ەشكىمنىڭ جوق تالاسى
شىعىس قازاقستان وبلىسى،
تارباعاتاي اۋدانى، اقسۋات اۋىلى.
ت. سالقىنبايەۆ
2. ەشكىمنىڭ جوق تالاسى.
«ايتىلار كۇنى ايتىلماسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەن ەكەن بۇرىنعىلار. ەلتانۋعا ەسەپسىز ۇلەس قوسىپ وتىرعان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىندا سول حاندىقتى قۇرۋعا، نىعايتۋعا، قورعاۋعا ەڭبەگى سىڭگەن تاريحي تۇلعالار جونىندە دە شىندىقتىڭ بەتىن اشۋ ماقساتىمەن «توعاس حان» دەگەن ماقالا جازىپ ەدىم. ول «ەرتىس ءوڭىرى» گازەتىنىڭ 25 اقپانداعى سانىندا باسىلدى. ماقالانى شاشاۋ شىعارماي جاريالاعان گازەت ۇجىمىنا راحمەت. ءبىز بالا كۇنىمىزدەن بەرى قاي جەردە بولسا دا ءجون بىلەتىن ۇلكەندەردىڭ توعاس اتىن ايتساڭ بولدى «ە، حان توعاس قوي» دەگەنىن ۇزدىكسىز ەستىپ وستىك، ءالى دە ەستىپ كەلەمىز. «حان توعاس» دەگەندى كونە قازىنانىڭ بىلگىرلەرى جىرشى – جىراۋ شەجىرەشىلەر دە جەتكىزگەن. سولاردىڭ ءبىرى بەلگىلى اقىن كارىباي تاڭاتار ۇلى: «... بازارقۇل مەن نازارقۇل حان توعاستىڭ بالاسى. تاققا وتىرعان توعاسقا، ەشكىمنىڭ جوق تالاسى» دەپ تولعاعان ەكەن. ودان بولەك كامال ءابىلراحمانوۆ، زەينوللا سانىك، قاليحان التىنبايەۆ، زامانتاي ورازايەۆ سىندى ءبىرشاما زەرتتەۋشىلەر مەن اقىنداردىڭ جازباشا دەرەكتەرىن پايدالانعان ەدىم ماقالا جازۋدا. ولار كونە شەجىرە مەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ دەرەكتەرىن كوپ جيناعان ەل تاريحىنىڭ بىلگىرلەرى عوي، وتىرىك ايتا قويمايدى. ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىن نەگىزىنەن شەجىرەشىلەر مەن جىر داستانداردىڭ اۆتورلارى ءبىر بىرىنە قاپىسىز جەتكىزىپ وتىرعان. توعاس بابا ءومىر سۇرگەن ون جەتىنشى عاسىردىڭ ورتاسىنان ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىنا دەيىنگى ەكى جارىم عاسىر شەجىرە ءۇشىن كوپ ۋاقىت ەمەس قوي، 19 - دىڭ اياعى مەن 20 - شى عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى شەجىرەشىلەر دەرەكتەردى بۇرمالاماي جەتكىزگەن بولسا، كارىبايلار سولاردىڭ سوڭعى تۇياعى رەتىندە ءوز پىكىرلەرىن ايتىپ كەتتى.
ال ەلدى اداستىرعان، شىنايى شەجىرەنىڭ ءۇنىن وشىرگەن 20 - شى عاسىرداعى كەڭەستىك كەزەڭ دە، اداسقان ءبىز، سول داۋىردە تۋىپ وسكەن ۇرپاق بولدىق. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەمەكشى بۇدان بىلايعى ۇرپاقتى اداستىرماۋدىڭ، تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ قامىن ويلايتىن كۇنگە جەتتىك كازىر.
دەگەنمەن كونەنىڭ كوزىن كورىپ قالعاندار، كوكىرەگىندەگى اسىل قازىنانى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن جەتكىزگەندەر دە بولدى. تۇيگەنى مول اعالاردىڭ سوڭعى تۇياعى، تىكقۇلاقوۆ سىدىق اتا باستاعان اۋىل اقساقالدارىنىڭ باستاماسىمەن، سول كەزدەگى اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى ج، باياحمەتوۆانىڭ، مەكتەپ ديرەكتورى س. كونەكبايەۆتىڭ قولداۋىمەن 90 – نشى جىلداردىڭ باسىنا دا ويشىلىك اۋىلىنداعى مەكتەپكە «توعاس باتىر» ەسىمى بەرىلدى. ولار دا «توعاس حان» جايلى شىندىقتى جەتىك بىلگەن. ءبىر – اق كەڭەستىك سەنىمنەن ءالى اجىراماعان حالىق، اسىرەسە جاستار مەن ورتا بۋىن وكىلدەرى ول كەزدە «حان» دەگەن اتۋدى قابىلداماس ەدى. «حان» دەگەن ۇعىم ول ۋاقىتتا جاۋىز، جالماۋىز، قاتىگەز، قانىشەر دەيسىڭ بە، قويشى ايتەۋىر ەل ساناسىنداعى ەڭ جەككورىنىشتى اتاۋ بولعاندىقتان ونى سول كەزدەگى ۇكىمەت تە بەكىتپەس ەدى. ەل ىشىندە «حاندار» جونىندە كازىرگى پىكىر قالىپتاسقان جوق بولاتىن دا، «باتىر» ۇعىمى حالىقتىڭ قورعانى، قاھارمان رەتىندە توقتاۋسىز قابىلداناتىن بولدى. ال ودان بەرگى 25 جىلدا كوپ نارسە وزگەردى، مۇلدە باسقا پىكىر، باسقا كوزقاراس قالىپتاستى. ۇيتكەنى كازىرگى ۋاقىتتا «قازاقستان تاريحىنىڭ» عىلىمي جۇيەسى قۇرىلدى، توعاس بابا جايلى اڭىزدى سول جۇيەگە سالىپ شىندىقتى اشۋعا تىرىسقان دەرەكتى ماقالالار دا باسىلدى.
ەندىگى جەردە اڭىز - شەجىرەنى سول عىلىمي جۇيەنىڭ قالىبىنا سالۋعا ءتيىسپىز، مەن دە سوعان تالپىندىم. ءبىر – اق ماقالانى جازعانداعى حان بابانى ۇلىقتايتىن شارالارعا باستاۋ بولاما دەگەن ويىمىز ىسكە اسپاي قالدى. قايتا توعاس ۇرپاقتارى جيناقتالعان تارباعاتاي وڭىرىندە «توعاس حان بولماعان» دەيتىندەر كورىنىس بەرە باستادى. شىندىعىندا ولاردى دا سوگەتىن ەمەس، ءبىز تاريحىن تانۋدا تىم كەنجە قالعان ەلمىز، كەڭەستىك كەزەڭ كوكىرەگىندە كوزى بار، كوكەيىندە ءسوزى بار ابزالدار مەن دەگدارلاردىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتتى. ءسويتىپ عاسىرلار مۇراسىن ءبىر بىرىنە جالعاپ كەلە جاتقان شەجىرە – داستانداردى، ونداعى شىندىقتى ايتارمانعا ايتقىزباي، تىڭدارمانعا تىڭداتپاي جۇيەسىن بۇزدى، جەلىسىن ءۇزىپ جەلكەسىن قيدى. ءبىز دە سول قوعامنىڭ ءونىمىمىز.
توعاستى «حان بولماعان» دەيتىن ازاماتتاردىڭ ايتاتىن ءۋاجى: «قازاقتىڭ حاندارى ساناۋلى عانا، ولاردىڭ اراسىندا توعاس دەگەن حان جوق» دەيدى. ساناۋلى دەگەندە ولاردىڭ كەرەي حاننان كەنە حانعا دەيىنگى ۇلى حاندارمەن عانا شەكتەلىپ وتىرعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇعان قارسى ايتارىم - قانداي مەملەكەت بولسا دا اكىمشىلىك بولىكتەرگە بولىنەدى، «جالعىز كىرپىش قورعان ەمەس، جالعىز اعاش ورمان ەمەس» دەمەكشى قانداي ەلدى بولسا دا جالعىز حان نەمەسە جالعىز پاتشا بيلەمەيدى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن تىم ارىگە بارماي شىڭعىس حان زامانىنان باستايىقشى. شىڭعىس حان جاۋلاپ العان ۇلان – عايىر جەرلەردى ۇلدارىنا «جاساۋ» نەمەسە «ءىنجۋ» تۇرىندە ءبولىپ بەرگەنى الەمگە ءمالىم. ول جەرلەر «ۇلىس» دەپ اتالدى، ۇلىستاردى حاندار بيلەگەن. ءارى قاراي ولار دا ءوز ۇلىستارىن ايماقتارعا بولەدى، مىسالى قادىرعالي جالايىري: «جوشى ۇلكەن ەكى بالاسىنا ەنشى ءبولىپ بەردى» دەگەن دەرەك قالدىرعان. ولار باتىي حان مەن وردا ەجەن حان بولاتىن، جوشىنىڭ بەسىنشى ۇلى شايبان حان كەيىنىرەك باتىستاعى جورىقتارعا ەڭبەك سىڭىرگەنى ءۇشىن باتىي حاننان ۇلەس الىپ بيلىك قۇرعان، ولاردىڭ ءبارى وزىنەن جوعارى تۇرعان ۇلىستىڭ حانىنا باعىنعان. ال ۇلىستاردىڭ حاندارى تۇپتەپ كەلگەندە ءبارى بىردەي قاراقورىمداعى ۇلى حانعا باعىنۋشى ەدى. بۇل ءبىر عانا مىسال، شىڭعىس حاننىڭ ءتورت ۇلىنا بەرىلگەن جەرلەر ءوز ىشىندە قانشا ايماقتارعا بولىنگەنىن، ولاردى قانشا حان بيلەگەنىن مولشەرلەپ كورىڭىز. ال ءبىزدىڭ قازاق حاندىعىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىندە وسى ءداستۇر ساقتالىپ دامىتىلعان بولاتىن. عىلىمعا تەرەڭدەمەي - اق مەكتەپتىڭ وقۋلىعىن اشساق سول زامانداعى قازاق حاندىعىنىڭ جۇزدەرگە، جۇزدەردىڭ ۇلىستارعا بولىنگەنىن كورەمىز. جالپى جەتى ساتىدان تۇراتىن حاندىق يەرارحيانىڭ ءتورتىنشى ساتىسى «ۇلىس - بىرنەشە رۋ – تايپالاردان قۇرالادى، جاۋگەرشىلىك جاعدايدا ون مىڭ جاساق شىعاراتىن ۇلىستى سۇلتان نەمەسە حان باسقارادى» دەيدى جاڭاعى وقۋلىق. ادەتتە مەكتەپ وقۋلىعىنا داۋلاسۋعا جاتپايتىن، ابدەن ەكشەلگەن شىندىق جازىلادى عوي. ەندەشە ۇلىستى باسقاراتىن سۇلتاندار بىرىنشىدەن مىندەتتى تۇردە حان تۇقىمىنان بولۋى شارت، ەكىنشىدەن ولاردىڭ كەيبىرەۋىنە حان اتاعىن «ۇلى حاننىڭ» ءوزى بەرەدى، سىڭىرگەن ەڭبەگىنە، ەرلىك ىستەرىنە قاراي ارينە. ولار ۇلى حاننىڭ الدىندا انت قابىلدايدى، ونىڭ جارلىقتارىن ورىندايدى، الىم سالىقتار تولەيدى، قۇرىلتايعا قاتىسىپ كەرەك ۋاقىتىندى اسكەرىن باستاپ شىعادى. ول كەزدە كازىرگى سياقتى كازارمادا جاتقان تۇراقتى اسكەر جوق، ءاربىر ەر ازاماتتىڭ بەس قارۋى ساي بولۋى شارت، جاۋشىلار جاۋگەرشىلىكتىڭ جارلىعىن جەتكىزگەن جاعدايدا اۋىل وندىق، ايماق (اتا - ايماق) جۇزدىك قۇرايدى، رۋ – تايپا مىڭدىق، ۇلىس تۇمەندى قۇرايتىن شىڭعىس حان زامانىنان ساقتالىپ كەلە جاتقان جۇيە تاريحي ادەبيەتتەردە كوپ ايتىلادى. سول سياقتى ول كەزدەگى بيلىك جۇيەسىن كازىرگى اقپاراتتىق، قارىم – قاتناس قۇرالدارى جەتىلگەن زامانمەن سالىستىرۋعا تاعى بولمايدى. ۇلى حان جۇزدەر مەن ۇلىستاردى باسقاراتىن كىشى حاندار مەن سۇلتاندارعا سۇيەنەدى، ولاردىڭ قاندايى بولسا دا ۇلى حاننىڭ پارمەنىن ورىنداماسا، انتتى بۇزسا اياۋسىز جازالاناتىنى دا سودان. ءبىز بىلەتىن تۇرسىن حاننىڭ بۇلىگى دە سونىڭ ايعاعى. نەگىزىندە تۇرسىن حان قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنداعى تاشكەنت وڭىرىندەگى ەكى ۇلىس قاتاعان تايپالارىنىڭ حانى بولعان. انتتى بۇزىپ ەسىم حانعا باعىنباي بۇلىك شىعارعانى ءۇشىن ءوزى عانا ەمەس بۇكىل ءۇرىم – بۇتاعى، قاتاعان ۇلىسىنىڭ حالقى تۇگەل جازالاندى. تۇرسىن حاندى جويعان سوڭ ەسىم حان «تۇرسىننىڭ ۇلى بولاتتى حان اتاعىنا وتىرعىزدى» دەيدى شەجىرە. مىنە وسى كەزدە ەرەكشە ەرلىگى مەن ەڭبەگى ءۇشىن توعاس باتىرعا دا «حان» اتاعى بەرىلگەن سياقتى. ءبىراق شەجىرەشى - زەرتتەۋشىلەردىڭ ەشقايسىسى دا توعاس بابا ۇلى حان بولدى دەگەن دەرەك ايتپايدى، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس تە. قاراۋىندا حالقى جوق، قول استىندا اسكەرى جوق، سىباي – سالتاڭ جۇرگەن ادامعا «حان» اتاعى بەرىلدى دەۋ تاعى قيسىنعا كەلمەيدى.
كوبىنەسە حاندىق بيلىك السىرەگەن كەزدە جەكەلەگەن حاندار ءوز بيلىگىن كۇشەيتىپ دەربەستەنە باستاۋى كوشپەندىلەر تاريحىنىڭ كونەدەن قالعان ەرەكشەلىگى دەسە دە بولادى. مىسالى بۇيداش حاننىڭ تۇسىنداعى احمەت حان مەن توعىم حاننىڭ ءوز بەتىمەن بيلىك جۇرگىزۋى سياقتى جاعدايلاردىڭ دا تاريحىمىزدا ءجيى بولماسا دا قايتالانىپ تۇرعانى راس. بيلىك السىرەگەن زامانداردا حالىق تاڭداعان حاندار دا تاريحىمىزدان ءوز ورىنىن العان. جۇيەلى زەرتتەۋگە ىلىنگەن، ءومىر – تاريحى دالەلدەنگەن 18 - 19 عاسىرلاردا حالقىنا قورعان بولسام دەگەن باتىر حان، ءابىلعازى حان، قاراتاي حان، ارىنعازى حان سياقتى كۇرەسكەر تۇلعالاردى ەل تاني باستادى. «ۇلى حاندار ساناۋلى» بولعانىمەن ولارعا سۇيەۋ بولعان، جۇزدەر مەن ايماقتاردى باسقارىپ ەل ىسىنە ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن كىشى حانداردىڭ قانشاسى ءالى تانىلماي جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى، ەسىم حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، ەلەۋلى ەڭبەگى مەن ەرلىك ىستەرى ءۇشىن «حان» اتاعىن الىپ ۇلىس ەلگە، ودان شىعاتىن اسكەرگە مەيلى از ۋاقىت بولسا دا باسشى بولعان توعاس بابا دا لايىقتى باعالانۋى ءتيىس. «توعاس حان» جونىندە ءارتۇرلى بولجامدار ايتىلىپ ءجۇر، سونىڭ ىشىندە قيسىندى تۇسپال وسى شىعار. ال «توعاس حان بولماعان» دەپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ دە قولىندا جازباشا دەرەگى جوق، ولاردىكى دە تۇسپال. ۇيتكەنى جازباشا دەرەكتىڭ تابىلا قويۋى قيىنداۋ، تابىلىپ جاتسا قۇبا قۇپ، ءبىر - اق باسقانى ايتپاعاندا ايگىلى «جەتى جارعىنىڭ» ءوزى دە بىزگە جازباشا تۇردە جەتە قويعان جوق قوي.
ول كەزدەگى ۇلىستار ءىرى تايپالاردىڭ اتتارىمەن اتالاتىنى ءمالىم، ەندەشە بايىس بابانىڭ كەزىنەن باستاپ جيناقتالىپ سول كەزدە ىقپالدى كۇشكە اينالعان نايمانداردىڭ ىشىندە تولەگەتەي ۇرپاقتارىنىڭ، بولماسا ءتىپتى قاراكەرەي تايپالارىنىڭ جەكە ۇلىس بولىپ ون مىڭ اسكەر شىعارۋى ابدەن مۇمكىن. بۇكىل قازاققا ورتاق تۇلعا قاسيەتتى قابانباي باتىردىڭ اتىنا ارىسى «نايمان» نەمەسە بەرگى اتاسى بايجىگىتتىڭ اتى تىركەلمەي «قاراكەرەي قابانباي» اتالۋى دا تەگىن ەمەس سياقتى بولىپ كورىنەدى. قاراكەرەي سول كەزدە التى الاشقا تانىمال ىرگەلى ۇلىس بولدى ما كىم بىلەدى. بۇدان بىلايعى زەرتتەۋشىلەر شىندىقتى وسى توڭىرەكتەن ىزدەسە بولار ەدى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ بورىشىمىز قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى قارساڭىندا مەملەكەتتى قۇرۋعا، قورعاۋعا ۇلەس قوسقان ارۋاقتى تۇلعالاردى ەلگە تانىتىپ، ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ دەپ بىلەمىن.
ت. سالقىنبايەۆ. اقسۋات اۋىلى، تارباعاتاي اۋدانى.
(ەرتىس ءوڭىرى گازەتىنىڭ 2015ج. 21 قازانداعى سانىندا باسىلعان).
تارباعاتاي اۋدانى، اقسۋات اۋىلى.
ت. سالقىنبايەۆ
2. ەشكىمنىڭ جوق تالاسى.
«ايتىلار كۇنى ايتىلماسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەن ەكەن بۇرىنعىلار. ەلتانۋعا ەسەپسىز ۇلەس قوسىپ وتىرعان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىندا سول حاندىقتى قۇرۋعا، نىعايتۋعا، قورعاۋعا ەڭبەگى سىڭگەن تاريحي تۇلعالار جونىندە دە شىندىقتىڭ بەتىن اشۋ ماقساتىمەن «توعاس حان» دەگەن ماقالا جازىپ ەدىم. ول «ەرتىس ءوڭىرى» گازەتىنىڭ 25 اقپانداعى سانىندا باسىلدى. ماقالانى شاشاۋ شىعارماي جاريالاعان گازەت ۇجىمىنا راحمەت. ءبىز بالا كۇنىمىزدەن بەرى قاي جەردە بولسا دا ءجون بىلەتىن ۇلكەندەردىڭ توعاس اتىن ايتساڭ بولدى «ە، حان توعاس قوي» دەگەنىن ۇزدىكسىز ەستىپ وستىك، ءالى دە ەستىپ كەلەمىز. «حان توعاس» دەگەندى كونە قازىنانىڭ بىلگىرلەرى جىرشى – جىراۋ شەجىرەشىلەر دە جەتكىزگەن. سولاردىڭ ءبىرى بەلگىلى اقىن كارىباي تاڭاتار ۇلى: «... بازارقۇل مەن نازارقۇل حان توعاستىڭ بالاسى. تاققا وتىرعان توعاسقا، ەشكىمنىڭ جوق تالاسى» دەپ تولعاعان ەكەن. ودان بولەك كامال ءابىلراحمانوۆ، زەينوللا سانىك، قاليحان التىنبايەۆ، زامانتاي ورازايەۆ سىندى ءبىرشاما زەرتتەۋشىلەر مەن اقىنداردىڭ جازباشا دەرەكتەرىن پايدالانعان ەدىم ماقالا جازۋدا. ولار كونە شەجىرە مەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ دەرەكتەرىن كوپ جيناعان ەل تاريحىنىڭ بىلگىرلەرى عوي، وتىرىك ايتا قويمايدى. ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىن نەگىزىنەن شەجىرەشىلەر مەن جىر داستانداردىڭ اۆتورلارى ءبىر بىرىنە قاپىسىز جەتكىزىپ وتىرعان. توعاس بابا ءومىر سۇرگەن ون جەتىنشى عاسىردىڭ ورتاسىنان ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىنا دەيىنگى ەكى جارىم عاسىر شەجىرە ءۇشىن كوپ ۋاقىت ەمەس قوي، 19 - دىڭ اياعى مەن 20 - شى عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى شەجىرەشىلەر دەرەكتەردى بۇرمالاماي جەتكىزگەن بولسا، كارىبايلار سولاردىڭ سوڭعى تۇياعى رەتىندە ءوز پىكىرلەرىن ايتىپ كەتتى.
ال ەلدى اداستىرعان، شىنايى شەجىرەنىڭ ءۇنىن وشىرگەن 20 - شى عاسىرداعى كەڭەستىك كەزەڭ دە، اداسقان ءبىز، سول داۋىردە تۋىپ وسكەن ۇرپاق بولدىق. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەمەكشى بۇدان بىلايعى ۇرپاقتى اداستىرماۋدىڭ، تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ قامىن ويلايتىن كۇنگە جەتتىك كازىر.
دەگەنمەن كونەنىڭ كوزىن كورىپ قالعاندار، كوكىرەگىندەگى اسىل قازىنانى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن جەتكىزگەندەر دە بولدى. تۇيگەنى مول اعالاردىڭ سوڭعى تۇياعى، تىكقۇلاقوۆ سىدىق اتا باستاعان اۋىل اقساقالدارىنىڭ باستاماسىمەن، سول كەزدەگى اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى ج، باياحمەتوۆانىڭ، مەكتەپ ديرەكتورى س. كونەكبايەۆتىڭ قولداۋىمەن 90 – نشى جىلداردىڭ باسىنا دا ويشىلىك اۋىلىنداعى مەكتەپكە «توعاس باتىر» ەسىمى بەرىلدى. ولار دا «توعاس حان» جايلى شىندىقتى جەتىك بىلگەن. ءبىر – اق كەڭەستىك سەنىمنەن ءالى اجىراماعان حالىق، اسىرەسە جاستار مەن ورتا بۋىن وكىلدەرى ول كەزدە «حان» دەگەن اتۋدى قابىلداماس ەدى. «حان» دەگەن ۇعىم ول ۋاقىتتا جاۋىز، جالماۋىز، قاتىگەز، قانىشەر دەيسىڭ بە، قويشى ايتەۋىر ەل ساناسىنداعى ەڭ جەككورىنىشتى اتاۋ بولعاندىقتان ونى سول كەزدەگى ۇكىمەت تە بەكىتپەس ەدى. ەل ىشىندە «حاندار» جونىندە كازىرگى پىكىر قالىپتاسقان جوق بولاتىن دا، «باتىر» ۇعىمى حالىقتىڭ قورعانى، قاھارمان رەتىندە توقتاۋسىز قابىلداناتىن بولدى. ال ودان بەرگى 25 جىلدا كوپ نارسە وزگەردى، مۇلدە باسقا پىكىر، باسقا كوزقاراس قالىپتاستى. ۇيتكەنى كازىرگى ۋاقىتتا «قازاقستان تاريحىنىڭ» عىلىمي جۇيەسى قۇرىلدى، توعاس بابا جايلى اڭىزدى سول جۇيەگە سالىپ شىندىقتى اشۋعا تىرىسقان دەرەكتى ماقالالار دا باسىلدى.
ەندىگى جەردە اڭىز - شەجىرەنى سول عىلىمي جۇيەنىڭ قالىبىنا سالۋعا ءتيىسپىز، مەن دە سوعان تالپىندىم. ءبىر – اق ماقالانى جازعانداعى حان بابانى ۇلىقتايتىن شارالارعا باستاۋ بولاما دەگەن ويىمىز ىسكە اسپاي قالدى. قايتا توعاس ۇرپاقتارى جيناقتالعان تارباعاتاي وڭىرىندە «توعاس حان بولماعان» دەيتىندەر كورىنىس بەرە باستادى. شىندىعىندا ولاردى دا سوگەتىن ەمەس، ءبىز تاريحىن تانۋدا تىم كەنجە قالعان ەلمىز، كەڭەستىك كەزەڭ كوكىرەگىندە كوزى بار، كوكەيىندە ءسوزى بار ابزالدار مەن دەگدارلاردىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتتى. ءسويتىپ عاسىرلار مۇراسىن ءبىر بىرىنە جالعاپ كەلە جاتقان شەجىرە – داستانداردى، ونداعى شىندىقتى ايتارمانعا ايتقىزباي، تىڭدارمانعا تىڭداتپاي جۇيەسىن بۇزدى، جەلىسىن ءۇزىپ جەلكەسىن قيدى. ءبىز دە سول قوعامنىڭ ءونىمىمىز.
توعاستى «حان بولماعان» دەيتىن ازاماتتاردىڭ ايتاتىن ءۋاجى: «قازاقتىڭ حاندارى ساناۋلى عانا، ولاردىڭ اراسىندا توعاس دەگەن حان جوق» دەيدى. ساناۋلى دەگەندە ولاردىڭ كەرەي حاننان كەنە حانعا دەيىنگى ۇلى حاندارمەن عانا شەكتەلىپ وتىرعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇعان قارسى ايتارىم - قانداي مەملەكەت بولسا دا اكىمشىلىك بولىكتەرگە بولىنەدى، «جالعىز كىرپىش قورعان ەمەس، جالعىز اعاش ورمان ەمەس» دەمەكشى قانداي ەلدى بولسا دا جالعىز حان نەمەسە جالعىز پاتشا بيلەمەيدى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن تىم ارىگە بارماي شىڭعىس حان زامانىنان باستايىقشى. شىڭعىس حان جاۋلاپ العان ۇلان – عايىر جەرلەردى ۇلدارىنا «جاساۋ» نەمەسە «ءىنجۋ» تۇرىندە ءبولىپ بەرگەنى الەمگە ءمالىم. ول جەرلەر «ۇلىس» دەپ اتالدى، ۇلىستاردى حاندار بيلەگەن. ءارى قاراي ولار دا ءوز ۇلىستارىن ايماقتارعا بولەدى، مىسالى قادىرعالي جالايىري: «جوشى ۇلكەن ەكى بالاسىنا ەنشى ءبولىپ بەردى» دەگەن دەرەك قالدىرعان. ولار باتىي حان مەن وردا ەجەن حان بولاتىن، جوشىنىڭ بەسىنشى ۇلى شايبان حان كەيىنىرەك باتىستاعى جورىقتارعا ەڭبەك سىڭىرگەنى ءۇشىن باتىي حاننان ۇلەس الىپ بيلىك قۇرعان، ولاردىڭ ءبارى وزىنەن جوعارى تۇرعان ۇلىستىڭ حانىنا باعىنعان. ال ۇلىستاردىڭ حاندارى تۇپتەپ كەلگەندە ءبارى بىردەي قاراقورىمداعى ۇلى حانعا باعىنۋشى ەدى. بۇل ءبىر عانا مىسال، شىڭعىس حاننىڭ ءتورت ۇلىنا بەرىلگەن جەرلەر ءوز ىشىندە قانشا ايماقتارعا بولىنگەنىن، ولاردى قانشا حان بيلەگەنىن مولشەرلەپ كورىڭىز. ال ءبىزدىڭ قازاق حاندىعىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىندە وسى ءداستۇر ساقتالىپ دامىتىلعان بولاتىن. عىلىمعا تەرەڭدەمەي - اق مەكتەپتىڭ وقۋلىعىن اشساق سول زامانداعى قازاق حاندىعىنىڭ جۇزدەرگە، جۇزدەردىڭ ۇلىستارعا بولىنگەنىن كورەمىز. جالپى جەتى ساتىدان تۇراتىن حاندىق يەرارحيانىڭ ءتورتىنشى ساتىسى «ۇلىس - بىرنەشە رۋ – تايپالاردان قۇرالادى، جاۋگەرشىلىك جاعدايدا ون مىڭ جاساق شىعاراتىن ۇلىستى سۇلتان نەمەسە حان باسقارادى» دەيدى جاڭاعى وقۋلىق. ادەتتە مەكتەپ وقۋلىعىنا داۋلاسۋعا جاتپايتىن، ابدەن ەكشەلگەن شىندىق جازىلادى عوي. ەندەشە ۇلىستى باسقاراتىن سۇلتاندار بىرىنشىدەن مىندەتتى تۇردە حان تۇقىمىنان بولۋى شارت، ەكىنشىدەن ولاردىڭ كەيبىرەۋىنە حان اتاعىن «ۇلى حاننىڭ» ءوزى بەرەدى، سىڭىرگەن ەڭبەگىنە، ەرلىك ىستەرىنە قاراي ارينە. ولار ۇلى حاننىڭ الدىندا انت قابىلدايدى، ونىڭ جارلىقتارىن ورىندايدى، الىم سالىقتار تولەيدى، قۇرىلتايعا قاتىسىپ كەرەك ۋاقىتىندى اسكەرىن باستاپ شىعادى. ول كەزدە كازىرگى سياقتى كازارمادا جاتقان تۇراقتى اسكەر جوق، ءاربىر ەر ازاماتتىڭ بەس قارۋى ساي بولۋى شارت، جاۋشىلار جاۋگەرشىلىكتىڭ جارلىعىن جەتكىزگەن جاعدايدا اۋىل وندىق، ايماق (اتا - ايماق) جۇزدىك قۇرايدى، رۋ – تايپا مىڭدىق، ۇلىس تۇمەندى قۇرايتىن شىڭعىس حان زامانىنان ساقتالىپ كەلە جاتقان جۇيە تاريحي ادەبيەتتەردە كوپ ايتىلادى. سول سياقتى ول كەزدەگى بيلىك جۇيەسىن كازىرگى اقپاراتتىق، قارىم – قاتناس قۇرالدارى جەتىلگەن زامانمەن سالىستىرۋعا تاعى بولمايدى. ۇلى حان جۇزدەر مەن ۇلىستاردى باسقاراتىن كىشى حاندار مەن سۇلتاندارعا سۇيەنەدى، ولاردىڭ قاندايى بولسا دا ۇلى حاننىڭ پارمەنىن ورىنداماسا، انتتى بۇزسا اياۋسىز جازالاناتىنى دا سودان. ءبىز بىلەتىن تۇرسىن حاننىڭ بۇلىگى دە سونىڭ ايعاعى. نەگىزىندە تۇرسىن حان قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنداعى تاشكەنت وڭىرىندەگى ەكى ۇلىس قاتاعان تايپالارىنىڭ حانى بولعان. انتتى بۇزىپ ەسىم حانعا باعىنباي بۇلىك شىعارعانى ءۇشىن ءوزى عانا ەمەس بۇكىل ءۇرىم – بۇتاعى، قاتاعان ۇلىسىنىڭ حالقى تۇگەل جازالاندى. تۇرسىن حاندى جويعان سوڭ ەسىم حان «تۇرسىننىڭ ۇلى بولاتتى حان اتاعىنا وتىرعىزدى» دەيدى شەجىرە. مىنە وسى كەزدە ەرەكشە ەرلىگى مەن ەڭبەگى ءۇشىن توعاس باتىرعا دا «حان» اتاعى بەرىلگەن سياقتى. ءبىراق شەجىرەشى - زەرتتەۋشىلەردىڭ ەشقايسىسى دا توعاس بابا ۇلى حان بولدى دەگەن دەرەك ايتپايدى، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس تە. قاراۋىندا حالقى جوق، قول استىندا اسكەرى جوق، سىباي – سالتاڭ جۇرگەن ادامعا «حان» اتاعى بەرىلدى دەۋ تاعى قيسىنعا كەلمەيدى.
كوبىنەسە حاندىق بيلىك السىرەگەن كەزدە جەكەلەگەن حاندار ءوز بيلىگىن كۇشەيتىپ دەربەستەنە باستاۋى كوشپەندىلەر تاريحىنىڭ كونەدەن قالعان ەرەكشەلىگى دەسە دە بولادى. مىسالى بۇيداش حاننىڭ تۇسىنداعى احمەت حان مەن توعىم حاننىڭ ءوز بەتىمەن بيلىك جۇرگىزۋى سياقتى جاعدايلاردىڭ دا تاريحىمىزدا ءجيى بولماسا دا قايتالانىپ تۇرعانى راس. بيلىك السىرەگەن زامانداردا حالىق تاڭداعان حاندار دا تاريحىمىزدان ءوز ورىنىن العان. جۇيەلى زەرتتەۋگە ىلىنگەن، ءومىر – تاريحى دالەلدەنگەن 18 - 19 عاسىرلاردا حالقىنا قورعان بولسام دەگەن باتىر حان، ءابىلعازى حان، قاراتاي حان، ارىنعازى حان سياقتى كۇرەسكەر تۇلعالاردى ەل تاني باستادى. «ۇلى حاندار ساناۋلى» بولعانىمەن ولارعا سۇيەۋ بولعان، جۇزدەر مەن ايماقتاردى باسقارىپ ەل ىسىنە ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن كىشى حانداردىڭ قانشاسى ءالى تانىلماي جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى، ەسىم حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، ەلەۋلى ەڭبەگى مەن ەرلىك ىستەرى ءۇشىن «حان» اتاعىن الىپ ۇلىس ەلگە، ودان شىعاتىن اسكەرگە مەيلى از ۋاقىت بولسا دا باسشى بولعان توعاس بابا دا لايىقتى باعالانۋى ءتيىس. «توعاس حان» جونىندە ءارتۇرلى بولجامدار ايتىلىپ ءجۇر، سونىڭ ىشىندە قيسىندى تۇسپال وسى شىعار. ال «توعاس حان بولماعان» دەپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ دە قولىندا جازباشا دەرەگى جوق، ولاردىكى دە تۇسپال. ۇيتكەنى جازباشا دەرەكتىڭ تابىلا قويۋى قيىنداۋ، تابىلىپ جاتسا قۇبا قۇپ، ءبىر - اق باسقانى ايتپاعاندا ايگىلى «جەتى جارعىنىڭ» ءوزى دە بىزگە جازباشا تۇردە جەتە قويعان جوق قوي.
ول كەزدەگى ۇلىستار ءىرى تايپالاردىڭ اتتارىمەن اتالاتىنى ءمالىم، ەندەشە بايىس بابانىڭ كەزىنەن باستاپ جيناقتالىپ سول كەزدە ىقپالدى كۇشكە اينالعان نايمانداردىڭ ىشىندە تولەگەتەي ۇرپاقتارىنىڭ، بولماسا ءتىپتى قاراكەرەي تايپالارىنىڭ جەكە ۇلىس بولىپ ون مىڭ اسكەر شىعارۋى ابدەن مۇمكىن. بۇكىل قازاققا ورتاق تۇلعا قاسيەتتى قابانباي باتىردىڭ اتىنا ارىسى «نايمان» نەمەسە بەرگى اتاسى بايجىگىتتىڭ اتى تىركەلمەي «قاراكەرەي قابانباي» اتالۋى دا تەگىن ەمەس سياقتى بولىپ كورىنەدى. قاراكەرەي سول كەزدە التى الاشقا تانىمال ىرگەلى ۇلىس بولدى ما كىم بىلەدى. بۇدان بىلايعى زەرتتەۋشىلەر شىندىقتى وسى توڭىرەكتەن ىزدەسە بولار ەدى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ بورىشىمىز قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى قارساڭىندا مەملەكەتتى قۇرۋعا، قورعاۋعا ۇلەس قوسقان ارۋاقتى تۇلعالاردى ەلگە تانىتىپ، ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ دەپ بىلەمىن.
ت. سالقىنبايەۆ. اقسۋات اۋىلى، تارباعاتاي اۋدانى.
(ەرتىس ءوڭىرى گازەتىنىڭ 2015ج. 21 قازانداعى سانىندا باسىلعان).
You Might Also Like
-
بالانىڭ وتىرىك ايتۋ سەبەپتەرى جانە ونىڭ الدىن الۋ.
