ءانشى
جەتىشاتىر — جاقسى قالا.
قاپتاپ جاتقان قازاق. جازى-قىسى — قىمىز، ويىن-ساۋىق — «كاتاتسيا». ايت، توي، قۇدالىق، ات جارىس، كۇرەس. ماسكۇنەم، توبەلەس. ءۇي قىدىرعان كولەڭ-كولەڭ اق جاۋلىق... جاز شىقسا پاروحود، پاروم، جەلقايىق،جاسىل ارال، قالىڭ ورمان... كوككە شىققان، گۋلايتسوققان، ماسايراعان شات كوڭىل... سىرناي-كەرنەي...قىزىق دۋمان... قايتكەنمەن سەرگەك قالا.
ستيپەنديادان جىرمالاعان ازدى-كوپتى تيىننىڭ قىزىعىن كورگەلى ادام سياقتانىپ وتىز تيىنعا بەرجاباي جالداپ، جەكسەنبى كۇنى ار جاققا تارتتىق.
كەلگەن جىلىمىز. قالانىڭ جاي-جاپسارىنا قانىق ەمەسپىز.
— اعاي، جاقسى قىمىز كىمدە بار؟
بەرجاباي ايەلدەردىڭ اتىن شۇبىرتا باستادى.
— جۇماش كىمنىڭقاتىنى؟
— قاتىن ەمەس،قىز...
باقساق، «ءابۋقانيپا»، «يمام اعزامشىلاپ»، قىمىزشىلار قاتىنداردىڭ اتىمەن ايتادى ەكەن.
ون مينۋتتا ارعى قاباققا شىقتىق.
ار جاق — قازاق دالاسى. وزەن ورلەي سالىنعان ەكى مەشىتتى، ءبىر شىركەۋلى، ىعى-جىعى تايپاق قالا. اعاشى، كىرپىشى، توبەسى، توقالى جاپىرايعان تاۋكەنشىك ۇيشىكتەر: «ءبىزدى قازاقتان باسقا كىم مەكەندەسىن؟» دەگەندەي، بەت-اۋزى قيسايىپ، كوزدەرى سىعىرايىپ، كەمسەڭدەپ تۇرعان ىسپەتتى. بايلاردىڭ كوك شاتىرلى سالاۋاتتى سارايلارى جامان-جۇمان باسپانالاردى - باسىپ كەتەتىندەي قورازدانىپ، باسىن كوككە سوزادى. كوك شۇعا تىستى، جانات قۇندىزدى كوك قۇمىرا بورىك كيگەن ماۋباس، بورداقى بايلار ات-تۇرمانى جارقىراپ، كوكمويىن جەگىپ، بىلقىلداق قاشابادا شالقايىپ جاتىپ، كاتاتسيا سوعادى. ەسكى-قۇسقى كيىم، ەتىك-مەتىگىن قولتىقتاپ، دورباسىن، بوقشاسىن ارقالاعان قالانىڭ كەدەيلەرى جاياۋ-جالپى سۇمەڭدەپ، ساقالىنا سۇڭگى تۇرىپ، بازارعا كەتىپ بارادى. كوپشىلىك تاماق تاۋىپ قايتا ما؟ ايتپەسە ساندالىپ، قۇراماي قاۋىپ قايتا ما؟ كىم ءبىلسىن؟.. جوقشىلىق قىسىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ مەڭ-زەڭ بولعان سورلىلار نەدەن مۇنداي بولعانىن قايدان ءبىلسىن؟..
— بالالار، قايدا اپارايىن؟
— قاي جاقىنىنا اپار!
— جاقىنى اققاتىن... شاكەت تە الىس ەمەس...
— قاي قىزى بارىنا اپار، — دەيمىز.
بەرجابايشى قوس تەرەزەلى توقال ءۇيدىڭ الدىنا ويىسىپ تۇرا قالادى.
تىماقتارىن شەكەسىنە سالعان تورت-بەس جەلبەگەي سال داۋرىعىپ، يتەرمەلەسىپ، تالتىرەكتەپ ۇيدەن شىعىپ كەلە جاتادى. بىزگە وقشيا قارايدى دا، «زيانسىز بالالار» ەكەنىمىزدى بىلگەن سوڭ، تۇمسىعىن كوتەرىپ ءجۇرىپ كەتەدى.
كوپتەن كۇتكەن جەڭەشەدەي، اۋىز ۇيدەگى التىن سىرعالى، اق قۇبا، بيداي ءوڭدى كەربەز جەڭگەي: «بالالار، جوعارى شىعىڭدار!» — دەپ مايىسىپ، تورگى ۇيگە قاراي سىلتەيدى.
توسەك-ورنى، دوڭگەلەك ۇستەلى، تەگەنەسى، كەسەسى بىرىنە-بىرى ساي شاپ-شاق قانا بولمەدە ەكى-ۇش جىگىت قىمىز ءىشىپ، توماشاداي اپپاق قانا شاكەت سىرلى قاسىقتاي سارى وجاۋمەن قىمىز ساپىرىپ وتىرادى. مۇرتى توقپاقتاي تۇكسيگەن سارى جىگىت سىرعىپ ورىن بەرىپ، وتىرىسىمەن كەسەسىن ۇسىنادى. بۇل قالانىڭ ءبىر جاقسى جەرى — قازاقتىڭ وقىعان بالالارىن سىيلايدى. بالالارى ۇلكەندەرىن سىيلايتىن بولعانى عوي.
«قىمىز اكەلەيىن بە؟» — دەگەندەي، شاكەت كوزى كۇلمەڭدەپ بىزگە قارايدى.
— ءبىر شەرىك قىمىز... — دەپ اۋزىڭنان شىعۋى-اق مۇڭ، شاكەت جىلپ ەتىپ، ءبىر ۇلكەن بوتەلكەنى الىپ كەلەدى. دايارلاپ قويادى-اۋ دەيمىن. كەمەشتى سارى تەگەشتى الدىنا تاقاپ قويىپ، توڭكەرە لىقىتىپ، بۇراپ-بۇراپ شورىلداتىپ، قىمىزىن لەزدە قۇيا قويادى. قويۋ سارى قىمىز كوبىگى بۇرقىراپ، بىجىلداپ ءيىسى كەۋدەڭدى جارادى.
اۋپىلدەكشە كەكىرىپ، قىمىز كەڭىردەككە كەلىپ، كوزى قىزارعان قوناقتار شۇلەڭگەر جىگىتسىپ:
— ءما، قارىنداسىم، ءوزىڭ ءىش! — دەپ كەزەك-كەزەك شاكەتتى سىيلايدى. شاكەت ەرنىنىڭ ۇشىن تيگىزىپ ءبىر جۇتادى دا، اياق يەسىنە قىلمىڭداپ ءبىر قاراپ، قايتا قۇيىپ بەرەدى.
شاكەت — ون بەس-ون التىداعى جاس بالا. پالەن سۇلۋ دا ەمەس. ءبىراق بەت ءپىشىنى، كوز قاراسى نەشە الۋان قۇبىلادى. كەيدە قاسىن كەرىپ سىزىلا قالادى، كەيدە نازدانعانداي كوزىن قىسىڭقىراپ قىلىمسيدى، كەيدە سەنى سۇيەم دەگەندەي قۇلاقتانىپ تەرەڭ قارايدى،كەيدە كوزىن جالت ەتكىزىپ جايدارىلاناقالادى. ايتەۋىر توقسانقۇلپىرىپ وتىرعان ءبىر كوز.قوناقتارىن نەبىر-ەكى اۋىزازىلىمەن، نە سيقىرلى كوزىمەن سىيلايبىلەدى. اڭعال ادامىشىنەن «مەنى-تاۋىر كورىپ وتىر» دەپويلاپ قالاتىن. شاكەت كىمدى جاقسىكورگەنىن ءبىر اللا بىلمەسە،كىم ءبىلسىن... كوزىمەن الداپ،اقشاسىن قاققالىوتىرعانىن اقىماقتار قايدان ءبىلسىن...
اركىم بارىن بازارعا سالىپ، مال تاپپاق، كۇنەلتپەك قوي. شاكەت تە كوزىن ساتىپ كۇلگىرلەنىپ وتىرعانى — كۇنەلتۋدىڭ كاراسى. تۇرمىس، جوقشىلىق نە قىلعىزبايدى، شاكەتتە دە سول مۇقتاجدىق. شاكەت ءبىر ءۇيلى جاندى كوزىمەن اسىراپ وتىر. شاكەت اقشاعا قىزىقسا، الدەكىم بىلەدى... ايايسىڭ شاكەتتى. قارعايسىڭ مىناۋ وتىرعان ەسىرىكتەردى. مىناۋ جۇگەنسىزدەر، اناۋ قاسىن كەرگەن جەڭگەسى شاكەتتى بۇزباي قويار ما؟..
قالا جىگىتتەرى قالجىڭعا توپاس كەلەدى عوي.
ءازىلى جاراسا الماي، قىمىز ۇسىنۋعا زورلاپ وتىرعاندا، ارسالاڭداعان ءبىر جىگىت كىرىپ كەلدى. ءوز ۇيىنەن جاڭا كەلە ءبىر كەسەنى الىپ، «قۇيشى!» — دەپ، شاكەتكە سۇيكەنە وتىرا كەتتى.
قوناقتار: «بارەكەلدى! جاقسى كەلدىڭ!» — دەپ اياقتارىن ۇسىندى.
— شاكەت، قاراعىم، گارموندى اپەرشى!
— ويباي ۋاقىتىم جوق، بەرجاباي كۇتىپ تۇر...
— بارارسىڭ، ازىراق ءانسالىپ كەت...
جىگىتتەر جابىلىپ بولماعان سوڭ، ءانشى ساندىققا وتىردى. شاكەت سىرنايىن اپەردى. ءانشى شاكەتكە قاراپ مىرس ەتىپ: «بولماس، بولماس»، — دەپ، گارموندى قولىنا الدى.
ءانشى، ەركىن، ەركە ەكەن. شاكەتكە قاراپ:
— بەتىمنەن ءبىر ءسۇي، ءان سالايىن، — دەدى.
— ويباي-اۋ! سويتپەي... — دەپ شاكەت نازداندى.
— ونىسى دۇرىس. ايتپەسە ناشىنا كەلمەيدى، — دەپ وتىرعاندار كەۋ-كەۋلەدى.
شاكەت سۇيە قويمادى. ءانشى ۇيالىپ قالاتىنىن سەزدى بىلەم، ەڭكەيگەن كىسى بولىپ، بايقاۋسىزدا شاكەتتىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ الدى. شاكەت انتەك قىزارىپ، باسىلا قالدى.
ءانشى كوڭىلى داۋالاعانداي، ىرعالاڭداپ موينىن بۇرىپ سالىپ، گارموندى بارىلداتىپ كۇيلەدى.
ۇشاتىن قۇستاي قىمتانىپ، قومدانىپ الدى. وتىرعاندار اۋزىن اشىپ اڭىردى. ءانشى جىبەردى. ءبىر-بىر اۋىزدان ءان سالدى. از دا بولسا بىرەگەي بولدى.
سۇمىرەيتە،قىلميتا سوقتى،جەلدەتە قۇتىرتا سوقتى. لەبىزى قۇلاققا جاعىپكەتتى، جۇرەكتى تەربەتتى، تامىردى جەلپىندىردى، بويدى شىمىرلاتتى.
— ءويت، شىركىن!.. پا، سابازىم-اي!
— وي، پالە-اي!
ميداي جازىق قۇلا تۇزدە ءىشىڭ پىسىپ كەلە جاتقاندا، كوزىڭە سۇلۋ ورمان، ساۋلەتتى تاۋ كورىنسە، كورىكتەن، وتتان ايىرىلعان، قاباعىنان قار جاۋعان قاريالاردىڭ ورتاسىندا، كەنەتتەن اتقان تاڭداي سۇلۋ ساۋلەم قىز كورىنسە، قاراڭعى تۇندە ەل تابا الماي ساندالىپ كەلە جاتقاندا، اياعىڭنىڭ استىنان قيۋادان وت جىلت ەتىپ كورىنسە، قانداي قۋانىپ، كەنەلىپ قالاسىڭ. جاپا-تارماعاي جىم بولىپ تومسارىپ، توڭ-تورىس وتىرعان جاندارعا ءانشىنىڭ ءانى دە سونداي اسەر بەردى. كوڭىل ءبىر جادىراپ شايداي اشىلدى. اتتەڭ، اۋىزدىڭ ءدامىن الا الماي، قۇمارىمىز قانا الماي قالدىق.
— بۇل قاي ءانشى؟
— ءانشى ءامىرقان وسى، — دەدى.
— ءامىرقاندى جۇرت ماقتايتىن. ءبىر ەستۋگە مەن دە ىنتىق ەدىم.
— ءامىرقاننىڭ ءۇيى وسىندا ما؟
— وسىندا.
— ۇيىنەن قاشان تابىلار ەكەن؟
— ونى قايتەسىڭدەر؟
— انشەيىن... ءانىن ءبىر ەستۋگە...
— ونى ۇيدەن ۇستاي المايسىڭدار. ول — ءبىر ساعىم.
— ءوزى نە كاسىپ ىستەيدى؟
— ءامىرقاندا كاسىپ بولا ما؟ ءان سالعاننان باسقا...
— اقشا تاپسا، جارايدى عوي...
— كوپ ۇستىندەگى جىگىت ەمەس پە؟ وعان كەدەيلىك بار ما؟
— ولەڭدى اقشا سۇراپ ايتا ما؟ جوق...
— اشتان ولۋگە بەيىل، ولەڭ ايتىپ اقشا سۇراعانىن كورگەمىز جوق.
— ونىسى قىزىق ەكەن!..
— ءوزى دە قىزىق جىگىت. ونسىز توپتىڭ اجارى كىرمەيدى. ايتەۋىر جاندىرىپ جۇرەدى.
راسىندا جاندىرىپ جىبەردى.
ءامىرقاننىڭ جايىنان از اڭگىمەلەسىپ، قىمىزعا قانعان سوڭ پاتەرىمىزگە قايتتىق.
ناۋرىزدا قازاق شاكىرتتەرى ساۋىق جاساۋعا دايارلاندىق. جاستاردىڭ تالابى، ونەرى، جىگەرى، قىزمەتكە جارامدىلىعى سىنالاتىن جەر دە ساۋىق، شالاعايلىعى، سالاقتىعى، قورقاقتىعى، ماقتانشاقتىعى، وزىمشىلدىگى بايقالاتىن جەر دە ساۋىق.
سپەكتاكل قويۋعا لايىقتى كىتابىڭىز دا، ايەلدەرىمىز دە بولمادى. ءبىرلى-جارىم وقىعان ايەلدەر ۇيالدى، بۇلداندى، كونبەدى. بىر-ەكىرەتشاقىرساق تا «باسىاۋىرىپ» كەلمەيقالدى. سونىمەن ءبىر پەردەلىك كۇلكى، قالعانىن دەكلاماسيا، حور، ءان دومبىرا، وركەسترمەن وتكىزبەك بولدىق. ساۋىعىمىز سارى الا بولسىن دەپ، ءامىرقاندى دا شىعارىپ، ءان سالعىزباق بولدىق.
ءوز رولدەرىمىزدى ءبىر ىڭعايلاپ، دايارلاپ العان سوڭ ءامىرقانعا كىسى جىبەردىك.
ءامىرقان قول ۇستاسىپ، سىپايى امانداسىپ وتىردى. انەۋگى شاكەتتىكىندە كورگەن ءامىرقان ەمەس، بۇيىعى، موماقان جىگىت.
«بالەنشە قانداي كىسى؟» دەپ سۇراساڭ، بەك دەگەن قۋ ءتۇرىن بۇزىپ اۋدارماي سالا قوياتىن. نارمامبەت شەشەن ءبىر قۇربىسىن: «ماي اۋىز، ماي قۇلاق، تاسباقا، تالتاقاي» دەپ سۋرەتتەگەن ەكەن. ەگەر مەن بەك ءتارىزدى قۋ بولسام، مويىنىمدى قىجىرايتىپ، كوزىمدى باجىرايتىپ: «ءامىرقان وسىنداي جىگىت» دەر ەدىم. ەگەر مەن نارمامبەتتەي شەشەن بولسام، ءامىرقاندى: «ەربەڭ قۇلاق، ەدىرەك، تالتيعان تاپەك اسىق» دەر ەدىم. ولارداي مەنىڭ ونەرىم جوق، سوندىقتان مەن ءامىرقاندى «شەۋلى قارشىعاداي شاپ ەتەر، كيىكتىڭ اسىعىنداي تاپ ەتەر» جىگىت دەپ قانا سۋرەتتەي الامىن.
ءامىرقاننىڭ بەس-التى ءانىن تاڭداپ الىپ، ساۋىق كۇنى كەلۋگە ۋادەسىن الىپ، اپارىپ سالدىق.
ساۋىققا ءوز الىمىزشە جاقسى دايارلانعانبىز. كلۋبتىڭ تەاترىن العامىز. بيلەت ەكى كۇن بۇرىن قىدىرتىپ ساتىلعان. جەتىشاتىردىڭ قازاقتارى قانداي تىراش: قاتىن-قالاش، بالا-شاعاسىمەن كەلدى — زالعا سىيماي كەتتى. مۇندايدا سانالى جەڭگەيلەردىڭ دە پايداسى ۇلكەن تيەدى عوي. ءرازيا جەڭگەي نەشە ءتۇرلى ءتاتتى ناندار ءپىسىرىپ، جەمىس الىپ، بالاسىنىڭ تويى بولاتىنداي قىزمەت ىستەگەن. وسپانبەك اعايدىڭ ۇيىندەگى جەڭگەي دە قوڭىر قازداي بايپاڭداپ، ەكى بوشكە قىمىزدى ساتىپ، اقشانى كوپىرتىپ الىپ جاتىر. قارىنداستارىمىز دا پروگرامما ساتىپ، سىمپىلداپ جۇگىرىپ ءجۇر. مۇقتاج شاكىرتتەر كەنەلمەگەن نە قالدى؟ جاستاردىڭ تۇڭعىش جۋرنالى اياقتانباسقا نە قالدى؟
حالىق مۇنشا جيىلادى دەگەن ەستە جوق. مىنا توپتى، اناۋ قىزمەتتى كورگەن سوڭ كوڭىلىمىز كوككە سەرپىپ، اياعىمىز سايعا تيمەي ءجۇر. جۇرت ۋ دا شۋ، ماز-مەيرام.
ساۋىقتى ناۋرىز مەيرامىنا ارناعان سوڭ قازاقتىڭ ەسكى ىرىمىن دا ىستەگەنبىز. سارقاسقا قۇرت كوجەنى تاي قازانعا ءجۇزدىرىپ، بۇقتىرىپ قويعانبىز. ىشىنە جىلقىنىڭ باسىن سالىپ، ەكى-ۇش تاباق ەت اسىپ، ۇلكەندەردىڭ الدىنا تارتپاق بولعامىز.
ويىن باستالماي-اق، جۇرت قىمىزعا باس قويىپ جاتىر. جالەن سىقىلدى مۇعالىمدەر ناۋرىزدى ءتۇسىندىرىپ، جاستاردىڭ تالابىن قۇتتىقتاپ، مىنبەگە شىعىپ ءسوز سويلەپ جاتىر. بىرەۋلەر: «اتا-بابامىزدىڭ جورالىعىن ىستەيىك» دەپ، ءتوس قاعىسىپ، كورىسىپ جاتىر. ويىن باسقارۋشى ءابىجاندا ەس جوق، كىشكەنە جۇتىپ كەلسە كەرەك. ءابىجان بولماسا، ساۋىق وسىنداي بولار ما ەدى؟ بيلەتتى دەندەپ وتكىزگەن، ايەلدەرگە تاماقتى ازىرلەتكەن، كىلەم، ىدىس، سايمان بار جابدىقتىڭ ءبارىن تاپقان سول. ءابىجان — ماقتانشاق جىگىت. جارناماعا، پروگرامماعا «باسقارۋشى» دەگەن اتى جازىلعانى ءابىجانعا زور اتاق. ءابىجاننىڭ تانىس ەمەس ادامى جوق، قۇرداسى ەمەسى تاعى جوق. ول جۇرتتىڭ بارىنە ەركىن. بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان تارتقانداي عىپ الادى. ونىڭ ويىنى قايسى، شىنى قايسى ەكەنىن ادام دا بىلمەيدى. ويىندى ءابىجانداي كىسى باسقارسىن...
قوڭىراۋ ەكى سوعىلدى. ءبىز ساحنا جاقتا دومبىرامىزدى كۇيلەپ، تاماعىمىزدى كەنەپ، كىسىلەرىمىزدى جيناپ، جاعامىزدى تۇزەپ، شاشىمىزدى تاراپ، نارسەلەرىمىزدى قۇرىپ، شالا ءبۇلىنىپ، جانتالاسىپ جاتىرمىز. «وسىنشا توپتىڭ الدىندا شالدىرىپ، ماسقارا بولىپ قالامىز با، بولماسا شاپالاق سوعىلىپ، قوشامەت الامىز با» — دەپ جۇرەگىمىز ءدۇرس-دۇرس ەتەدى.
قوڭىراۋ ءۇش قاعىلدى.
شىمىلدىق اشىلدى. زال ۋ-شۋ، ايقايلاسىپ، كيمەلەسىپ، ورىنعا تالاسىپ، «داۋىستاما!»، «وتىرىڭدار!» دەسىپ كۇڭكىلدەسىپ جاتىر. الدەن ۋاقىتتا سايابىرلايىن دەدى.
وزىمىزشە جاقسى شىعاردىق دەپ ويلادىق. شىمىلدىق جابىلدى، شاپالاق سوعىلدى.
حورىمىز جامىراپ جاقسى شىقپادى...
راحىمبەك دەكلاماسياسىن جاقسى ايتتى. سكريپكاعا ءان قوسقان ون ەكى جاسار ءمارجىم تاماشا سوقتى. قايتا-قايتا شاقىرىپ، زالدى دۇرسىلدەتتى. ءوزى تىلەنىپ شىققان ستۋدەنت بيكەشىمىز «جالعىز شالدى» باستاعاننان مىڭگىرلەپ، «قاتتىراق، قاتتىراق» دەگىزىپ ەدى، ورتا كەزىنە بارعاندا، توبەگە ۇرعانداي تۇرىپ قالدى. قاعازىنا قاراپ، كانە تابا السىنشى! «قايت، قايت!» — دەيمىز. تىڭدامايدى. ءوزى دە قىلاڭ كىسى ەمەس ەدى، الدەن ۋاقىتتا ءبىتىرىپ، ءورت سوندىرگەندەي قاپ-قارا بولىپ، ساحنانىڭ ارتىنا جوق بولدى.
ءبىراق «ءابيىردى اقشا وتاۋ جاۋىپ»، كەيىنگىلەر سۇرىنبەي شىقتى. اسىرەسە جۇرتتى سۇيىندىرگەن ءامىرقان بولدى.
قازاق ىشىندەگى جيىن، تويدا ايتقانى بولماسا، ءامىرقان تەاتردا ءان سالىپ كورگەن جوق ەكەن.
«جۇرتقا ءتاجىم ەتەسىڭ، دومبىراڭدى كوپ كۇيلەپ جالىقتىرمايسىڭ، سىپايى ءجۇرىپ تۇراسىڭ» دەپ تاپسىرعامىز. ءامىرقان ونىڭ ءبىرىن دە ىستەگەن جوق. جايداعىسىنداي ىركىلمەستەن تايتاڭداي باسىپ باردى دا نامازدى تىزە باسقان كىسىشە، بەلۋارىنا شەيىن ەڭكەيدى. ءسويتتى دە شالقايىپ وتىرا كەتتى.
ءامىرقان شىعىسىمەن شاپالاق شارتىلدادى. وزگە شىعۋشىلاردان ءامىرقاننىڭ كيىمى دە، ءتۇرى دە، ءجۇرىس-تۇرىسى دا جات ەدى، قازاقتىڭ ەركىندىگىن ەسكە ءتۇسىرۋشى ەدى.
دومبىراسىن كۇيلەپ، ەكپىندەتىپ بىر-ەكى سارىنداتىپ الدى دا، ايقايعا باستى.
زال تىم-تىرىس بولدى...
توپ كورگەندە ءامىرقان ارۋاقتانىپ، كوتەرىلىپ كەتەدى ەكەن. بۇرىنعى داۋىسى استار بولماي قالدى. زال جاڭعىرىپ، كۇڭگىرلەپ كەتتى.
سۇڭقىلداعان كومەيى
سىبىزعىنىڭ ۇنىندەي؛
ەسكەكتەگەن تولقىنى
«بوزايعىردىڭ» كۇيىندەي؛
اسپانداپ سوققان ايعايى
التايدىڭ اسقار تاۋىنداي؛
جەلپىلدەتكەن تۇندىكتى
كۇزدىگۇنگى داۋىلداي؛
تومەندەتە سورعالاپ،
تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي؛
اسەم، اسەم ناقىسى
ايدىننىڭ سۇلۋ قۋىنداي؛
قالىقتاتىپ سوزعانى
سارىارقانىڭ بەلىندەي،
جاياۋلاتسا، باياۋلاپ،
ارقانىڭ قوڭىر جەلىندەي؛
تامىلجىتىپ، سىنىقسىپ،
جاڭا تۇسكەن كەلىندەي؛
قالىڭ قازاق دالاسىن
انىمەن زالعا سىيعىزدى،
داۋىسىن كوپكە سۇيگىزدى،
شاپالاق تا شاپالاق...
پالە شىركىن! بيس-بيس...
تاعى دا شىق، تاعى دا!..
تاعى شىقتى ءامىرقان.
بۇ جولى ءامىرقان باسقا انگە سالدى.
ءبىر-بىرىن قيىپ كەتە الماي، مۇراتىنا جەتە الماي، قوش ايتىسقان جارعا ۇساپ، جالعىزىنان ايرىلىپ، قاناتىنان قايىرىلىپ، زارلاعان بەينە جانعا ۇساپ، بولماسا جىلاپ ەگىلگەن، كوزدەن جاسى توگىلگەن، بەينە ءبىر قايعى-زارعا ۇساپ، وكىنىشتى، وكسىكتى، قاسىرەتتى، مۇڭدى ءاندى سارنادى. جۇرت تومەن قاراپ، اركىم جۇرەگىمەن سىرلاسقانداي، ءانشىنىڭ بىتىرگەنىن دە سەزبەي قالدى. كەنەت تىم-تىرىس بولا قالدى دا، شاپالاق قايتا سوعىلدى. قالعىپ كەتىپ ويانعان، قىزىقتى ءتاتتى ءتۇس كورگەن، قايتارام دەپ تالپىنعان كىسىدەي، جانعا جاققان ءتاتتى ءۇننىڭ كەتكەنىنە وكىنىپ، ورشەلەنە سوعىلدى.
ءامىرقان تىماعىن قىڭىرايتا كيىپ تاعى باردى. تاعى سوقتى. تاعى دا ەسكەكتەتە، جەلپىندىرە، جەلىكتىرە، ىشقىندىرا، قۇلشىندىرا سوعىپ، تىڭداۋشىنىڭ ايىزىن ابدەن قاندىردى. ءامىرقان بايگەدەن كەلدى! زال سارت-سۇرت، ايعاي-ۇيعاي، گۋىلدەپ، تولقىنداپ بارىپ باسىلدى. ءامىرقاندى قۇشاقتاپ الىپ، ارقاعا قاعىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ جاتىرمىز.
ءامىرقانداي ءاندى ەشكىم سالا المايدى. جاي جۇرگەندە ءامىرقاندى ەشكىم دە ەلەمەيدى. ءامىرقان ءان سالسا، سوندا كىم ەكەنىن بىلەسىڭ. ءان سالسا، ول ءوزىن-وزى ۇمىتادى، ءاننىڭ اۋەنىنە توڭكەرىلەدى، ونىڭ داۋىسى كومەيىنەن شىقپايدى، جۇرەگىنەن شىعادى. ول ءاننىڭ ءار ناقىسىن ۇعادى، ءاندى عانا سۇيەدى. ول ءتاتتى ۇنگە، توپقا بولا جارالعان ادام. ءان سالسا راقاتتانىپ، گۇل-گۇل جاينايدى. كوزى دە، اۋزى دا، دەنەسى دە، قولى دا بىرگە سالادى. ءامىرقان كىسى ەمەس، انگە اينالادى. ونىڭ ءان سالعانداعى تۇرىنە قاراپ وتىرساڭ، توياسىڭ.
ءبىراق ءامىرقان ۇنەمى ولاي ايتا بەرمەيدى. ءامىرقان قىمىزى، توبى، ويىن-ساۋىعى، قىز-كەلىنشەگى بار جەردە ءوزىن-وزى ۇمىتىپ ايتادى.
ءانىن ۇعۋشى، تىڭداۋشى بولسا، شابىتتانىپ ايتادى. تىڭداماي، جىبىرلاپ سويلەسە باستاسا، ءامىرقان تۇرىپ كەتەدى، ايتپايدى.
ءامىرقان كىسىگە تەز ءۇيىر بولاتىن، جولداسقا جانىن قياتىن جىگىت. ناۋرىزدان كەيىن بىزبەن دوس بولىپ كەتتى. بەر جاققا شىقسا، بىزگە سوقپاي كەتپەيدى.
— مەنىڭ قۇجىرامدى دا ءبىر كورىڭدەر، — دەپ، قايتا-قايتا شاقىرىپ، ۇيىنە قوناققا اپاردى.
قۇجىراسى ءبىر ىنشىك ەكەن. قارت شەشەسى، قوڭىر عانا كەلىنشەگى بار ەكەن. ۇيىندە ءماز توسەنىشى دە جوق. بار اسىل بۇيىمى — ۇكىلى سارى دومبىرا. وقىعانداردان كورگەنىن ىستەپ:
— ءبىزدىڭ جامپوز مىناۋ! — دەپ، قاتىنىن جەتەلەپ اكەپ، قولىن ۇستاتتى. قىمىز، ەت الىپ، تىراشتانىپ، شابىلىپ قالىپتى.
امىرقاندىكى قالانىڭ ءدال شەتىندە. ءۇيىنىڭ ار جاعى جاسىل دالا، قىمىزدى ءىشىپ العان سوڭ كوگالعا شىعىپ، سەيىل قۇردىق. ءان تۋرالى اڭگىمە قىلدىق.
— مەنىڭ جۇرمەگەن جەرىم، كورمەگەن ەلىم بار ما؟ — دەپ باستادى ءامىرقان. جاس كۇنىمنەن اكەمە ەرىپ، ەل ارالادىم. اكەم ەرەسەن ءانشى ەدى. اكەم قايتىس بولعان سوڭ، جاقسىلارعا ەرىپ كوپ ءجۇردىم. جارمەڭكەلەرگە باردىم. ماعان ءان ۇيرەتكەن اۋەلى اكەم بولدى. سودان سوڭعى ۇلگى بەرگەن كىسى جۇمابەك ءانشى ەدى. ۋاي، شىركىن، جۇمابەك جىگىت ەدى. ونداي ءانشىنى ءومىرى كورگەم جوق. قانشا ايتسا، ءبىر جالىقپايسىڭ. ءبىر ءانىن ءبىر ات بەرىپ ۇيرەنسەڭ وبالى جوق... ولەڭشى، انشىدەگەن جىگىتتەردىڭ ءبارىن ەستىدىك. قايدا؟ جولامايدى. ءاننىڭ ءبىر جەرىن كەلتىرسە دە، ءبىر جەرىن بىلىقتىرىپ الادى. باس-اياعى بىردەن مۇلتىكسىز شىقپاعان سوڭ ءاندى سالىپ نە كەرەك؟..
— ەستايدى ەستىگەندەرىڭ بار ما؟
— جوق.
— «قورلاندى» سول شىعاردى دەيدى عوي... ونىڭ ءان سالعانى ءبىر پورىم ەكەن. كۇجىلدەپ، ىزبارلانىپ، ىشقىنىپ، تىستەنىپ، شىتىناپ كەتەدى ەكەن. ءان سالعانى توبەلەسكە بەرگىسىز. انشىلەردىڭ كوبى ءتۇر شىعارام دەپ، اۋرە بولادى. جاقسى ءاندى بۇزىپ جىبەرەدى. قيقىلداي ما، شيقىلداي ما، اۋپىلداي ما مازارات... ەسىل ءاندى بەي-بەرەكەت قىلادى. بەت-اۋزىن تىرجيتىپ، زورلانىپ، كۇشەنىپ وتىرىپ سالعان سوڭ ءان بولا ما؟ ءاندى ەركىنە جىبەرىپ، قىسىلماي سالعان عوي قىزىعى.
انشىلەردىڭ كوبى نە ماقتان ءۇشىن، نە مال تابۋ ءۇشىن ايتادى. شابىتى كەلمەسە دە زورلانىپ ايتادى. زورلانىپ ايتقان ءان دۇرىس شىعا ما؟ ءان سالۋ كوڭىلدەن عوي... مەن ءوزىم كوڭىلدەنبەسەم، جاقسى ايتا المايمىن: ايتقىم كەلمەيدى...
ءاننىڭ ءبىر كىلتەڭ جەرلەرى بولادى... جۇرتتىڭ كوبى سونى كەلتىرە المايدى. «اۋ» دەگەننىڭ ءبارى ءان بولادى دەپ ويلايدى. ول ءان بولا ما؟ كەيبىرەۋ ورىسقا ەلىكتەي مە، نوعايشا جىرلاي ما؟ قازاق ءانىن بۇزىپ جىبەرەدى. قازاقتىڭ ناعىز ءوزانىن سالشى، قانداي تىڭدار ەكەن!؟ بۇ شىركىننىڭ سوڭىنا تۇسكەن سوڭ، قۇنتتاماسا بولمايدى عوي. جۇمابەك مارقۇم ءاندى سالىپ جىبەرىپ: «قاي جەرى ۇنامايدى؟» دەپ، بىلەتىن كىسىلەردەن سۇراپ وتىرۋشى ەدى. اركىمنىڭ ءانىن تىڭداپ، جاقسى جەرىن الىپ، جامانىن تاستاپ تالعاماسا، دۇرىس شىقپايتىن كورىنەدى. وسى «ەكى جيرەندى» ەلدىڭ اۋزىنان بالا كۇنىمدە ەستىپ ەدىم. ەندى بايقاسام، اجەپتاۋىر ءان ەكەن. قانداي جاڭا انىڭنەن كەم ەمەس. وڭداپ تۇزەگەن سوڭ جۇرت قاعىپ اكەتتى...
مۇنداي ءسوز ءامىرقاننىڭ عانا اۋزىنان شىعادى. جالپىلاما ءانشى ءاننىڭ قايتكەندە جاقسى بولاتىنىن ەسكەرمەيدى دە. ءامىرقاننىڭ انگە بەرىلگەندىگى سونشا، باسقا شارۋاعا ولاق-اق. قولىنان تۇك كەلمەيدى. «اشتان ولەمىن-اۋ، كوشتەن قالام-اۋ، ەرتەڭ نە كۇن كورەم-اۋ» دەگەن ۋايىم ويىنا دا كەلمەيدى. كەيدە: «كەمپىردىڭ نانى... وتىنى ءبىتىپ قالىپتى» دەپ، ساسقالاقتاپ جۇگىرىپ جۇرگەنى. بىرەۋدەن ات، بىرەۋدەن اربا، بىرەۋدەن قارىزدانىپ ازىق، اقشا الىپ جۇرگەنى. ول «باردى بالامايدى، جوقتى سانامايدى»، ءوزىنىڭ بىردەمەسىن سۇراساڭ بەرە سالادى، كىسىنىڭ نارسەسىن، كيىمىن ءوزى دە كيىپ جۇرە بەرەدى. ۇيات ەكەن-اۋ دەمەيدى. ول كىسى الداۋدى، ارىن ساتۋدى بىلمەيدى. كىم كورىنگەنگە سەنەدى. ءوزىن اركىم تالاي الداپ كەتسە دە، سەنۋىن قويمايدى. ونداي ساپپاستى تاپپاسسىڭ.
«مەنىكى، سەنىكى» دەگەن سەزىم ءامىرقاندا جوققا تاندىك ەدى. ەسىمدە بار، ءبىر شىلدەحانادا مەنىڭ قاسىما ءبىر كەلىنشەكتى وتىرعىزدى. قۇلاعىما سىبىرلادى: «قاپى قالما، اينالدىرا بەر» — دەدى. اناداي جەردەن ءان سوعىپ وتىرىپ، كەلىنشەكتى نۇسقاپ، كوزىن قىسىپ قويادى. سويتسەم، ءامىرقاننىڭ ءوز كەلىنشەگى ەكەن.
ءبىر جولىققاندا:
— سوققان-اۋ! انەۋگى ءوز قاتىنىڭ ەكەن عوي، — دەسەم:
— ە، مەنىكى بولسا قايتۋشى ەدى؟.. — دەپ، بىلىقتىرىپ وتىر.
— بۇرىنعى قاتىنىڭ قايدا؟ — دەگەندە:
— ونى شىعارىپ جىبەرگەم، — دەپ، ويىنشىق ءتارىزدى ايتا سالدى. سۇراي كەلسەم، مۇنىسى بەسىنشى ەكەن. ءامىرقان ءاندى شابىتى كەلگەندە قانداي سالسا، قاتىندى دا شابىتى كەلگەندە الا سالادى ەكەن. كوڭىلى سۋىعان كۇنى نە قاتىن تاستاپ كەتەدى ەكەن، نە ءوزى شىعارىپ جىبەرەدى ەكەن. قاتىنى تاستاپ كەتسە، ءوزى نامىستانبايدى ەكەن، ءوزى شىعارسا، قاتىنعا دا وبال بولدى-اۋ دەپ ارتىق قىنجىلمايدى ەكەن.
ءۇي ءىشى نە بولىپ جاتقانىمەن ءىسى جوق، قاشان كورسەڭ دە جايراڭداپ ماس بولىپ، ارسالاڭداپ جۇرگەنى. جۇرت ونى «الاقۇس» دەيدى، «بادىك» دەيدى. «وسى ءامىرقان ءبىر مەزەت ەسى كىرىپ، ويلانا ما ەكەن؟ مۇڭايا ما ەكەن؟» دەپ ويلاۋشى ەم. مۇڭايماق تۇگىلى، ءامىرقاننىڭ جىلاعانىن دا كوردىم.
كوكەك ايى. مال تولدەپ، جەر كوگەرىپ، قۇس ۇيالاعان كەز. ءامىرقان، داۋلەتجان — ۇشەۋمىز كەرۋەنكولگە قۇس اتۋعا باردىق. كەرۋەنكول قالاعا قىرىق شاقىرىم. ەكى مىلتىعىمىز بار، قوس الىپ بارعامىز. ەكى كۇن جاتىپ، قايىقپەن ءجۇرىپ، قامىستىڭ اراسىنان قازدىڭ جۇمىرتقاسىن تەرىپ، قۇس اتىپ كەنەلگەمىز. داۋلەتجان كول جاعالاپ كەتكەن. كەشكە تامان ءامىرقان ەكەۋمىز قوستىڭ الدىندا قاز جۇندەپ، جۇمىرتقا اسىپ وتىرىپ اڭگىمە قۇردىق. ءامىرقانعا: «باسىڭنان كەشكەن ءبىر قىزىق اڭگىمەڭدى ايتشى» دەگەندە، مىنانى ايتتى:
— ەل قىدىرىپ، ءان سالىپ، جىن قۋىپ جۇرگەن كەزىم. قايدا ويىن بولسا، ىزدەپ كەتەمىز. ورمامبەتتە اقتاماق دەگەن ءبىر تاماشا قىز بولدى. ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي، جۇتىنىپ تۇرعان سۇلۋ ەدى. مىنە، بيىل وتىز ەكىگە شىعىپ تۇرمىن، ونداي سۇلۋدى كورگەم جوق. ءوزى پاڭ. جوپشەندى بوزبالاعا كوزىنىڭ قىرىن دا سالمايدى. پىسىقسىعان تالاي جىگىت ماڭىنا داري الماي قويعان.
ءبىر ويىندا اقتاماق ماعان ورامال تاستادى. ءوڭىم ەكەنىن، ءتۇسىم ەكەنىن بىلمەدىم. بۋىنىم قالتىراپ كەتتى. بۋى اكەتىپ بارادى. بەتىنە تامان تايانعاندا، قولىمدى ۇستادى دا: «شىن سۇيسەڭ، ءسۇي!» دەدى. اقتاماقتى سۇيگەن كىسىنىڭ ارمانى بار ما؟ «شىنىم» دەدىم. قاسىنان ورىن بەردى. دامەلى جىگىتتەر ءىشىن جارىپ جىبەرگەندەي بولدى. توبەم كوككە جەتتى. ءبىر قاعا بەرىستە: «ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلىپ جۇرسەيشى!» دەدى.
سودان كەيىن اقتاماقتىڭ اۋلىنان شىقپايتىن بولدىم. جەڭگەسىنىڭ وتاۋىنا بارسام، ءان سالعىزادى. ازىلدەسەدى. «ءانىڭدى تىڭداعىم كەلەدى دە تۇرادى» دەيدى. ءبىر كۇنى: «تۇسىمدە كوردىم» دەدى. نە كەرەك، سۇيتە-سۇيتە قالاي جاقىنداسقانىمىزدى بىلمەيمىن: ءبىرىمىزدى-بىرىمىز كورمەسەك شىداي المايتىن بولدىق. ول «ءول» دەسە، ولگەندەيمىن. ءتۇرىم مىناۋ، جالعىز اتتى كەدەيمىن. نەمە قىزىققانىن بىلمەيمىن، ىنتا-كوڭىلى ماعان اۋدى دا كەتتى. ءبىر كۇنى:
— مەنى شىن سۇيسەڭ الىپ قاش! — دەدى.
— قايدا بارامىز؟
— قالاعا كەتەيىك.
ولەرىمدى بىلمەيتىن مەن دە جىندىمىن عوي. تاڭاسىپ تۇرعان بايدىڭ ەكى اتىنا ەكەۋمىز ءمىنىپ، «قالا قايداسىڭ» دەپ، تارتقانىمىز عوي. سەن قىز الىپ قاشىپ كورگەن جوقسىڭ عوي؟
— جوق.
— قىزىق قوي... ءتۇنى بويى سوقتىرىپ وتىرىپ، تاڭ اتا وردانىڭ تاۋىنا كەلىپ بەكىندىك. ماڭايدا ەل جوق. كۇندىز تاۋدا جاتىپ، كەشكە ءتۇن قاتپاقپىز. اتتى ءبىر قۋىسقا تىعىپ، ءوزىمىز تاماقتانىپ، ۇيىقتاپ الدىق. جانتورسىقتا قىمىزىمىز، ءبىر قورجىنباسى ەتىمىز بار-دى. ءبارىن ءوزى دايارلاپ العان.
قاس قارايا اتتاندىق. اتىمىز شالىپ، تىڭايىپ قالعان ەكەن. قىلاڭ ۇرادى. جورتىپ كەلەمىز. الدىمىزدا ەكى كەزەڭ قالدى. ار جاعى — بەتى اشىق دالا. يتجاتپاستىڭ اسۋىنا شىعا بەرگەندە، قارسى الدىمىزدان ءۇش اتتى كىسى سوپاڭ ەتتى. ۇرى ەكەن. «ويباي!» دەدىك. اقتاماق قولىمنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. كەلە: «ءتۇس، ءتۇس!» — دەدى. تۇسە قويمادىم. بىرەۋى سويىلمەن سالىپ جىبەردى — قالپاقتاي ءتۇستىم. ەسىم اۋىپ قالدى. ەسىمدى جيعان كەزدە، ەكى قولىمدى ارتىما بايلاپ، كوزىمدى تاڭىپ، بىرەۋى ارتىنا مىڭگەستىردى. اقتاماقتان ايرىلدىم. تاۋدان تاۋعا سوعىپ الدەن ۋاقىتتا ءبىر ىلديعا تۇستىك. مەنى اتتان ءتۇسىردى. اياعىما شىلبىر تاعىپ، ءبىر اعاشقا بايلاپ تاستادى. دومالاپ جاتتىم. «ولەمىن عوي» دەپ جاتىرمىن. اقتاماق بايعۇس سورلى بولدى عوي. الدە نەعىپ جاتىر؟ وي مۇنداي قىسىلماسپىن. الدەن ۋاقىتتا اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. ەكى اتتى كىسى كەلدى دە، اعاشتان شەشىپ الىپ، اتقا مىڭگەستىرىپ الىپ ءجۇردى.
كوزىمدى شەشىپ جىبەردى — الدىمدا ءبىر اق قوس تۇر. ۇيمەلەسىپ جىگىتتەر تۇر. «كىر» دەدى. قوستا اقتاماق بار ەكەن، مەنى كورگەندە جىلاپ جىبەردى. قوستاعى ماڭعاز جىگىت مەنىڭ ءجونىمدى سۇرادى. شىنىمدى ايتتىم. قىمىز بەرگىزدى. ىرگە جاعىنان ءبىر شەشەن دومبىرانى الىپ، قولىما بەردى دە؛ «كانە، ءان سال!» — دەدى. ايتپاسقا لاج بار ما؟
— ۇرىلاردىڭ ءانىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم، — دەدىم. يساق — ەرمەكتىڭ، ءيمانجۇسىپتىڭ، بالۋان شولاقتىڭ، ءماديدىڭ اندەرىن سالدىم.
انگە ءسۇيسىندى.
— جىگىت ەكەنسىڭ، — دەدى.
— ءانىڭ بولماسا، جانىڭا قوش ايتىساتىن ەدىڭ. جالعىز ءوزىڭ قىز الىپ قاشىپ جۇرگەن سەن دە ءبىر ەر ەكەنسىڭ. جارايدى. جولىڭ بولسىن! — دەپ كوزىمىزدى بايلاتىپ، جانىمىزعا ەكى جىگىت قوسىپ، تاۋدان شىعارىپ سالدىردى.
سويتكەن اقتاماقپەن ءبىر-اق جۇماداي داۋرەن ءسۇردىم. وي دۇنيە-اي! — دەپ، ءامىرقان اۋىر كۇرسىندى دە، دىبىسسىز قالدى. بەتىنە قاراسام، كوزىنىڭ جاسى پارلاپ تۇر ەكەن.
جۇباتايىن دەپ:
— وي، ساعان نە بولدى؟! — دەدىم.
— انشەيىن... كوڭىلىم بۇزىلىپ...
— بالا بولدىڭ با؟ وتكەن ىسكە وكىنە مە ەكەن...
— اقتاماقتىڭ قىلىعى بەتەر ەدى... — دەپ، سولقىلداپ تۇرىپ جىلادى. كانە ۋاتا السامشى.
— ارمانسىز جان بولا ما؟ قالاي ايرىلدىڭ؟ — دەپ قويماعان سوڭ:
— دۇنيەدە كۇلىپ-ويناپ جۇرگەن جولداستىڭ مىرت-مەرەزى جامان ەكەن... كوپتە مەيىرىم بولمايدى ەكەن... ۇرى قۇرلى بولمادى. نە دە بولسا، ەردىڭ قولىنان كەلەدى عوي، — دەدى.
ار جاعىنان قازبالاپ سۇراعام جوق. ەكى قاز، ءۇش قاسقالداق ارقالاپ داۋلەتجان دا كەلىپ قالدى.
You Might Also Like
-
كۇلپاشتىڭ كوڭىلسىزدىككە ءتۇسىپ جۇرگەن كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى...ۇستىندە، ءورىم-ورىم بولعان سوڭ ءار جەرىنەن ءبىر ءتۇيىپ قويعان ەسكى كويلەك، ونىڭ سىرتىندا توزىعى جەتىپ تۋلاققا اينالعان قىسقا ەسكى تون، باسىندا...
