قايسار قالامگەر، مۇقالماس تالانت
قازاق مادەنيەتىنىڭ سوناۋ كونە زاماننان بەرى جاساپ كەلە جاتقان حالىقتىق تۋىندىلارى از ەمەس . سان – سالالى ولەڭ – جىر ، اسىل ءسوز ۇلگىلەرى – ادەبيەت سالاسىنداعى حالىق مۇراسىنىڭ كۋاسى. داۋىرلىك ءمانى بار پوەزيا تۋىندىلارى، ادەبي شىعارمالار – حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعى.وسىناۋ اسىل تۋىندىلارىمەن تانىمال بولعان اقىن – جازۋشىلارىمىز قانشاما ؟ مىنە ، سولاردىڭ ءبىرى – حامزا ەسەنجانوۆ. بۇل ەسىمدى ويعا العان كەزدە، تالاي ادامنىڭ تاعدىرىن تالقانداعان كەلەڭسىز وقيعالار ويعا ورالادى. ول تابيعاتتىڭ بەرگەن اقىل – ويىمەن تالانتىنىڭ ارقاسىندا اجالعا قارسى تۇرىپ، ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن جوعالتپاي ، ادامدار مىنەزىندەگى ايارلىققا كەشىرىممەن قاراپ ، قۋعىن – سۇرگىننەن قۇتىلعان ۋاقىتتا عانا قالامىن قولعا الىپ، از ۋاقىتتا قازاق ادەبيەتىنە كوپتەگەن ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسا باستادى. جەرلەس جازۋشىمىز حامزا ەسەنجانوۆ ءوز شىعارمالارىندا اق جايىق اتىرابىندا بولعان الۋان وقيعالاردى سيپاتتادى. جازۋشى حامزا ەسەنجانوۆ سول كەزەڭدەگى جاعدايلاردى شەبەرلىكپەن انىقتاپ كورسەتە الدى. ح.ەسەنجانوۆ نەگىزىنەن قازاق پروزاسىندا سيرەك كەزدەسەتىن وبرازدار جيناعىن جاسادى. ونىڭ كەيىپكەرلەرلەرىنىڭ كوبى قايسار مىنەزدى ، قيىن تاعدىرمەن كۇرەسە الاتىنداي، العىر بولاتىن. ح .ەسەنجانوۆتىڭ كەيىپكەر جاساۋداعى تاجىرەبيەسى، ونىڭ « تيپتىك جاعداي »، « تيپتىك ورتا »، « تيپتىك مىنەز» دەگەن ۇعىمدارعا مەيلىنشە سالماق سالعانىن اڭعارتادى. نەگىزىنەن مەنىڭ ويىمشا، قازاقتىڭ تاريحىندا حامزا ەسەنجانوۆتىڭ « اق جايىق» ەپوپەياسىنداي باسقا شىعارما بولعان ەمەس. حامزانىڭ ءوز تۋعان جەرى تۋرالى كولەمدى شىعارما جازۋى – بۇل ءوزىنىڭ پاتريوتتىق سەزىمى مەن ۇلتتىق نامىسىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە قالىپتاسۋىنىڭ كورسەتكىشى بولسا كەرەك جازۋشى حامزا ەسەنجانوۆ وسى تۋىندىسى ءۇشىن اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى. « اق جايىق » ەپوپەياسىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە سەبەپشى بولعان بىردەن – ءبىر ادام سوفيا جاقيا قىزى تاستەمىروۆا بولاتىن.
حامزا ىقسان ۇلى تۋرالى اڭگىمە ەتكەندە، ونىڭ ومىرلىك سەرىگى سوفيا جاقياقىزىنا توقتالماي وتۋگە بولمايدى . ول ايداۋداعى جارىنىڭ ارتىنان ەرىپ، قۋعىن - سۇرگىننىڭ اۋىر تاۋقىمەتىن بىردەي كوردى . حامزا اعانى تىكەلەي ماعىناسىندا اجال اۋزىنان امان الىپ قالدى . حامزا ەسەنجانوۆ روماندارى - قازاق پروزاسىندا بۇدان بۇرىن جاسالعان تۇلعالى تۋىندىلاردىڭ ەشقايسىسىن قايتالاماي، تاريحي شىندىقتىڭ پاناروماسىنا ءوز كارتينكالارىن قوسىپ ، تيپتىك وبرازدار گالەرياسىنا ءوز كەيىپكەرلەرىن قوسقان كەسەك تۋىندىلار. وكتيابر ريەۆوليۋسياسى مەن ازامات سوعىسىنىڭ داۋىلدى جىلدارىنىڭ باتىس قازاقستاندا ءورىس العان وقيعالارىن ءار قىرىنان سۋرەتتەپ بەرگەن بۇل تۋىندىلاردا ونىڭ كەيىپكەرلەرى سول وقيعالارعا قاتىسقان الەۋمەتتىك توپتاردىڭ سىرىن اشىپ، ءرولىن انىقتاعان جيناقتى دا ناقتى وبرازدارعا اينالعان . ولاردىڭ دارالىق قاسيەتتەرى ءوزدى – وزىنە ءتان ايقىن دا ايرىقشا ەرەكشەلىكتەرىمەن كورىنۋى ءارقايسىسىن اينىتپاي تانىتادى .
مىسالى، «اق جايىق » تريلوگياسىنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى حاكىم ءجۇنىسوۆتى باسقا ەشكىممەن شاتاستىرمايسىز. ويتكەنى ونىڭ كەمەلدەنگەن سيپاتى «بوتاكوزدەگى »اسقار دوسانوۆقا ۇقساعانىمەن ، حاراكتەرىنىڭ دامۋ جولىندا وزىندىك وزگەشەلىكتەر بار. ول اسقار سىقىلدى كەدەي سەميادا ءوسىپ، ريەۆوليۋسياعا ءتۇزۋ كەلگەن كىسى ەمەس، ونىڭ جولى – اۋقاتتى قاجى بالاسىنان كوپ قايشىلىقتاردى باستان كەشىرىپ، ريەۆوليۋسيانى قيىندىقتار ارقىلى قابىلداعان جاستىڭ ديالەكتيكالىق جولى. حاكىم حاراكتەرىنىڭ دارالىق سيپاتى ونىڭ الىبەك سىقىلدى باۋىرلارىمەن سالىستىرعاندا دا ايقىن كورىنەدى. بۇل وبرازدىڭ يلاندىرعىش كۇشىنىڭ ءوزى ونىڭ وسى شىتىرمان جولىن بىرتە – بىرتە ورمەلەپ، قياعا شىققان قيىندىعىمەن كورسەتە بىلۋىندە . جازۋشىنىڭ رەاليستتىك شەبەرلىگىدە وسىندا . جالپى ەپيكالىق، كوپ سالالىق، كەڭ قۇلاشتىلىق، ءومىر ماتەريالىن كوبىرەك قامتيتىن قاسيەت تەك قانا حامزا اعامىزعا ءتان دەپ ويلايمىن. 1920-1930 جىلدار ارالىعىندا تاعدىردىڭ ازابىن كورگەن جازۋشىلار قانشاما، سونىڭ ىشىندە كوڭىل ءبولىپ قارايتىن بىردەن – ءبىر ادام - قازاقتىڭ تالانتتى جازۋشىسى حامزا ەسەنجانوۆ.اكە-شەشەسىنەن سەگىز جاسىندا جەتىم قالعان بالانىڭ جەتى جىلدىق سوۆەت مەكتەبىندە وقىپ، ساناسىنىڭ ويانۋى، الداعى ۇلكەن ومىرگە العاش قادام جاساۋى ازامات سوعىسى مەن سوۆەت ۇكىمەتى ورناعان جىلدار ەكەن. بۇل بۇكىل قازاق جاستارىنىڭ ريەۆوليۋسيادان رۋح العان، حالىق وكىمەتىنەن قۋات العان ورتاق تاعدىر ەدى. قاراڭعى اۋىل بالاسىنىڭ بوي تۇزەپ، ءبىلىم جولىنا ءتۇسۋى قانشا قيىن بولسا دا ح.ەسەنجانوۆ ءوزىنىڭ تالپىنعان تالابىمەن، تەگەۋرىندى تالانتىمەن ماقسات مەجەسىنە قانات قاقتى.ماقساتى ءبىلىم الۋ بولدى ح.ەسەنجانوۆتىڭ عىلىم مەن ادەبيەتتەگى العاشقى قادامى ءساتتى باستالعانىمەن كوپ ۇزاماي كەسىلىپ قالدى. قادىر مىرزا ءالي اعامىز ايتپاقشى ، «... ونى وتىزىنا تولار – تولماستا « حالىق جاۋى » دەپ ايداپ اكەتكەن. تۇرمەنىڭ اتى – تۇرمە، ايداۋدىڭ اتى – ايداۋ ! كورمەستى كورىپ، تاتپاستى تاتىپ ، بۇكىل جاستىعىن، قىزۋلى – قۋاتتى كەزىن جات جەردە وتكىزىپ، بۇكىل دەنساۋلىعىن قۇرتىپ، ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۇيگە امان ەسەن ورالادى. ويتكەنى، بۇرىنعى 1937 جىلى كەڭەستىك يدەولوگيا جۇرگىزگەن تەرىس ساياساتتىڭ زاردابىن ءبىر ادامداي تارتقان، جانە دە ءومىرىنىڭ جارتى جىلىن تۇرمەدە وتكىزگەن قايراتكەر جازۋشى .شىن مانىندە حامزا ەسەنجانوۆ جازۋشى رەتىندە كەرەمەت تۇلعا. حامزا اعامىز تۇرمەدەن شىققانمەن ، ايداۋدان قايتقانمەن ، ءتىپتى اقتالعانمەن ، بارىنشا وكپەلى جانە اشۋلى ەدى . ال وسىنشا وبال جاساعان كەڭەستىك قوعام ءالى دە بولسا كەشىرىمسىز قاتال كۇيىندە ءبىراز ءومىر ءسۇردى . ول كەزدەردە تۇگەلدەي شىندىقتى ايتاتىن ، اقيقاتتى اقتارىپ جازاتىن يمانى بار قالامگەرلەرگە رەسمي باسپا ءسوز ۇلكەن كۇدىكپەن قارايتىن . ساپتىاياققا سىرا قۇيىپ، سابىنان قاراۋىل قاراپ ، كوركەم شىعارمانىڭ ءوزىن سەنىمسىزدىكتىڭ سۇزگىسىنەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە وتكىزىپ بارىپ ، كوركەم دۇنيەلەر ارەڭ دەگەندە جارىق كورەتىن. ال ءبىزدىڭ حامزا اعامىز وتە پاراساتتى ، وتە ءتوزىمدى قالامگەر بولاتىن .ول ومىردە ايتىس –تارتىستى ۇناتپايتىن . ەل ىشىنەن جاۋ ىزدەپ ، دۇشپان ىزدەپ ، كەك الۋمەن ، ءوش الۋمەن شۇعىلدانۋدى ءجون دەپ تاپپادى. ەلىنە امان – ەسەن ورالعانىن ولجا دەپ ۇقتى. ساعىنعان ونەرىنە ، جازۋ ۇستەلىنە ارقا سۇيەپ شىعەرماشىلىققا الاڭسىز بەرىلدى. سونىمەن قاتار وسىنداي قيىن قىستاۋ كەزىندە دە ول شىعارماشىلىققا دەگەن كوز قاراسىن وزگەرتپەدى .ءسويتىپ « اق جايىق » ەپوپەياسىنىڭ ءبىر تومىنان كەيىن ءبىر تومىن جازدى . جازۋشى « اق جايىق » كىتابىن 1957 جىلى ، ال ەكىنشى كىتابىن 1959 جىلى ،ءۇشىنشى كىتابىن «تار كەزەڭ » دەگەن اتپەن 1965 جىلى جاريالايدى . سودان سوڭ «كوپ جىلدار وتكەن سوڭ » رومانىن جازدى. حامزا ەسەنجانوۆ ،بىزدىڭشە ،كوركەم ادەبيەتتىڭ ، جالپى ونەر اتاۋلىنىڭ مىندەتىن انىق ۇعىپ ، شىعارماعا شىن سۋرەتكەر بوپ وي جىبەرىپ ، تولعانا بىلگەن . ءوزىن ءتۇپتىڭ تۇبىندە وقۋشى الدىندا جاۋاپكەر ، مىندەتكەر ساناعان قالامگەر . ءاربىر اقىن – جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ءومىر جولىنا قارايتىن بولساق ، ونىڭ ءبىر ءونىمدى جۇمىس جاسايتىن جەمىستى جىلدارى بولدى . ەلدىڭ ەسىنە حامزا ەسەنجانوۆ دەسە « اق جايىق » تۇسەدى ال اق جايىق دەسە حامزا ەسەنجانوۆ ەسكە تۇسەدى . بۇلار ءبىرىن – ءبىرى تولىقتىرىپ تۇراتىن ۇعىمدار . روماننىڭ وقىرمان كوكىرەگىنە ابدەن ۇيالاعانىن ، ونىڭ ابدەن تانىمال بولعانىن ، قالىڭ جۇرت قولىنان تاستامايتىن كىتاپقا اينالعانىن دالەلدەيتىن سىر. « ەلدىڭ اتىن ەرى شىعارادى ، ەرىنىڭ اتىن ەلى شىعارادى » ماقالانىڭ ءمانى وسىندا بولسا كەرەك .
جالپى « اق جايىق » تريلوگياسىنداعى ءار وقيعا دەرەكتى شىندىقتان تۋعان ، ءار قاھارمان ومىردە بولعان تاريحي تۇلعادان جيناقتالعان . ال وسى قاسىرەتى كوپ كەيىپكەرلەرمەن وقىرمان دى جۇزدەستىرە الساق ، جاستتارىمىزدىڭ سانالى دا ساليقالى ، ءبىلىمدى دە بىلىكتى ، ەلىن سۇيەتىن ، حالىققا رياسىز قىزمەت ەتەتىن ازاماتتاردى تاربيەلەپ شىعارساق ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە ، رۋحاني دامۋىنا قوسقان ۇلەسىمىز بولار ەدى .حامزا اعامىز 1908 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اقجايىق اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. الدىمەن جەتى جىلدىق، كەيىن اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىندا وقىعان. 1933 جىل قازاقتىڭ اباي اتىنداعى پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ ءتىل – ادەبيەت فاكۋلتەتىن ءبىرىتىپ، 1934 جىلى لەنينگرادتىق مەملەكەتتىك ونەر – ءبىلىم ينستيتۋتىندا اسپەرانت بولىپ وقۋىن جالعاستىردى. 1938 جىلعا دەيىن رەسپۋبليكانىڭ مادەني-عىلىمي مەكەمەلەرىندە، جلوعارعى وقۋ ورىندارىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارادى. ورتا مەكتەپ، باستاۋىش مەكتەپتەر ءۇشىن وقۋلىقتار جازادى، كوركەم اۋدارمالارمەن شۇعىلدانادى. ي.س.تۋرگەنيەۆتىڭ «رۋدين»، يۆان شۋحوۆتىڭ «وشپەندىلىك» روماندارىن قازاقشالايدى. ميحايل شولوحوۆتىڭ «تىنىق دون» يپوپەياسىنىڭ ءبىرىنشى جانە ءتورتىنشى تومدارىن اۋدارادى.
از دەۋدە، كوپ دەۋدە قيىن...الپىس التى جىل ءومىر ءسۇردى. ورتا ەسەپپەن العاندا، بۇل ءوزى اقىلعا سياتىن، شۇكىرشىلىك قىلاتىن عۇمىر. ءبىراق ونىڭ ون بەس – جيىرما جىلىن باقىتتى ءھام تىپ-تىنىش وتكەن جەمىستى جىلدار دەپ ايتا المايسىن. حامازا اعامىز ول جىلدارى ەركىنەن ايىرىلىپ، «حالىق جاۋى» دەگەن اتپەن ايداۋدا ءجۇردى. ايداۋدا بولۋ، لاگەردە ءومىر ءسۇرۋ – كۋرورتتا ءجۇرۋ ەمەس. شەكتەۋلى تەرريتوريالاردا تۇساۋلى تۇلپار، بايلاۋلى بۇزاۋداي تىرلىك كەشۋ. ساياسي تۇتقىنداردىڭ جازۋ – سىزۋىنا مۇمكىندىك، ءتىپتى قۇقىعىدا جوق. بۇل – ازاپ، بۇل – قورلىق. جالىنداعان جاستىعىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى قيىن جىلدارىنا جۇمساپ، اقىر تۇبىندە سول كەڭەستىك قوعامنىڭ قۇرباندىعىنا بەرگەن حامزا اعامىز تازا جازۋشىلىققا عۇمىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە عانا ون-ون بەس جىل ىشىندە كلاسسيكالىق دۇنيەلەر جىزدى. جازىپ ۇلگەردى ايتەۋىر. وعاندا شۇكىر! سونىڭ ارقاسىندا حامزا اعامىزدىڭ ەكىنشى عۇمىرى، ولمەس عۇمىرى باستالدى. ول ەندى جەكە باستىڭ باقىتتى ەمەس، قازاق ادەبيەتىنىڭ، حالقىنىڭ باقىتى...
ەپوپەيا اۆتورىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – كەيىپكەرلەرىنىڭ ومىردە ءپروتوتيپى بار ناقتى دايەكتيىلىگى. بۇل جونىندە اتالمىش روماندار كەي رەتتە «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ»، كەي رەتتە «تىنىق دون» مەن «كوتەرىلگەن تىڭنىڭ» داستۇرلەرىن ەسكە سالادى. بۇعان قاراعاندا، ساكەننىڭ حامزاعا ادەبي ۇستاز بولعاندىعى حامزانىڭ «تىنىق دون» رومانىن اۋدارعاندىعى ءىسسىز – ۇشارسىز كەتپەي، تۆورچەستۆوسىنا يگى اسەر ەتكەنى اڭعارىلادى. وزىنە دەگەن رەاليزمنىڭ دارقان تۋىندىلارىنان ۇلگى الۋ، جاقسى داستۇرلەرىن قابىلداۋ حامزانىڭ جاڭالىقتى قادامىنا جول اشقانداي. وسىندان كەلىپ ونىڭ روماندارىنىڭ دۇنيە تانىمدىق، رەاليستىك جانە تاربيەلىك قۋاتى مەن ءمانى كوپ ۇتقان. بۇل روماندار قازاق پروزاسىنىڭ الەۋمەتتىك ەپوپەيا جانرىن ءبىر سالادا وربىتە دامىتا تۇسكەن كەلەلى تۋىندى. حامزا تالانتتى كەشۋىلدەپ قانات قاققانمەن، قازاق ادەبيەتى كوگىندە ءوزىنىڭ مەجەلى بيىگىنە تەز شىرقاعان تەگەۋرىندى تالانت ەدى. ونى كەڭ تىنىستى ۇلكەن رەاليست سۋرەتكەر دارەجەسىنە كوتەرگەن تالانتىمەن بىرگە، كوپ قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى شىنشىلدىعى، تۋراشىلدىعى ەدى. وسىنداي ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىمەن قوسا، جازۋشىلىق ەرەكشەلىكتەرى دە ايقىن كورىنىپ تۇراتىن. ونىڭ بولمىس شىندىعىن تۇتاس قابىلداۋمەن قاتار، زەرتتەۋشىلىگى باسىي بولاتىن. ءومىر قۇبىلىسىن قاشاندا كەڭ ايدىندا، مول اۋقىمدا الىپ زەرتتەيتىن. جەكە ادامنىڭ پسيحولوگيالىق مىنەز-قۇلقىنان باستاپ قوعامدىق،تاريحي-الەۋمەتتىك اۋقىمعا دەيىن جۇيەلى، تۇتاستىقتى زەرتتەۋ حامزا كوز قاراسىنىڭ كوك جيەگىن كەڭەيتە تۇسەتىن. سوندىقتان ول ءوزىنىڭ سۋرەتكەرلىك جانرىنا كوپ دۇنيە سىيعىزاتىن قارىمدى قالامگەر ەدى. ەندەشە ونىڭ تۆورچەستۆوسى ەپيكالىق القاپتىلىعىمەن، تەرەڭ ويلىلىعىمەن كەڭ ورىسكە قانات جايىپ، ۇزاق ساقتالارى حاق. قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا سىڭىرگەن ۇلكەن ەڭبەگى بيىك باعالانىپ، ح.ەسەنجانوۆ «ەڭبەك قىزىل تۋ» ، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن ناگرادتالدى.
وكىنىشكە وراي، ح.ەسەنجانوۆ ارامىزدان ەرتە كەتتى. ول تاعدىردىڭ تالاي سىناقتارىندا قۇرىشتاي شىنىققان ءتوزىمدى ەر، قايىسپاس قايسار قالامگەر ەدى.
قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى حامزا ەسەنجانوۆ قازاق حالقىنىڭ وي ساناسىندا، ەستەتيكالىق تانىمىندا الار ورنىن، كوركەم تۋىندىلار بۇگىندە وقىرمانداردىڭ سۇيىكتى شىعارماسىنا اينالىپ كەلە جاتقانى بۇعان دالەل بولا الادى. وسى سەبەپتەندە حامزا اعامىزدىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ءسوز قوزعاۋ، پىكىر كوتەرۋ بارلىق قازاق ادەبيەتى جايلى وي تولعانىستارىنا ۇشتاسپاي تۇرا المايتىن رۋحاني بايلانىستىلىقتى تانىتسا كەرەك. مۇنداي مۇرانى ءار قىرىنان تانىپ ءبىلۋ ۇرپاقتار بۋىنى الماسقان سايىن جاڭعىرىپ، سونىلىق تانىتاتىن جاسامپاز قۇبىلىسقا اينالماي تۇرا المايدى. مۇنداي شىعارمالار تۋرالى ۋاقىت، زامان تالابىنا وراي دۇركىن – دۇركىن بيبليوگرافيالىق قۇرالدار جاساپ وتىرۋ تالابى، ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى العا قويىلۋ كەرەك. سوندا عانا حامزا ەسەنجانوۆتىڭ شىعارمالارى جىل وتكەن سايىن تانىلىپ، تولىسىپ، جەتىلە تۇسەرى ءسوزسىز.
يا، ارتىنا ولمەي تۇعىن ءسوز قالدىرعاندىقتان حامزا اعانىڭ مۇراسىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزەتىن جاس بۋىن – جاس وركەن باردا قازاقستاننىڭ بولاشاعى نۇرلى بولماق.
You Might Also Like
-
كادىمگىدەي كۇردەلى سۇراق، سولاي ەمەس پە؟ بۇل سۇراققا ەشكىمدى رەنجىتىپ الماي قالاي جاۋاپ بەرسەك ەكەن… شىنىندا وعان جاۋاپ باياعىدا-اق بەرىلگەن، ونىڭ ۇستىنە ءدال ايتىلعانى سونداي، الىپ-قوسار ەشتە...
