InfoHub Logo

باياعىدا كۇلمەسحان دەگەن حان بولىپتى. ونىڭ شىن اتى باياۋحان ەكەن. كۇلمەسحان اتالعان سەبەبى، باياۋحاننىڭ زامانىندا جاۋگەرشىلىك قاتتى بولىپ، ءبىر ەل ءبىر ەلدى شاۋىپ، جانشىپ الا بەرەدى، سودان كەيىن باياۋحان ءبىر كۇنى جۇرتىن جيىپ، بىرنەشە اسكەر الىپ، جۇرتقا تىيۋ سالامىن، الەمگە ادىلدىك ورناتامىن دەپ، جەر قايىسقان قولمەن اتتانعان ەكەن.

جارتى جولعا جەتكەن سوڭ، باياۋحاننىڭ ءپىر تۇتىپ جۇرگەن ءبىر ابىزى بار ەكەن، سول ەسىنە تۇسەدى. باياۋحان: «قوي، مەن قايدا بارسام، نە ىستەسەم دە ابىزدان رۇقسات الۋشى ەدىم عوي. قاتە بولعان ەكەن، ابىزدان باتا، اقىل الماي كەتكەنىم»، – دەپ، اسكەرىن سول اراعا قالدىرىپ، باس ءۋازىر ەكەۋى ابىزعا كەلىپتى.

ابىز: «ۋا، ۇلىم، قايدا اتتاندىڭ؟» – دەپ سۇراپتى.

باياۋحان:

— ۋا، بابا، سىزدەن باتا الا كەتكەلى كەلدىم. جەر قايىسقان قول جيىپ، دۇنيەگە تىنىشتىق، ادىلدىك ورناتقالى اتتاندىم، – دەيدى.

سوندا ابىز وتىرىپ: «ءا، بالام، تىنىشتىق پا، ادىلدىك پە، ءا، تىنىشتىق، ادىلدىك ورناتام دەپ سوعىسقا اتتاندىم دە»، – دەگەن ەكەن دە ۇندەمەي وتىرعان ەكەن.

سوندا باياۋحاننىڭ تىنىشتىق ورناتام دەپ، جەر قايىسقان قولمەن قىرعىنعا اتتانعان قاتاسى ويىنا تۇسە قالىپ: «ەندى اياعىن ايتپاڭىز، ابىز، مەن توقتالدىم، ءوز جازامدى ءوزىم ايتايىن، مەنىڭ جازام ءومىر بويى كۇلمەۋ بولسىن»، – دەگەن ەكەن.

باياۋحان سونان بىلاي ءتاۋباعا كەلىپ، اسكەرىن تاراتىپ، كۇلمەسحان اتانىپتى.

كۇلمەسحاننان سودان كەيىن ءبىر ۇل تۋىپ، ابىزدى شاقىرىپ، ونىڭ اتىن ابىز «ولمەس» دەپ قويىپتى. ولمەس ون بەسكە كەلگەن سوڭ، قاسىنا نوكەر ەرتىپ، اڭعا شىعاتىن بولادى. جۇيرىك اتپەن كيىك قۋعاندى جاقسى كورەدى ەكەن. ءبىر كۇنى اڭنان ەلىنە قايتىپ كەلە جاتسا، ءدال شاھارىنىڭ سىرتىنان ءبىر جالعىز اعاشتىڭ تۇبىنەن باسى التىن، ارتى كۇمىس ءبىر كيىك تۇرا قاشادى. ولمەس نوكەرىمەن جابىلا قۋعان ەكەن، قاراسىن ءبىر-اق ءۇزىپ، كيىك جوق بولىپتى. قانشا ۇمتىلىپ، سوڭىنان قالمايمىن دەسە دە ءىزىن تاپتىرماي، اداستىرىپ كەتىپتى. امالى جوق، سانىن ءبىر سوعىپ حاننىڭ بالاسى دال بولىپ قالا بەرىپتى. سودان كەيىن حاننىڭ بالاسى بىرنەشە رەت سول جەرمەن جۇرسە، جۇرگەن سايىن الگى باسى التىن، ارتى كۇمىس كيىك قاشاتىن بولىپتى. قانداي جۇيرىك تۇلپارمەن قۋسا دا جەتكىزبەيدى، قۇس ەكەنىن، جىن ەكەنىن بىلمەيدى، جوق بولىپ قاراسىن ۇزەدى دە كەتەدى. تاعى ءبىر كۇنى حاننىڭ بالاسى ەسەپسىز كوپ اسكەرمەن ەرتە كەلىپ، كيىك جاتاتىن جەردى الىستان ينە شانشار جەر قالدىرماي قامايدى، سودان سوڭ ءبارى بىردەن كيىككە قاراي جۇرەدى.

سوندا حاننىڭ بالاسى ءامىر قىلىپتى: «كىمدە-كىمنىڭ باسىنان كيىك قارعىپ كەتسە، سول ادامنىڭ باسىن الامىن»، – دەپتى.

ءبىر زاماندا كيىك ورتالارىندا قالعان ەكەن، ەرسىلى-قارسىلى شاۋىپ، قايتەرىن بىلمەي ءجۇرىپ، ابدەن قىسىلعان كەزدە حاننىڭ بالاسىنىڭ باسىنان ءبىر-اق قارعىپ، جوق بولىپتى. سودان كەيىن حاننىڭ بالاسى بارلىق نوكەرىن ەلىنە قايتارىپ، قوس تۇلپارمەن قارۋ-جاراعىن، قانشا التىن الىپ، ازىق-تۇلىگىن ءبىر تۇلپارعا تەڭدەپ، كەتكەن جوباسىنا كيىكتى ىزدەپ جونەلىپتى. بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ كەلە جاتسا، الدىندا جيىلعان قالىڭ توپ كورەدى. جاقىنداي كەلسە، ءبىر جالاڭاش ادامدى شىنجىرلاپ بايلاپ، جان-جاعىنان نايزامەن شانشىپ الىپ كەلە جاتىر ەكەن دەيدى.

حاننىڭ بالاسى جيىلعان توپقا كەلىپ:

— بۇل قانداي ادام، مۇنشا قيناعانداي نە جازاسى بار؟ – دەپ سۇراپتى.

سوندا جيىلعان توپ شۋىلداپ قويا بەرىپتى:

— مۇنىڭ جازاسى كوپ، ىستەمەگەنى قالمادى، نە كەرەك قىلسا دا سۇراۋسىز الىپ جۇرە بەرەدى. قىران قاراقشى دەگەن جۇگەنسىز جۇيرىك قاراقشى وسى. جۇيرىكتىگى سونداي، ەل بولىپ نەشە جىلداي ۇستاي الماي ءجۇر ەدىك. بۇگىن ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن قاماپ تۇرىپ ۇستاپ الدىق. بوساتساڭ، قولعا ءتۇسۋى جوق، – دەپتى.

سودان كەيىن حاننىڭ بالاسى قىران قاراقشىنىڭ تەگىن ادام ەمەس ەكەنىن ءبىلىپ، مىناداي قورلىق كورگەنىن اياپ، بىرنەشە ءدىلدا التىن بەرىپ، ساتىپ الماق بولىپتى. جيىلعان جۇرت: «الساڭىز ال، ءبىراق قول-اياعىن بوساتقان سوڭ، ءبىز مىندەتتى ەمەسپىز. بۇل ءبارىبىر ءسىزدى دە الدايدى، تۇلپار تۇرسىن، قۇسقا دا جەتكىزبەيدى»، – دەيدى.

وعان بولماي «قايتسە دە ريزامىن» دەپ حاننىڭ بالاسى قىران قاراقشىنى بوساتىپ الىپتى. قول-اياعى بوساۋى-اق مۇڭ ەكەن، قىران قاراقشى الدىنداعى تاۋعا قاراي ءبىر-اق زىرلايدى. سوڭىنان قوس تۇلپارمەن ولمەس قۋعان ەكەن، شاڭىن ءبىر-اق كورسەتىپتى. سودان كەيىن حاننىڭ بالاسىنىڭ سالى سۋعا كەتىپ، جىلاي-جىلاي، سونىڭ كەتكەن جولىمەن توقتاماي جۇرە بەرەدى. ءتۇن بولىپتى، سوندا دا كەلە جاتسا، ءبىر تاۋدىڭ اراسىندا ەكى شىراق وت بولىپ جانىپ تۇر ەكەن. نە بولسا دا سوعان جەتەيىن دەپ، تۇپ-تۋرا سوعان قاراي جۇرەدى. الگى جانىپ تۇرعان وت ولاي-بۇلاي قوزعالعانداي بولادى. حاننىڭ بالاسى كەلۋىن كەلسە دە «بۇل جىن با، پەرى مە، الدە جەزتىرناق پا» دەپ، قورقىپ تۇرىپ قالىپتى.

سوندا: «ە، مىرزا، حاننىڭ تۇقىمى ەر كەلمەي مە، قورىقپا، مەن ءوزىڭ بوساتقان قىران قاراقشىمىن»، – دەپتى. سوندا حاننىڭ بالاسى قۋانىپ، اتتان ءتۇسىپ، قۇشاقتاسىپ، قىران كاراقشىمەن قيامەتتىك دوس بولىسادى. ەكەۋى تاماقتانىپ، تۇلپارلاردى اۋناتىپ، سول جەردە قونىپتى.

قىران قاراقشى وتىرىپ: «ال، دوستىم، مەن جايىمدى ايتايىن، تىڭدا»، – دەپتى. حاننىڭ بالاسى تىندادى. قىران جايىن ايتادى.

— مەن ۇلكەن ادام، عالىم ادامنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ەس بىلگەنشە وقىدىم. اكە-شەشەمنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىن. سودان جەر ۇستىندەگى عىلىمدى تاۋىسقان سوڭ، جەر استىنا ءتۇسىپ، جەر استى عىلىمىن وقي باستادىم. ءبىر كۇنى ۇستازىمنىڭ قىزىنا كوڭىلىم اۋىپ، ۇستازىم ونى ءبىلىپ قالدى دا جەر ۇستىنە شىعارتىپ جىبەردى. بۇرىن كاسىپ قىلىپ كورگەم جوق، سوندىقتان دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن كەزىپ، كورىنگەندى الىپ قاشىپ كۇن كوردىم. مەنىڭ ۇيى-كۇيىم - وسى تاۋدىڭ ءىشى. ەگەر دە ءسىز كەزدەسپەگەندە، باعاناعى جۇرت مەنى ولتىرەتىن ەدى. سەن مەنى اجالدان قۇتقاردىڭ، كانە، دوستىم، نە مۇڭىڭ بار، ايت، قولىمنان كەلگەنشە ايانبايمىن، – دەپتى. سوندا حاننىڭ بالاسى باستان-اياق ىزدەپ شىققان كيىكتىڭ وقيعاسىن باياندايدى.

قىران قاراقشى ايتتى: «مەن ونى بىلەم، ول قۇددىس حاننىڭ قىزى ەكەن عوي. و دا پەرى وقۋىن وقىعان ادام. ول ساعان عاشىق بولعان ەكەن، ونى قولعا ءتۇسىرۋ اسا قيىن»، – دەيدى دە جۇگىرىپ كەتەدى. الگىدەي بولماي، ۇيمە قىلىپ ەتەگىنە تەزەك تولتىرىپ اكەلەدى. ءۇش رەت سۇيتكەن ەكەن، ءۇش وتاۋداي تەزەكتى ءۇش جەرگە ءۇيىپ تاستاپتى.

سونان سوڭ حاننىڭ بالاسىنا ايتادى:

— سەن مىنا تەزەكتىڭ ءبىرىن تۇتات، وسى كۇلگە اينالىپ، شوعى باسىلعانشا كەلسەم، كەلدىم، كەلمەسەم، جوق. ويتكەنى، ول قىزدىڭ شاھارىنىڭ اينالاسىندا نەشە قاتار كۇزەتكەن اسكەر بار. ودان كەيىن قىزدىڭ ءۇيى توعىز ەسىك، ءاربىر ەسىگىندە كۇزەتشى بار. ەڭ تۇپكى ءۇيدىڭ ەسىگىندە ءبىر مىستان جاتادى. بارىنەن قيىنى - مىستان كەمپىر. ەگەر ونىڭ قولىنا تۇسەتىن بولسام، ماعان تىرشىلىك جوق، – دەيدى.

حاننىن بالاسى قىران قاراقشى ايتقانىنداي، تەزەكتىڭ ءبىرىن جاعادى. قىران قاراقشى ەكى ەتەگىن ءتۇرىپ الىپ جوق بولادى.

قۇددىس حاننىڭ شاھارىنا كەلەدى، اينالا كۇزەت ەكەن، ازەر دەگەندە ۇرلانىپ كىرەدى. توعىز ەسىكتەن ءوتىپ كەلسە، ايبارشا سۇلۋ التىن تاقتىڭ ۇستىندە ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. قىران قاراقشى ايبارشانى قولتىعىنا قىسىپ الا جونەلىپتى. مىستان كەمپىر قولىن ۇيقىلى قولىمەن سەرمەپ قالعاندا، قىراننىڭ وڭ ەتەگى ءىلىنىپتى. وڭ ەتەگى مىستاننىڭ قولىندا قالا بەرەدى.

قىران اسكەردىڭ ءبىرىنىڭ باسىن، ءبىرىنىڭ يىعىن باسىپ قۇستاي ۇشىپ، ايبارشا سۇلۋدى الىپ جوق بولىپتى. حاننىڭ بالاسىنىڭ وتى قىزىل شوق بولىپ، ەندى قايتەر ەكەن، كۇل بولىپ سونسە، قىراننىڭ بىتكەنى عوي دەپ قورقىپ وتىرعاندا، قىران قاراقشى ايداي ايبارشا سۇلۋدى قولتىعىنا قىسىپ، بۇرق ەتىپ جەتىپ كەلەدى. حاننىڭ بالاسى شاتتانىپ، بۇرىنعىسىنان دا ارتىق نۇرىنا كەلىپتى.

سوندا قىران قاراقشى ايتىپتى: «ەندىگى مىندەت وزىڭدە، مەن مىندەتتەن قۇتىلدىم، جالعىز-اق ايتاتىنىم مىناۋ، بۇگىن تۇندە قالاي دا بولسا ۇيىقتاما، كۇن شىعىپ، تاڭ ابدەن اتقان سوڭ ۇيىقتارسىڭ، ايتپەسە، ايبارشادان ايىرىلاسىڭ. بۇل قانشا ايتقانمەن، پەرىنىڭ شاكىرتى، كورگەنىن ىستەيدى. كوزىڭدى جۇمساڭ، ول ساعان دۇشپان، قاشىپ كەتەدى»، – دەپتى.

حاننىڭ بالاسى: «دوستىم، ماقۇل»، - دەپ التىن شاتىردى قۇرىپ، ايبارشانى قاسىنا الىپ جاتادى. تاڭ بىلىنگەنشە، كوزىن جۇمباي جاتىپ، ءدال كۇن شىعارعا تايانعاندا، بولار-بولماس قالعىپ كەتسە كەرەك، كوزىن اشسا، قاسىندا ايبارشا سۇلۋ تۇگىل سايتان دا جوق. ويبايدى سالىپ، زار يلەپ، جۇگىرىپ بارىپ قىران قاراقشىنى وياتىپتى.

سوندا قىران قاراقشى: «تەزەكتىڭ ەندى انا ورتاداعىسىن تۇتات»، – دەپ، قۇيىنشا شاڭدى بوراتىپ جوق بولىپتى. حاننىڭ بالاسى تەزەكتى جىلدام تۇتاتىپ جاعا باستايدى. ءبىر زاماندا تەزەك قىزىپ جانىپ ورتالاي بەرگەندە، قىران قاراقشى ايبارشانى الىپ تاعى جەتىپ كەلىپتى.

حاننىڭ بالاسىنا ايتىپتى: «ەندى ۇيىقتاپ ايىرىلساڭ، ماعان ايتپا، مەنىڭ كۇشىم جەتپەيدى، وسى اكەلۋىم ەڭ سوڭعى اكەلۋ»، – دەيدى. سودان كەيىن حاننىڭ بالاسى وسى ءتۇن ۇيىقتاماسقا بەكيدى دە قىران قاراقشىعا سەنىم بەرىپتى. كۇندىز ويناپ-كۇلىپ وتىرىپ، كەش باتقان سوڭ، حاننىڭ بالاسى مەن ايبارشا التىن شاتىرعا تاعى جاتادى. ەندى مەن بۇگىن قايتسەم دە شىدايىن دەپ، حاننىڭ بالاسى بەكىنىپ ۇيىقتامادى.تاڭ اتىپ، كۇن باتۋعا تايانعاندا، ازعانا كوزى جۇمىلىپ كەتىپ ەدى، ايبارشا تاعى دا جوق بولدى. حاننىڭ بالاسى ويباي سالىپ، زارلاي تۇرەگەلەدى. قىران دوسىنا تاعى دا جالىنادى.

قىران قاراقشى ەندى داۋا جوق دەسە دە دوسىن قيماي، ءۇشىنشى ۇيگەن تەزەكتى تاعى تۇتاتتىرىپ، حاننىڭ بالاسىنا ايتتى:

— ەگەردە مىنا تەزەك جانىپ كۇل بولعانشا مەن كەلمەسەم، مەنى دە، ايبارشانى دا كۇتپە، ۇيىڭە قايتىپ جۇرە بەر. ەندى ءۇمىت از، ول بۇگىن جەتىپ قالدى، مىستان كەمپىرگە جەتسە، مەن الا المايمىن. قولىنا تۇسسەم، ولتىرەدى، – دەپتى. سونان سوڭ شاڭىن اسپانعا شىعارىپ، قىران قاراقشى جوق بولىپتى. حاننىڭ بالاسى وتتى جاعىپ، جانىپ ءبىتۋى جاقىنداعان سايىن جانى شىعىپ، ەكى كوزى قىران قاراقشىنىڭ كەتكەن جاعىندا بولادى. وت قىزىل شوق بولىپ كۇلگە اينالا باستادى، قىراننان ءالى بەلگى جوق. حاننىڭ بالاسى كۇدەرىن ءۇزىپ، زارلانىپ جىلاي باستادى. وت ءسونىپ، كۇلدىڭ سىرتى ءبىتىپ، استىندا عانا ازداپ شوق قالدى. حاننىڭ ۇلى جەر باۋىرلاپ جىلاۋدان باسقانى بىلمەدى. ابدەن ءۇمىت ءۇزىپ، قىران قاراقشى مەن ايبارشانى ەندى كورۋ جوق دەگەن كەزدە، كۇننىڭ وڭتۇستىك جاعىنان بۇرقىراعان شاڭ كورىنىپتى. حاننىڭ بالاسى قۋانعاننان ەسى كەتىپ، تالا بەرگەن ەكەن دەيدى. ايبارشانى قولتىعىنا قىسىپ قىران قاراقشى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قاسىنا جەتىپ كەلىپتى.

سوندا قىران قاراقشىنى قىزدان بۇرىن قۇشاقتاپ، حاننىڭ بالاسى شىن دوستىعىن كورسەتكەن ەكەن دەيدى.

قىران قاراقشى ايتىپتى:

— ەندى مەنىڭ ساعان بۇدان ارتىق دوستىق ىستەۋگە، جولداس بولۋعا ۋاقىتىم جوق. وسى جولى اجالدان از قالدىم. ايبارشا شەتتەگى كۇزەتكەن اسكەرىنەن ءوتىپ، سارايىنا ەندى كىرە بەرگەندە ۇستادىم. مىستانى تۇسكىر كۇتىپ وتىر ەكەن، سەرمەگەندە قولى ماعان جەتپەي، سول جاق ءوڭىرىمدى ۇستادى. ءوڭىرىم سول قالپىمەن قولىندا قالدى. قالىڭ اسكەردەن قۇستاي ۇشىپ، ءبىرىنىڭ باسىنان قارعىپ، ءبىرىنىڭ اراسىنان ءوتىپ، زورعا قۇتىلدىم. ساداقتىڭ وعىنان جارالانباعان جەرىم جوق، ەندى ايىرىلساڭ، ءوز وبالىڭ وزىڭە، – دەپ، قىران قاراقشى قوش ايتپاستان شاڭدى اسپانعا شىعارىپ جوق بولدى دەيدى.

حاننىڭ بالاسى دوسى قىران قاراقشىعا ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماي، شەرمەندە بولىپ قالا بەرگەن ەكەن. كەلەر ءتۇنى حاننىڭ بالاسى قالاي دا بولسا شىداپ ۇيىقتاماي، كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزىپ، كۇن شىققان سوڭ، ايبارشامەن دالاعا شىعادى دا جان-جاققا قاراپ، قىران دوسىن ارمان قىلىپ ويلاپ وتىرعان ەكەن.

ايبارشا سۇلۋ ايتىپتى: «مەن ەندى سەنىكى بولدىم، ءبىراق ءبىر تىلەگىم بار، سونى ورىنداساڭ تيەمىن»، – دەپتى.

حاننىڭ بالاسى ايتادى: «سەن مەندىك بولساڭ، اۋەلى پەرىنىڭ كەبىنىن ماعان بەر، ايتپەسە سەن ادام كالپىڭنان وزگەرىپ، تاعى دا قاشىپ كەتەسىڭ، بەرگەن سوڭ مەن سەنىڭ تىلەگىڭدى ورىندايمىن»، – دەپتى. ايبارشا سۇلۋ قانشا جالىنسا دا حاننىڭ بالاسى كونبەي، ايبارشانىڭ كيىك سۋرەتىنە تۇسەتىن كەبىن شەشىپ الادى.

سول ۋاقىتتا: «دوسىم، راس، حاننىڭ بالاسى ەكەنسىڭ»، – دەپ قىران قاراقشى جەتىپ كەلىپتى. سودان كەيىن حاننىڭ بالاسى ايبارشانىڭ كەبىن بويىنا ساقتاپ بەكىتەدى دە ايبارشانىڭ تىلەگىن سۇرايدى.

ايبارشا سۇلۋ ايتىپتى:

— وسى كۇن جاقتا ءبىر شاھار بار، ول شاھاردىڭ پاتشاسى مەنىڭ ۇلكەن اعام بولاتىن ەدى. قاپ تاۋىنداعى داۋلەر ءبىزدىڭ تۇقىمىمىزدى قۇرتۋعا قام قىلىپ، مەنىڭ سول اعامنىڭ شاھارىن قاتىرىپ قويدى. مەنىڭ اكەمنىڭ ءىنىسى دە پەرى وقۋىن وقىعان ەدى. بارلىق شاماسى كەلگەنى، وسى كۇندە سول قاتىپ قالعان شاھاردىڭ ماڭىندا ساندالىپ ءجۇر. ەشبىر سىرىن ايتپايدى. مىنە، مەنىڭ تىلەگىم وسى، – دەپتى.

سوندا حاننىڭ بالاسى جاۋاپ بەرمەي ويلانىپ وتىرىپ قالعان ەكەن، قىران ىلە-شالا جۇلىپ العانداي: «مەن بىلەمىن ونى، ورىندايىق»، – دەپ حاننىڭ ۇلىنىڭ بەتىنە قاراپتى. حاننىڭ ۇلى: «ءيا، ورىندايىق»، – دەيدى. سودان بىلاي ۇشەۋى سول ايبارشانىڭ اعاسىنىڭ شاھارىنا جونەلەدى. بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ، التى ايدا كەلىپ جەتەدى. شاھارعا كەلسە، باۋ-باقشاسى رايحان گۇلىن توككەن سيپاتتى، ادام ەسىنەن تانعانداي ەكەن، بارلىق ادامدارى تۇرعان-تۇرعان جەرلەرىندە قاتىپ قالىپتى. بىرەۋ ءجۇرىپ بارا جاتىپ، بىرەۋلەرى سويلەپ تۇرىپ، تاعى باسقالارى ساۋدا-ساتتىعىن ىستەپ جاتىپ، سول قالپىندا قالعان ەكەن، شاھاردىڭ نەشە ءتۇرلى التىن سارايلارى بار ەكەن. حاننىڭ بالاسى، قىران قاراقشى، ايبارشا ۇشەۋى تاڭ-تاماشا قالىپ ارالاپ جۇرسە، ساقالى بەلۋارىنا تۇسكەن ءبىر قاريا ءبىر سارايدان: «قوش كەلدىڭىزدەر»، – دەپ شىعا كەلىپتى. قاريادان ءجون سۇراپ، ۇشەۋى ورتاعا الا باستايدى.

وندا قاريا ايتىپتى: «شىراقتارىم، مەن قۇددىس حان دەگەن حاننىڭ دوسى ەدىم. ونىڭ تۋىسقانىن داۋلەر قاتىرىپ كەتتى، مەن وسىلاردىڭ شاھارىنىڭ كۇزەتشىسى بولىپ ءجۇرمىن. سەندەر تەگىن ادامدار ەمەس شىعارسىڭدار، قوناق بولىپ جاتا بەرىڭدەر، مەن ەندى قىرىق كۇندە كەلەمىن، وعان شەيىن وسى شاھاردا بولىڭىزدار، مەنىڭ باراتىن ءزارۋ جۇمىسىم بار ەدى، جالعىز-اق اناۋ تۇرعان التىن سارايدى اشپاڭدار، ودان باسقالارىن ارالاۋعا بولادى»، - دەپتى.

حاننىڭ بالاسى: «ماقۇل، قاريا»، – دەپ، شالعا رۇقسات بەرىپ، وزدەرى سول شاھاردا قالا بەرەدى. ۇشەۋى شاھاردىڭ بارلىق تاماشاسىن كورىپ، ساياحات قۇرىپ، بىرنەشە كۇن جۇرگەننەن كەيىن، حاننىڭ بالاسى ايتىپتى: «وسى قاريا بىزگە بارلىق جەردىڭ، باۋ-باقشانىڭ، حان سارايلارىنىڭ ءبارىن كورۋگە رۇقسات قىلدى دا سوناۋ سارايدىڭ كىلتىن بەرمەستەن كەتە بەردى. مۇندا نە سىر بار، ءبىزدىڭ مۇنى بىلمەي قويۋىمىز دۇرىس ەمەس»، – دەپ، قىران مەن ايبارشانى باستاپ، باعاناعى «اشپاڭدار» دەگەن سارايدىڭ قۇلپىن بۇزىپ، قاقپاسىن اشادى. قاقپانى اشسا، ەكى قارا ارعىماق شىنجىرلاۋلى، بايلاۋلى تۇر ەكەن، قابىرعالارى قابىسىپ ارىپ، جۇدەپ قالعان ەكەن.

حاننىڭ بالاسى قىران قاراقشىعا: «تەز ەكەۋىن دە بوسات، بۇل جانۋارلاردىڭ نە جازىعى بار»، – دەپ بۇيىرعاندا، ايبارشا: «ويباي، بوساتپا»، – دەپ ارا تۇسەدى.

حاننىڭ بالاسى: «ەي، ايەلدىكپەن ايتاسىڭ، مالدا نە جازىق بار»، – دەپ بوساتتىرادى. ەكى ارعىماق بوسانىسىمەن سىلكىنىپ، ەكى ءداۋ بولىپ، كوز الدارىندا ۇشىپ جۇرە بەرىپتى. ۇشەۋى نە قىلارىن بىلمەي، داۋلەردىڭ جولىنا قاراپ، دال بولىپ قالادى.

سودان كەيىن باياعى كۇزەتشى شال كەلىپتى.

— وزگەنىڭ ءبارىن ارالاساڭ دا وسى سارايدىڭ ماڭىنا كەلمەڭدەر دەگەنىم قايدا، وسى شاھاردى قاتىرعان ەكى ءداۋ ەدى، ول داۋلەردى قاپىلىستا سۋعا ءتۇسىپ جۇرگەن جەرىنەن ارعىماق سۋرەتىنە ءتۇسىرىپ بايلاعان مەن ەدىم. سول ەكى ارعىماق اشتان بۇرالىپ ولگەن كۇنى وسى شاھاردىڭ بارلىق ادامىنا جان بىتەتىن ەدى. ەندى بۇل داۋلەردىڭ قولعا تۇسەتىن داۋاسىن مەن تابا المايمىن، – دەيدى.

حاننىڭ بالاسى قاتتى قايعىرىپ، شەرمەندە بولىپ تۇرعاندا، قىران قاراقشى مەن ايبارشا: «داۋلەردىڭ كەتكەن ءجونىن ىزدەيىك، بالكىم، تابارمىز»، – دەيدى. سودان كەيىن ۇشەۋى سول داۋلەردى ىزدەپ، كەتكەن جاعىنا قاراي ءجۇرىپ بەرەدى. سودان بىرنەشە اي ءجۇرىپ، ارىپ-اشىپ كەلە جاتسا، بىر-ەكى اققۋ سىڭقىلداپ ۇشىپ بارادى ەكەن. قىران قاراقشى زۋلاپ ەكەۋىنىڭ استىندا كوپ ۋاقىت بىرگە ۇشىپ وتىرادى. قىران قۇستىڭ ءتىلىن بىلەدى ەكەن. تىڭداسا، ەكى اققۋ سويلەسىپ، بىرىنە-بىرى ايتىپتى: «مىناۋ كەلە جاتقان قىران قاراقشى، حاننىڭ بالاسى مەن ايبارشا ۇشەۋى شاھارلارىن قاتىرىپ كەتكەن داۋلەردى ىزدەپ كەلەدى. بۇلار وسى بەتىمەن جۇرە بەرسە، الدىنداعى داريانىڭ جاعاسىندا ءبىر قارا اپان بار، سول اپاننىڭ ءىشىن اقتارسا، تولعان بالىق، ەڭ استىندا ءبىر قارا بالىق بار، سونى الىپ، ءىشىن جارسا، الدىنداعى داريادان ەكى ءداۋدىڭ جانىن ساقتاعان ەكى التىن ساندىق سۋ بەتىنە شىعادى. سول ەكى ساندىقتا ەكى شاباق بار. شاباقتى قىسسا، ەكەۋى جالىنىپ، جەتىپ كەلەدى. نە ايتقاندارىن ىستەپ بەرەدى. ول داۋلەرگە ءبىر شاھاردى ەكىنشى جەرگە كوشىرۋ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا عانا جۇمىس، ەگەردە شاباقتى تۋراپ ولتىرسە، ەكى ءداۋ دە ولەر ەدى»، – دەيدى.

سودان قىران كاراقشى ايبارشا مەن حاننىڭ ۇلىنا قۋانىپ كەلىپ، ايتىپ بەرەدى. ۇشەۋى سول بەتىمەن توقتاۋسىز ءجۇرىپ، دارياعا كەلگەن ەكەن، كەلىپ قاراپ جۇرسە، ايتقانىنداي ءبىر قارا اپان بار ەكەن دەيدى. بەتىن اشىپ كورسە، تولعان بالىق ەكەن. بەتىنەن بىر-بىرلەپ الىپ لاقتىرا بەرىپتى. ابدەن ءبارىن الىپ بولعاندا، ەڭ استىنان ۇلكەن قارا بالىق شىعىپتى، الىپ، ءىشىن جارعان ەكەن، داريانىڭ بەتى شىمىرلاپ، قايناپ، ەكى التىن ساندىق سۋدىڭ بەتىنە شىعىپتى. ساندىقتى داريادان الىپ، اشىپ جىبەرسە، ءبىر اق باس، ءبىر قارا باس شاباق جاتىر ەكەن. بالىقتى الىپ، قىسىپ-قىسىپ قويعان ەكەن، تەڭىزدىڭ ۇستىنەن بۇلت بولىپ كورىنىپ:

«الديار، نە قىل دەيسىز؟» – دەپ، ەكى ءداۋ جەتىپ كەلىپتى.

سوندا حاننىڭ بالاسى ايتىپتى: «تەز، انا شاھاردىن قاتىپ قالعان ادامدارىن ءتىرىلتىپ، باياعى قالپىنا ءتۇسىر»، – دەپتى.

ەكى ءداۋ بۇلت بوپ كەتىپ، الگىدەي ۋاقىت بولماي قايتىپ كەلىپ: «تاقسىر، ايتقانىڭىز ورىندالدى»، – دەپتى.

— ەندى ۇشەۋمىزدى ءقازىر سول شاھارعا جەتكىز، – دەپتى حاننىڭ بالاسى.

— كوزدەرىڭىزدى جۇم، – دەپتى، ۇشەۋى كوزىن جۇمىپ، اشسا، باياعى قاتىپ قالعان شاھاردا حان سارايىنىڭ الدىندا تۇر ەكەن. حاننىڭ بالاسى بالىقتى قىسىپ-قىسىپ قويعان ەكەن: «تاقسىر، الديار، نە قىل دەيسىز؟» – دەپ ەكى ءداۋ جالىنىپتى. حاننىڭ بالاسى ايتىپتى: «مەنىڭ اكەمنىڭ شاھارىن جانە ايبارشانىڭ شاھارىن سول قالپىندا تەز وسى جەرگە ورنات»، – دەگەندە، ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ورناتىپتى.

تاڭەرتەڭ حاننىڭ بالاسى دالاعا شىقسا، اكەسىنىڭ جانە قايىن جۇرتىنىڭ شاھارى تۇگەلىمەن كوشىرىلىپ ورناتىلعان ەكەن.

ولمەستىڭ اكەسى كۇلمەسحاننىڭ ەكى كوزى كور بولىپ كورۋدەن قالعان ەكەن دەيدى. جالعىز بالاسى ولمەستەن تىرىدەي ايىرىلعان سوڭ، قايعىرىپ جاتىپ قالعان ەكەن. ۇلى ولمەستى كورگەندە، ەكى كوزى شىراداي اشىلىپ، وتكەن قايعىلارىن ۇمىتىپ، جاسارعان ەكەن. حاننىڭ بالاسى، قىران قاراقشى ەكەۋى ابدەن تىلەگىن ورىنداعان سوڭ، ءداۋدىڭ جانى ەكى شاباقتى تۋراپ-تۋراپ ولتىرگەندە، قانى سىرتىنا شىعىپ، ەكى ءداۋ جەرگە ءتۇسىپتى. ولمەس قارىنداسى قالامقاستى قىران قاراقشىعا بەرىپ، اكەسى كۇلمەسحاننىڭ ورنىنا حان بولادى. ءۇش شاھاردىڭ حانى ولمەس، ونىڭ باس ءۋازىرى قىران قاراقشى بولىپ، ەكەۋى بارشا مۇراتىنا جەتكەن ەكەن.

---