلەسىندە، پايعامبار دارەجەسىمەن تەڭەس - تىرەدى. ءال - ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە، ەڭ كەمەڭگەر باسشى بويىندا ويشىلدىق قاسيەتى بار ادام. بۇل قاسيەتتەر مۇحاممەد پايعامباردىڭ بويىندا بولعان. سوڭدىقتان ءال - فارابي مۇحاممەد پايعامباردى «ءبىرىنشى باسشى» دەپ ەسەپتەگەن. يماندىلىق قاسيەتتەر – ينتەللەكتۋالدى ۇلت تاربيەلەۋدىڭ، ۇلتجان - دىلىق قاسيەتتەردى مەڭگەرتۋدىڭ بىردەن - ءبىر نەگىزگى جولى. ءال - فارابي دىلدىك تازالىق، ادامدارعا دەگەن قايىرىمدىلىق، ءاربىر ىستەگى پاراساتتىلىق تۋرالى ويلارىمەن يسلام ءدىنىن ادامداردىڭ قاراپايىم تىرشىلىگىنە جاقىنداتا تۇسەدى.. “جۇرەگى شىنايى سەنىمگە تولى، پاك - مىنەزدى جاندار عانا ءتاڭىرى ماحابباتتا لايىقتى”. مۇنداي تۇلعادا رۋحاني سانا ءوز كەمەلدىگىنە جەتكەن. سوندىقتان، رۋحاني سانا ارقىلى ادام تانىمىنان ورىن العان ءتاڭىرى بولمىسىن كەمەلدىككە جەتكەن تۇلعا عانا (اقىل - وي كۇشىمەن) تانىپ بىلە الادى. تانىمنىڭ ەكى فورماسىنا نازار اۋدارعان ءال - فارابي، ونى ىشكى جانە سىرتقى دەپ بەلەدى. جانە سول ارقىلى رۋحاني دۇنيەنى تارازىلايدى. ءال - فارابي: “الەمدەگى زاتتار مەن قۇبىلىستاردى سەزىم ارقىلى تانىپ بىلۋگە نەگىزدەلگەن تانىم – ادام تانىمىنىڭ سىرتقى نەگىزىن تۇزەدى.
ال تانىمنىڭ ىشكى بولىگىن ءابسوليۋتتى تازا، كيەلى رۋح كورىنىس العان اقىل - ويدىڭ قىزمەتىمەن بايلانىستىرامىز” - دەپ تانىمنىڭ ىشكى بەلىگىنە كوبىرەك مەن بەرەدى. ءابۋ ناسر ءال - فارابي: فيلوسوفيا مەن ءدىندى شەندەستىرە قاراستىرىپ، ەكەۋىن ءبىر ساناتتاعى سانالى ءبىلىم دەپ تانىپ، فيلوسوفيانىڭ باستى ۇستانىمى - دالەل، ءدىننىڭ وزەگى سەنىم دەپ تۇجىرىمداعان. يمان، ينابات، ادامگەرشىلىك، ىزەتتىلىك، ىزگىلىك ىزدەرىنىڭ قاينار كوزى ءدىني تانىمدا، دىندە جاتىر. ءدىن – ادامنىڭ كۇنادان تازارۋ جولى، ادامدى ادامشىلىققا باستاۋ، تاربيەلەۋ جولى. قۇران - ادام بويىندا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى دارىتاتىن اسىل مۇرا. ادەپتى يناباتتى، شىندىقتى، ادالدىقتى قاستەرلەيتىن قازىنا. قازاقتىڭ ءبىر اقيقاتى دالەلدەنگەن بولسا "قۇران اتسىن"- دەپ، ءىستى قارعانۋى تەگىن ەمەس قوي. قازاق بالاسى دۇنيەسى تازا، ار - وجدانى پاك، ارلى ادامدى "يمان ءجۇزدى" "اۋزىندا اللاسى، قولىندا قۇرانى بار ەكەن دەپ قۇرمەت تۇتادى. نەمەسە "ال حاياۋ شوعباتۋن مين - ال - يمان». اريستوتەلدەن كەيىنگى ۇلى ۇستاز مۇراسىندا ادام تاربيەسىنە دە قاتىستى قۇندى دۇنيەلەر جەتەرلىك. ونىڭ قۇزار شىڭى - تۋران توپىراعىنا ىزگىلىك پەداگوگيكاسىنىڭ ءدانىن سەۋىپ، ونىڭ عىلىمي نەگىزىن سالىپ، پراكتيكالىق باعىتىن كورسەتىپ بەرگەندىگى بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدان ونىڭ الەمدىك ۇستاز مارتبەسىنە ساي تاريحي ءرولى جوعارى باعالانعانى بەلگىلى.
سوندىقتان دا، ول ويشىل عۇلاما عانا ەمەس عۇلامالاردىڭ الەمدىق ۇستازى، الەمدىك ابىزى اتاندى. ول، يمانيپەداگوگيكا اتالاتىن پەداگوگيكالىق ءىلىمنىڭ توليەسى. ءال - فارابي جاڭا فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتەر ورناتا وتىرىپ سولارعا ساي ناتيجەلەرگە جەتىپ وتىردى. بۇل ناتيجەلەردىڭ كورىنىسىن دىندە، ءدىني زاڭنامالاردا، ساياسات پەن عىلىم سالالارىندا بايقاي الامىز. بۇل ەنگىزىلگەن «جاڭاشىلدىقتاردا» ءال - ءفارابيدىڭ فيلوسوف - يالىق پرينسيپتەرى مەن فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىنىڭ ەڭ العاشقى باستاۋى رەتىندە ءدىن قارالادى، ارينە ءدىن بۇل جەردە ەرەكشە فيلوسوفيالىق عىلىم رەتىندە قارالدى. ءدىن مەن فيلوسوفيا سوناۋ سوفيستەر زامانىنان بەرى ءبىر - بىرىنە قارسى قاراستىرىلىپ كەلدى. سوكراتقا تاعىلعان ايىپتاردىڭ ءبىرى ونىڭ ءدىني قۇندىلىقتاردى مويىنداماي، ونىمەن ساناسپاۋىندا ەدى (ياعني، ول فيلوسوفيانى دىننەن جوعارى قويدى). ءال - فارابي فيلوسوفيا مەن الەۋمەتتانۋ، ساياسات، پەداگوگيكا، ەتيكا، ديالەكتيكا جانە ساياسات ماسەلەلەرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ويشىلدىڭ يدەيالارى ءوز زامانىنان وزىق بولدى. ونىڭ جۇمىستارى ءالى دە وزەكتى. ءال - فارابي الەمدەگى بارلىق نارسەنىڭ 6 دەڭگەيگە بولگەن. ولار ءبىر - بىرىنە تىعىز بايلانىستى ەكەنىن ايتقان. ءبىرىنشى كەزەڭ — بارلىق نارسەنىڭ تۋۋى. ەكىنشى كەزەڭ بارلىق زاتتىڭ پايدا بولۋى. ءۇشىنشى كەزەڭ اقىل - وي نەمەسە دامىپ كەلە جاتقان اقىل. ءتورتىنشى كەزەڭ — جان.
بەسىنشى كەزەڭ ءپىشىن (فورما). ال التىنشى - ماتەريا. بۇل التى كەزەڭ ادام جانە قورشاعان ورتانىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتكەن دەگەن فيلوسوفيالىق وي. وسىلاردى ەسكەرسەك، ءال - ءفارابيدىڭ تاربيەلىك ىلىمىندە فيلوسوفيا، پەداگوگيكا، ءدىن ۇشەۋى وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي ءبىرى - بىرىنە يىق تىرەسىپ جىمداسىپ تۇر. ءجاي عانا قاراساق يماندىلىققا باۋلۋ قازاق ءىلىمىنىڭ تەرەڭدەگى تۇعىرى ءتارىزدى سەزىلەدى. ال. ءفارابيدىڭ ءداۋىر دەڭگەيىمەن قاراساق يمانيپەداگوگيكا عىلىمىن باعدارلاي الامىز. فارابي بابامىز يمانيپەداگوگيكانىڭ توليەسى.
سەبەبى، ءال - ءفارابيدىڭ ءتالىم - تاربيەلىك يدەيالارى تەوريالىق دارەجەسى جاعىنان كەز كەلگەن پەداگوگيكالىق ىلىمگە باستاپقى نەگىز بولا الادى، اسىرەسە ونىڭ كۇللى ادامزات قاۋىمداستىعىنىڭ جيىنتىعى رەتىندە ۇلى قوعامدى سۋرەت - تەيتىن ىزگىلىك تۇعىرناماسى قازىرگى پەداگوگيكانىڭ جەتەكشى يدەياسى بولىپ وتىر. ءال - فارابي ءوزiنiڭ وسى تۇجىرىمدارىن ارى قاراي عىل - ىمي جەتiلدiرە كەلiپ، تۇركi حالىقتارىنىڭ ءتالiم - تاربيەسiءنىڭ نەگiزi بولعان ءۇش ءتۇرلi iلiمنiڭ: ءبىرىنشى - حاۋاس، حاۋاس ساليم حاۋاسي حامسا زاھيريدي (ءتۇيسiك، iشكi بەس سەزiم جانە سىرتقى، بەس سەزiم)، ەكiنشi - يماني گۇل (ءۇش ءسۇيۋ)، ءۇشiنشi – ءجاۋانمارتلiك (اقىل، ءادiلەت، راقىم) ءمانiن ءتۇسiندiرەدi. ءفارابيدىڭ پەداگوگيكالىق ارەكەتى: ءوزى عىلىمي نەگىزىن تۇجىرىمداعان، مورالدىق - ەتيكالىق ىلىمىندە، پاراساتتى ادام (يناني فازىل) تۋرالى تانىمىندا جاتتى.
(س. عابباسوۆ) قوبداباي قابدىرازاق ۇلى (عالىم - جازۋشى)
You Might Also Like
-
ۇزاق مەرزىمىدى جوسپاردىڭ تاراۋى: 1. 1. كومپيۋتەردىڭ قۇرىلعىلارىمەكتەپ: «№17 ورتا مەكتەپ» مكممۇعالىمنىڭ اتى - ءجونى: ۋتۋالييەۆا ا. ن.سىنىبى: 5
