InfoHub Logo

كەلدىبەك ۇلى قازىبەك بي (1665 - 1765) - قازاقتىڭ تاۋكە، بولات، سامەكە، ابىلمامبەت، ابىلاي حاندارى تۇسىندا مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ءاز تاۋكە حان قۇرعان «بيلەر كەڭەسىنىڭ» مۇشەسى، اتاقتى شەشەن، ورتا ءجۇزدىڭ توبە ءبيى، «جەتى جارعى» اتالاتىن زاڭدار كودەكسىن شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى. شىققان تەگى ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن تايپاسىنىڭ قاراكەسەك رۋىنان.

قازىبەكتىڭ اناسى توقمەيىل ۇتىمدى دا تاپقىر سوزدەردى كوپ بىلەتىن زەرەك كىسى بولىپتى. اناسى ايتقان ەستى سوزدەردى كىشكەنتاي كۇنىنەن جاتتاپ وسكەن ول ەر جەتە كەلە ءوزى دە سولاي سويلەۋگە ماشىقتانا باستايدى. وسى ونەرىنىڭ ارقاسىندا بالا بيدەن دانا بيگە اينالىپ، «قارا قىلدى قاق جارعان قاز داۋىستى قازىبەك بي»، «التى الاشتىڭ ارداعى» دەگەن اتاققا يە بولادى. سودان بولار تاۋكە حان مەملەكەت تۇتاستىعىنا جارىقشاق تۇسىرمەي، حالىقتى بىرلىكتە ۇستاۋ ءۇشىن ءۇش ءجۇزدى وزىنەن شىققان ءۇش بيگە بيلەتۋ ارقىلى باسقارعاندا، ورتا جۇزگە وسى قازىبەك ءبيدى تاعايىندايدى. ول ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ، قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى سىرتقى ساياساتىنا ەلەۋلى ىقپال جاساپ وتىرادى.

جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى حالىق كۇرەسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان قازىبەك بي ەلدىڭ ازاتتىق الۋى جولىندا ايانباي تەر توگەدى. ابىلاي سۇلتان جوڭعارلاردىڭ قولىنا تۇتقىن بولىپ ءتۇسىپ قالعاندا، ونى بوساتىپ الۋعا بەلسەنە ارالاسادى. سونداي اق ول رەسەي، بۇحارا، حيۋا مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ەلارالىق ماسەلەلەرگە دە ارالاسىپ، بەيبىتشىلىك پەن دوستىقتى دارىپتەۋشى مامىلەگەر بولعان، ارازدى تاتۋلاستىرىپ، الىستى جاقىنداستىرىپ وتىرعان.
«ەلدەستىرمەك ەلشىدەن، جاۋلاستىرماق جاۋشىدان» دەپ، ول ەلشىلىك قىزمەتتى دە ءمىنسىز اتقارعان تۇڭعىش ديپلومات. ونىڭ تۇڭعىش رەت ون سەگىز جاسىندا ەلشىلىككە اتشى بولىپ بارىپ، باسشى بولىپ قايتقانى ەل اۋزىندا ءالى كۇنگە اڭىز بولىپ ايتىلادى.

XVIII عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا چيڭ يمپەرياسى قازىبەكتى ءوز جاقتارىنا تارتۋ ماقساتىمەن وعان ەلشى جىبەرىپ، مول سىيلىقتار تارتادى. ءبىراق ول قىتايدىڭ قول استىنا قاراۋعا قارسى بولادى. سويتە تۇرىپ، ابىلايدى چيڭ يمپەرياسىمەن تىعىز قارىم قاتىناس جاساۋعا شاقىرادى.
ءۇش ءجۇزدىڭ ىشىندەگى شەشۋى قيىن، ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ باسى قاسىندا ءجۇرىپ، حانداردىڭ سەنىمدى اقىلشىسى، حالىقتىڭ حانعا بەرگىسىز ءبيى بولعان قازىبەك ءار كەز باتىر جيناپ، ەل شاپپاي، قىلىش شاۋىپ، وق اتپاي اق اقىلىمەن جول تاۋىپ، ەل بىرلىگىنىڭ ەمشىسى بولا بىلگەن. ءابىلقايىردى ءولتىرىپ، ەل بىرلىگىنە سىزات تۇسۋىنە سەبەپشى بولعان باراققا: «سىلتاۋراتىپ سىتىلا المايسىڭ، نە ءولىپ تىناسىڭ، نە جونىڭمەن جەڭىپ قۇتىلاسىڭ، ەكىنىڭ ءبىرى، باراق» دەۋى، اقىر سوڭىندا ونى مويىنداتىپ: «ۋا، بي اعا! ايتتىڭ سەن، كوندىم كەبىڭە» دەۋگە ءماجبۇر ەتۋى تەك قازىبەكتەي ايبىنى اي جاسىرعان تەكتى ءبيدىڭ قولىنان عانا كەلسە كەرەك.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «XVIII عاسىردىڭ باتىرلارى تۋرالى تاريحي اڭىزدار» دەگەن ەڭبەگىندە: «ابىلاي حاننان ءۇش ءجۇزدىڭ باتىرلارىنىڭ ىشىنەن كىمدى ەرەكشە قۇرمەتتەيسىز دەپ سۇراعاندا، ول: «بىزگە دەيىنگى ەرلەردەن ەكى كىسىگە تاڭقالۋعا بولادى. ونىڭ ءبىرى 90 تۋىسىن قالدان سەرەننىڭ تۇتقىنىنان قۇتقارعان قاراكەسەك قازىبەك تە، ەكىنشىسى ءوزىنىڭ سونداي تۇتقىنداعى تۋىسىن قۇتقارعان ۋاق دەربىسالى. مۇنىڭ العاشقىسى قالدانعا ءوزى بارىپ، سۇراپ الدى. سوڭعىسى ءوزىنىڭ اۋلىندا وتىرىپ، جاۋىن قورقىتىپ الدى» دەپ جازادى. بۇل زامانىندا اقىلىمەن قاتارىنان وزعان دانا بيىنە ەل باسشىسىنىڭ بەرگەن ناق تا ءادىل باعاسى ەدى.

قازاقتىڭ اتاقتى ءبيى. قازاق جۇزدەرىن باسقارۋدى رەتتەۋ نيەتىمەن تاۋكە حان ۇلى ءجۇزدىڭ ءبيى ەتىپ تولە ءبيدى، كىشى جۇزگە ايتەكە ءبيدى، ورتا جۇزگە قازىبەك ءبيدى تاعايىندايدى. حالىق اۋىز ادەبيەتىندە ساقتالىپ قالعان اڭىزدار مەن كەيبىر ارحيۆتىك مالىمەتتەر بويىنشا، قازىبەك بي كەلدىبەك ۇلى "تاۋكە حان زاڭدارىنىڭ جيناعىن" وندەۋگە قاتىسقان. تاۋكە، سامەكە، ابىلمامبەت جانە ابىلاي حاندار تۇسىندا مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن قازىبەك بي ىشكى جانە سىرتقى ساياسات ماسەلەلەرىندە ىقپال ەتە الاتىن. ول — جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ازاتتىق كۇرەستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. XVIII عاسىردىڭ 40 - جىددارى ابىلاي حان جوڭعارلار قولىنا ءتۇسىپ قالعان شاقnا، ونى تۇتقىننان بوساتىپ الۋعا بەلسەنە اتسالىستى.
XVIII عاسىردىڭ 60 - جىلدارى سين يمپەرياسى قازىبەك ءبيدى ءوز جاعىنا شىعارۋ ماقساتىمەن ەلشىلەرىمەن بىرگە كوپتەگەن باعالى سىيلىقتار جىبەرگەن. ءبىراق قازىبەك بي جۇڭگو جاعىنا مۇلدە قارسى بولعان. ول ابىلايدى سين يمپەرياسىمەن قارىم - قاتىناس جاساماۋعا شاقىرعان.

قازاقتىڭ تۇتاس ءبىر ەلدىگىن كوكسەپ، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، ولە - ولگەنشە ۇزاق تا ناتيجەلى ءومىر كەشكەن اتى شۋلى شەشەن ءبيىمىز قاز داۋىستى قازىبەك. قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن ءبىر حاندىققا قاراتىپ، ونىڭ ورتا ءجۇزىنىڭ تىزگىنىن بەرىك ۇستاعان بەدەلدى ءبيى، ءادىل قازى، اسقان تالانت يەسى. تاۋكە حاننىڭ بەدەلىن بەركىتىپ، حالقىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋ، قاپتاعان قالىڭ جوڭعارعا قارسى ەرلىك كۇرەس اشىپ، ەر جۇرەك قازاق ۇلدارىن ەل مۇددەسىن، ۇلتىنىڭ ار - نامىسىن قورعاۋعا ۇندەپ وتكەن دانا باسشى، ساليقالى ءسوز، سالماقتى مىنەز تانىتىپ، جاستايىنان اقىل - پاراساتىمەن جوعارىدان كورىنگەن، وزىندىك جول - جوسىق باستاۋلارى بار ۇشقىر ويلى، جانى تازا كەمەڭگەر.

شەشىمسىز داۋ قالدىرماي، قيىن ءتۇيىننىڭ جىگىن تاۋىپ، بويىنداعى ءسوز مارجانىن جەرىنە جەتكىزە، سەزىندىرە سەرىگىلتە سويلەپ، كۇمانسىز سەندىرە بىلگەن قىزىل ءتىلدىڭ شەبەرى، ايتىس - تارتىستا وزىپ شىققان جۇيەلى ءسوزدىڭ جۇيرىگى، تايىنباي، تايسالماي، شىندىقتى، ادىلەتتى جاقتاعان ابزال ازامات. حالقىمىزدىڭ باسىنا قايعىلى كۇن تۋىپ، بەرەكەسى كەتكەن اۋىر زامانىندا ەل جۇرتىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءومىرىن سارپ ەتكەن ارداگەر اسقان اقىل يەسى. قارا تۇنەك قاپتاعان قازاق اسپانىنا ءومىر ساۋلەسىن شاشقان جارىق جۇلدىزى.
جوڭعاردىڭ باسىم كەزىندە، ونىڭ اۋزىنان وت شاشقان قونتايشىلارىنان جاسقانباي، ەشبىر قاتەردەن قورىقپاي، وزىنە تونگەن نايزانىڭ بەتىن قايتارار قاھارلى تاپقىر، العىر، باتىل قيمىلدارىن، وجەت سوزدەرىن قويا بىلگەن ەر جۇرەك ادام. قونتايشىلاردىڭ ءۇش رەت توناپ كەتكەن ەلىنىڭ ەسەسىن ول وسى ءبىر قاسيەتتى ىستەرى ارقىلى تۇگەل قايتارعان ەكەن. قارا كۇشكە قاسقايىپ قارسى بارىپ جەڭىسكە جەتكەن.
قازىبەكتىڭ:
"التىن ۇياڭ — وتانىڭ قىمبات، ءقۇت بەرەكە — اتاڭ قىمبات،
مەيىرىمدى اناڭ قىمبات،
اسقار تاۋىڭ، — اكەڭ قىمبات،
تۋىپ وسكەن ەلىڭ قىمبات،
كىندىك كەسكەن جەرىڭ قىمبات،
ۇيات پەن ار قىمبات،
ءوزىڭ سۇيگەن جار قىمبات"—
دەگەن سوزدەرى قازاق جاستارىنىڭ عاسىرلار بويى ونەگەلى وسيەت رەتىندە ەستەرىندە ساقتالىپ كەلەدى ساقتالا بەرمەك.
قازىبەك بيدەن قالعان سوزدەردەن

قازىبەكتىڭ قالماق حانىنا ءۇش رەت ەلشى
“قۇبا قالماق زامانى” دەپ اتانعان زاماندا قالماق پەن قازاقتىڭ ەل شابىسقان داۋلارىن بىتىستىرۋدە قازىبەك ءۇش رەت بيلىك ايتقان ەكەن. ونىڭ ءبىرى الگى قازىبەك “تەلقوڭىر” دەيتىن تايعا ءمىنىپ، وزگە بيلەرگە اتقوسشى بوپ بارعاندا ايتقان بيلىگى.
ەكىنشى بيلىگىنىڭ تاريحى مىناداي: قازىبەك اتى ايگىلى بوپ تۇرعان شاعىندا وزىنە قاراعان ەلىن قالماقتىڭ تىكە شابۋىلىنان اۋلاعىراق قونىسقا ىرگە تەپتىرۋ ءۇشىن سارىارقانىڭ جەرىن شولىپ قايتۋعا كەتەدى. سونى سىرتتان ەسىتكەن قالماق قوڭتاجى دەرەۋ قالىڭ قول
اتتاندىرىپ قازىبەككە قاراعان ەلدى شاپتىرىپ الادى. حاننىڭ قولى مالمەن قوسا جۇزگە تارتا ەر بالالاردى دا بايلاپ اكەتەدى. ونىڭ ىشىندە قازىبەكتىڭ ءوز بالاسى قازىمبەت تە كەتەدى. ويتكەنى قازىبەكتىڭ تۇقىمىنان بىرەۋدى قايتسە دە بايلاپ اكەلۋ جونىندە حاننىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى بولعان دەسەدى. سارىارقانى قونىستىققا ۇناتىپ ەلگە قايتقان قازىبەك شابىلعان ەلىن كورگەن سوڭ، ءوزى باسشى بولىپ قالماققا ەكىنشى ەكىنشى رەت جول تارتىپتى.

ون ءتورت جاسار بالا كۇننىڭ وزىندە - اق نەلەر تاپقىر سوزدەر ايتىپ بەتىن قايتارىپ تاستاعان قازىبەكتەن جاسقانىپ – قوڭتاجى حان ءبىتىم كەرەگىن الىپ قالۋ ماقساتىمەن ءارتۇرلى قۋلىققا سالادى. سوندا حاننىڭ كوزدەگەنى قازىمبەتتى قايتارماۋ ەكەن. “ءتىرى ەمەس” دەپ بالاعا قۇن تولەۋ نيەتىن بىلدىرەدى. سوندا قازىبەك تۇرىپ قوڭتاجىعا:

- جۇمىر باستى، ەكى اياقتى ادامىمنىڭ ءوزىن قايىر، ءتورت اياقتى ايدىندى بوزىمنىڭ كوزىن قايىر. ەرىم ءۇشىن قۇن الماي ولىسەمىن، بوزىمنىڭ كوزى جوق بولسا، ەكى ەسە قۇن الامىن. بۇل ايتقانىم بولماسا، تال تۇستە تاپاپ الامىن دەگەندە، قوڭتاجى:
- قازىبەك بي، ەرىڭ ءۇشىن قۇن الماي ولىسەمىن دەگەنىڭدى ءجون دەلىك. ال، بوزىڭنىڭ تولەۋىن ەكى ەسە قىپ الامىن دەگەنىڭە جول بولسىن!- دەپتى. سوندا قازىبەك:
- بوزىمنىڭ تولەۋى ەكى ەسە بولاتىن سەبەبى: بەلەڭنەن شىعا كەلگەن قالىڭ توپتىڭ ىشىندە ونىڭ جارىق ەتكەن ايبىنى قوڭتاجىداي حاندى دا سەسكەندىرەدى. تولەۋى تولىق بولسا – ەندىگارى ەستە جۇرەدى، - دەيدى. سونىمەن قازىبەك بۇل جولى دا شاپقىنشىلىققا تۇسكەن بالالارمەن قوسا مالدىڭ كوزى بارىنىڭ كوزىن، كوزى جوعىنىڭ تولىق تولەۋىن الىپ قايتادى.

ءۇشىنشى بيلىگى: وسى بىتىمنەن قايتىپ كەلە سالا قازىبەك ەلىن سارىارقاعا كوشىرىپ، بۇل جەردى اتا مەكەندىك قوڭىس ەتەدى. ءبىراق ءالى دە ول قوڭىسقا كوشىپ بولماعان ەلدىڭ سوڭعى بولەگىن قوڭتاجى تاعى شاپتىرىپ الادى. قازىبەككە شابىلعان ەلدەن حابارشى كەلەدى. سونىمەن قازىبەك تاعى دا قالماققا تارتادى. بي بۇل جولى قوڭتاجىنىڭ الدىنا سەرت قويىپ، مۇنداي شابىنشىلىق ەندىگارى قايتالامايتىنداي ەتۋگە نەمەسە ءبىر جولا بىتىسپەسكە كەتۋگە بەتتەپ اتتانادى. قوڭتاجىنىڭ ورداسىنا تاياپ كەلگەندە، وتكەلدە تۇرعان ءبىر جاستاۋ قىز قازىبەكتىڭ قايدا بارا جاتقان ءجونىن سۇراپتى. قازىبەك قىزعا قوڭتاجى حانعا ەلشىلىكپەن بارا جاتقانىن ايتىپتى. قىز وعان:
- ەلشى بولساڭ، قازاقتىڭ قازىبەگى بولارسىڭ، ەسەبىڭ بىتسە مەنى دە ەسكە الارسىڭ، - دەپتى. قازىبەك قوڭتاجىنىڭ ورداسىنا ءتۇسىپ:

- و حان، سەن ەل شابۋدى قويمادىڭ، مەن ەلشىلىككە كەلۋدەن تانبادىم، - دەيدى. قوڭتاجى بۇعان:
- قازىبەك بي، دۇرىس ايتاسىڭ، سەنىڭ قارشاداي 14 جاسار كۇنىڭدە ايتقان سوزدەرىڭدى ەسىتىپ: “شىركىن - اي، مىنادان ءبىر تۇقىم الار ما ەدى”، - دەپ ويلادىم. سودان بارىپ قازىمبەتتەي ۇلىڭدى الدىردىم. ءبىراق سەن كەلىپ “ەرىمنىڭ ءوزى قايتپاي تۇرىپ، ءبىتىم ەتپەيمىن” دەدىڭ. نە بىزگە ءتىلىڭدى كەسىپ تاستاپ كەتپەدىڭ. سودان كەيىن مەنەن ىرگەڭدى اۋلاق سالىپ ءارى كوشتىڭ. سەنى قايتا ءبىر كەلتىرۋ ءۇشىن مەن ارتتا قالعان ەلىڭدى شاپتىرىپ الدىم. ەندىگى ءسوزدىڭ تۋراسى سەنىمەن دوستاسۋعا قۇمارمىن. “داۋدىڭ ارتىن قىز بىتەيدى، سۋدىڭ ارتىن شىم بىتەيدى، سۋدىڭ ارتىن شىم بىتەيدى”، - دەۋشى ەدى.
- ساعان بەرەتىن قىزىم جوق، قىز بەرسەڭ الايىن، - دەيدى. حان قازىبەكتەن “ۇلىڭ نەشەۋ ەدى” دەپ سۇرايدى.
قازىبەك:
- ءبىر جارىم ۇلىم بار، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. حان بۇعان تاڭدانىپ:
- ءبىر جارىمى قالاي؟ سەندە دىعىرداي بەس ۇل بار دەپ ەستيتىن ەدىم، - دەيدى.
حان وعان:
- مەنىڭ ەلگە يە بولاتىن ۇلىم بىرەۋ - اق، اتى بەكبولات، سونى بۇتىنگە ەسەپتەدىم. ال مال مەن قاتىنعا عانا يە بولاتىن ۇشەۋىن ەسەپكە الىپ جۇرگەنىم جوق، - دەپ قوڭتاجىعا قاراپتى. قوڭتاجا ءوز قىزىن بەرىپ، ونى بەكبولاتقا قوسۋدى ءوتىنىپتى. سونىمەن قازاق پەن قالماقتىڭ شابىنشىلىعى توقتالعان ەكەن دەسەدى. قازىبەك وسى ساپارىندا حان ورداسىنا بارا جاتقاندا جولىققان جاس قىزدى الا كەلىپ: “وسىنى تاربيەلە”، - دەپ ونى دا بەكبولاتتىڭ قولىنا تاپسىرىپتى.

قازىبەك پەن قوڭتاجى
قالماقتىڭ حانى قوڭتاجى قازاق ەلىن ءۇش رەت شاۋىپ العاندا، مالدان بولەك، سول شابىلعاننىڭ ىشىندە ءبىرتالاي ۇل مەن قىز دا كەتىپتى. سونى سۇراپ قازاق ەلشى جىبەرسە، قوڭتاجى ەشبىر ەسە بەرمەپتى، سوندىقتان قازاق بيلەرى بوپ باس قوسىپ: “قالماقتا شىنىمەن - اق
ۇلىمىز قۇل، قىزىمىز كۇڭ بولىپ كەتكەنى مە؟ قول جيناپ، ءبىر شايقاسساق قايتەدى؟” – دەپ ابىلايدىڭ الدىنا كەلىپتى.

سوندا ابىلاي: “ءبىز ءالى دە ءتىلى وتكىر ەلشى جىبەرىپ سىناسقانىمىز جوق، ىرىكتەپ ەلشى جىبەرىپ، وعان ەسە بەرمەسە سونسىن شايقاسايىق!” - دەيدى. وسىعان جينالعان حالىق ءباتۋا قىلىپ، ءسوز بايلاسادى. بۇل جىمىستى قاراكەسەك كەلدىبەك بيگە جۇكتەيدى. كەلدىبەك ءوزى بارا الماي، وزىندەي كىسى تابا الماي، اقىرى قازىبەك دەگەن ۇلكەن بالاسىن ۇزاق جولعا جىبەرىپ سىناماقشى بولىپ ونىڭ ۇيىنە كەلسە، قازىبەك ۇيدە جوق ەكەن، ونى جەلى باسىنان تابادى. بالام ءجون ايتۋدى، جول ايتۋدى بىلە ەكەن دەپ سىنايدى.

- بالام، سەن كىمنىڭ بالاسىسىڭ، - ءجونىڭدى ايتشى! – دەيدى.
- اتىم قازىبەك، اكەم كەلدىبەك، شانشاردىڭ نەمەرەسى بولامىن، - دەيدى بالاسى.
- بالام، سەنىڭ وسىلاي اسىق ويناپ، تاي ۇيرەتىپ جۇرگەنىڭ جاقسى ما، جوق، جاقسىلاردىڭ قاسىنا ەرىپ ەل تانىپ، ءسوز تانىعانىڭ جاقسى ما؟
- بالالىق ءداۋىر دە ءتاتتى ەكەن، ونى دا تاستاعىم كەلمەي تۇر، ءبىراق جاقسىلاردىڭ قاسىنا ەرىپ ەل تانىپ، جەر تانىپ، ءسوز تانىعان تەرىس بولماس، - دەيدى قازىبەك.

- ولاي بولسا، بالام، ۇيگە قايتشى!- دەيدى اكەسى. قاسىنا ون كىسى ەرتىپ، استىنا “تەلقوڭىر” دەيتىن تايدى ەرتتەتىپ بەرىپ كەلدىبەك بالاسىن حانعا جىبەرەدى.
“تەلقوڭىردى” ءمىن دەۋىندە دە سەبەپ بار ەكەن. ءبىر كۇنى كەلدىبەك جىلقىسىن قاپتاتىپ كەلە جاتىپ، قارا جال، قۇلا قۋلىقتىڭ ءىشى جەر سىزىپ، جىلقىعا ەرە الماي، ەپتەپ باسىپ كەلە جاتقانىن بايقايدى: “مىنانىڭ ىشىندە تاس بار ما، تۇلپار بار ما؟ ءبىر قۇلىندى مۇنشا نەگە اۋىرلايدى جانۋار!” – دەيدى.

كۇندەردىڭ كۇنىندە بيە قۇلىنداپ، قۇلىن بيەنىڭ موينىنا، ساۋىرىنا ارتىلىپ ويناپ جۇرەدى. كەلدىبەك:
- بۇعان ءبىر قۋلىقتىڭ ءسۇتى نە بولادى دەيسىڭ، ەكى بيەنىڭ ءسۇتىن ەمسىن، قىزىل تارلان باس ماما ءسۇتتى بيە ەدى، سونىڭ قۇلىنىن ءوزىڭ سويىپ جە - داعى، سوعان تەلىپ جىبەر، - دەيدى جىلقىشىعا. قۇلىن سول ەكى بيەنىڭ ءسۇتىن ەمگەندىكتەن “تەلقوڭىر” اتانىپتى.
كەلدىبەكتىڭ تاسقا سالسا تاسقىرمايتۇعىن، مۇزعا سالسا تايمايتۇعىن ءبىر ىڭعايلى جىگىتى بار ەكەن. ات - تونىن سايلاپ، كىسىنى ونعا تولتىرىپ سول جىگىتتى قازىبەككە قوسىپ بەرىپتى.

- قانشا ايتقانمەن مىناۋ بالا عوي، باقىلاپ جۇرەرسىڭ، - دەپ تاپسىرىپتى جىگىتكە قازىبەكتىڭ اكەسى. ءسويتىپ:
- بار، ابىلاي حان مەن تايكەلتىر بيگە سالەم بەر! – دەپ قويا بەرىپتى.
ابىلاي باستاعان توپ ءبىر ءدوڭنىڭ باسىنا شىعىپ تۇر ەكەن، سامساپ تۇرعان سارى قولعا اتىنىڭ ماڭدايىن تۋرا قويىپ، جەتىپ كەلىپ، قازىبەك ابىلايعا سالەم بەرىپتى. ابىلاي سالەمىن العان سوڭ:
- بالام، سەن كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ – دەپ ءجون سۇراپتى.
- اتىم قازىبەك، اكەم كەلدىبەك، - دەيدى بالا.
- بالام سەن قايدا باراسىڭ؟ – دەيدى حان.
- مەن اۋىلدا جۇرگەندە بالالاردىڭ باسشىسى ەدىم، ەندى اعالارىمنىڭ اتشىسى بولايىن دەپ كەلدىم. تاي بايگەسى مەن قۇنان بايگەسىن كورىپ ەدىم، ەندى ات بايگەسىنە قوسىلايىن دەپ كەلدىم، - دەيدى بالا. سوندا ابىلاي قارق - قارق كۇلىپ:

- جارايدى بالام، جارايدى، بارساڭ بار. تايىڭ دا جاقسى ەكەن، ءسوزىڭ دە جاقسى ەكەن! – دەيدى.
سونىمەن ابىلاي: “جۇرىڭدەر بالالار، سەندەردى ءبىراز جەرگە شىعارىپ سالىپ قايتايىن”، - دەيدى.
قول دابىلدى قاعىپ جىبەرىپ داۋ ەتكىزىپ، ساۋ ەتكىزىپ ءجۇرىپ كەتتى. ىڭعاي جاراتىپ، تاڭداپ مىنگەن قاز مويىن، قامىس قۇلاقتار، ەتتەرى قىزىپ، بىرەۋ جەلىپ، بىرەۋ جورعالاپ كەلەدى. تنلقوڭىردىڭ ەتى قىزعان سايىن اۋزىنان كوبىك شاشىپ، الدى - ارتىن وراپ، ورتەكەدەي ويناپ كەلەدى. اۋىزدىعىمەن الىسىپ، بالانىڭ قولىن قيىپ جىبەرە جازداپ كەلە جاتقاندا، ابىلايدىڭ بالاعا تاعى دا نازارىاۋادى.
- بالام، سەن بەرى كەلشى؟ – دەپ، قازىبەكتى قاسىنا شاقىرىپ الادى. – بالام، سەن شىنىڭدى ايتشى، اتشى بولعىڭ كەلە مە، باسشى بولعىڭ كەلە مە؟- دەيدى.
سوندا بالا:

- ءتايىرى، مەن جول كورگەن اعالارىمنىڭ قاسىندا باسشى بولىپ نە قىلايىن، اتشى بولسام دا جارار! – دەيدى.
سوندا ابىلاي ءبىر توبەنىڭ باسىنا جۇرتتى يىرە تۇرا قالىپ:
- ال، بالالار، بارىڭدار! جولدارىڭ بولسىن، الدارىڭ ولجاعا تولسىن، باسشىلارىڭ تايكەلتىر بي بولسىن، حانداردىڭ قارقارالى حان بەرتىس بولسىن، باتىرلارىڭ مالايسارى بولسىن، اتشىلارىڭ مىنا قازىبەك بالا بولسىن. ۇلكەندەرىڭدى كىشىلەرىڭ سىيلاڭدار. كوپ

اراسىندا مىنا قازىبەك سىقىلدى كىشىنىڭ دە ءسوزىن تىڭداڭدار. جات ەلدىڭ الدىندا جاقسى بالاسى قۇساپ تۇرىڭدار. قالماقتىڭ حانى قوڭتاجى اسىپ تۋعان، تاسىپ جۇرگەن حان عوي! “قول باستايتىن باتىرمىن، جول باستايتىن كوسەممىن، ءسوز باستايتىن شەشەنمىن!” – دەپ جۇرگەن حان عوي. مۇندا قول باستايتىن باتىر بولۋ دا قىمبات، جول باستايتىن كوسەم بولۋ دا قىمبات، بارىنەن دە ەل تاعدىرىن شەشەتىن شەشەن بولۋ دا قىمبات. ەلدەستىرمەك ەلشىدەن، جاۋلاستىرماق جاۋشىدان. ەلدەسە الماي جاۋلاسىپ كەتسەك، سەندەردىڭ شەبەرسىزدىكتەرىڭنەن بولادى. جاۋدى الماس قىلىشپەن دە كوندىرۋگە بولادى؛ مىلتىقپەن دالەلدەپ اتىپ جىعۋعا دا بولادى، دالەلدەپ ايتىپ جىعۋعا دا بولادى. اۋىزدان شىققان ءسوز اتىلعان وقپەن بىردەي، قايتىپ الا المايسىڭدار. ءسوز سويلەگەندە، ويلاپ سويلەۋ كەرەك، - دەيدى. سوندا بەرتىس تۇرىپ:

- حاندىق داۋىردە باسىنان وتكىزگەن ءبىز وسى جولى سۋىن ءسۇت قىلىپ قايناتپاساق، بىزدەن قاتىن ارتىق؛ قاسىقتاي قانىمىزدى، شىبىنداي جانىمىزدى سالىپ كورەرمىز، - دەپ مىندەتىنە العانداي بولادى.
سونىمەن ابىلاي قوش ايتىسىپ قايتىپ كەتىپتى، ەلشىلەر ىلگەرى ءجۇرىپ كەتىپتى. ەلشىلەر بىرنەشە قيىنشىلىقتى باستان وتكىزەدى، ايازدى كۇنى اتتارىنا قار تەپكىزەدى، الدەنەشە قيىن اسۋ بەلدەردەن دە اسادى، سۋى اششى كولدەردەن دە اسادى. سۇراي - سۇراي تارباعاتاي تاۋىنىڭ تاڭ جاعىندا، التاي تاۋىنىڭ وڭ جاعىڭدا وتىرعان حان ورداسىنا بارىپ جەتەدۋ. كەشكە جاقىن قازىبەك جەتىپ بارىپ: “قازاق ەلىنىڭ ەلشىسى كەلدىك، قايدا ورنالاسامىز؟” - دەپ حانعا ايتادى. سوندا حان وردادا ۋازىرلەرىمەن باس قوسىپ وتىرعان ەكەن.

- سويىس قىلىپ شىعىندانباي - اق ءبولىپ - ءبولىپ قوناق قىلىڭدار، - دەپ وننان - بەستەن وتىرعان ۋازىرلەرىنە حان تابىس قىلادى. سوندا قازىبەك: “مەنىڭ ءجۇز اتىم بار، ءجۇز كىسى اتشىم جوق، اتتى تاراتا المايمىن، ءبىر جەردەن ورىن بەرسىن”، - دەيدى. بابقاسىنىڭ البارىنا بارلىق ات سيماي، حان ءوز البارىنا بايلاتقان ەكەن. قازىبەك اتتاردى وننان توپتاپ بايلاتىپ، ات ۇستىندە تۇرىپ رەتتەتكەن ەكەن. سوندا حاننىڭ ايەلى: “تايعا ءمىنىپ بالا دا كەلگەن بە؟”- دەپ، دالاعا شىعىپ نازار سالىپ، قازىبەككە قاراپ تۇرىپتى. سول كۇنى كەشكە حان ورداسىنا ۋازىرلەرىن، بيلەرىن جيىپ، حانىمىن قاسىنا الىپ كەڭەسىپتى. ءسوزدى ءوزى باستاپ:

- قازاق حالقى ءبىزدى قاماپ كەلىپ جاتىر، تايعا مىنگىزىپ ءبىر بالانى دا جىبەرىپتى. ابىلايدىڭ ءبىزدى كەلەكە قىلعانى عوي! مەنىڭ ويىم مىناۋ: كەلەكەگە كەلگەن قىلىپ، وسىلاردىڭ كىسىلەرىن قىرىپ تاستاپ، اتتارىن جىلقىعا قوسا سالساق قايتەدى؟ – دەپتى. بارلىق قالماق بيلەرى “ماقۇل - ماقۇل” دەپ شۋ ەتە ءتۇسىپتى. سوندا حانىم تۇرىپ:

- حان، ول دۇرىس بولماس. قازاق دەگەن قابىرعالى قالىڭ ەل عوي. “ەلشىگە ەلىم جوق” دەگەن. جات ەلدىڭ ەلشىسى كەلگەندە، حاندىق قاسيەتىڭدى ساقتاپ، ءسوزىن تىڭداۋ كەرەك. سەن ءجۇز كىسىنى ءولتىرىپ جايلانا الماسسىڭ، ءجۇز اتتى جىلقىعا قوسىپ باي بولا الماسسىڭ. تاي دەگەنىڭ تۇلپار بولىپ جۇرمەسىن، بالا دەگەنىڭ سۇڭقار بولىپ جۇرمەسىن، بايقاۋ كەرەك، - دەگەن ەكەن. سوندا حان تۇرىپ:
- ولاي بولسا، ەلشىلەردى ەرتەڭ ورداعا جيناڭدار، وزىمە ءوزى، سوزىمە ءسوزى ساي كەلەتىن ادامى بولسا ونى كورەيىن، ساي كەلمەيتىن بولسا جازاسىن سول ارادا بەرەيىن، - دەپ ۋازىرلەرىن تاراتىپتى.

ەرتەڭىنە حان ەرتە تۇرىپ، ءوزىنىڭ ءبىر دانىشپان سىنشى قارياسى بار ەكەن، سول سىنشىسىن شاقىرتىپ الىپ:
- مىناۋ قازاق ەلشىلەرى كەلىپ جاتىر، وسىنىڭ سوزىنە ەسە بەرسەك، سۇبەمىزدى سۋىرىپ كەتەتىنى بار ما ەكەن، سەن بارىپ وسىلاردى سىناپ كەلشى، - دەيدى. قاريا: “جارايدى”، - دەپ قولىنا تاياعىن الىپ، كوپشىلىككە كەلىپ ارقايسىسىمەن ەكى - ءۇش اۋىز سوزگە كەلىپ، بۇلاردىڭ ىشىنەن ەشتەڭە تابا الماعانداي بولادى. “الىستان كەلگەن ەل عوي، اتتونى قانداي، سايلى ما ەكەن”، - دەپ اتتىڭ ءىشىن ارالايدى. اتتىڭ ىشىنە بارسا، قازىبەك اتتىڭ ىشىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ەكى قولى ەكى جاقتا، ەكى اياعى ەكى جاقتا، اۋزىنان جالىن شىعىپ جاتىر. قاريا بالانى ارى - بەرى اينالىپ تۇرىپ قالادى. وسىنى حانعا ايتىپ بارادى:

- مەن مىناۋ كوپشىلىكتىڭ ىشىنەن سەن شوشيتىنداي ادام تابا المادىم، ءبىراق مەن باسقا ءبىر نارسەدەن شوشىپ كەلدىم، - دەپتى. حان “نەدەن شوشىدىڭ؟” – دەيدى.
- جىلقىنىڭ ىشىندە ءبىر بالا جاتىر، ەكى اياعى ەكى جاقتا، ەكى قولى ەكى جاقتى، قۇلاش ۇرىپ جاتىر ەكەن. اۋزىنان جالىنى اتقىلاپ تۇر ەكەن. “اۋزىم جەتكەنشە سويلەيمىن، قولىم جەتكەنشە سەرمەيمىن، اياعىم جەتكەنشە جۇرەمىن، توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا بولسا دا سويلەسۋگە جارايمىن، حالىقتى قارا شىبىنداي اۋزىما ۇيمەلەتەمىن”، دەپ تۇر ەكەن، - دەيدى. سوندا حان تۇرىپ:

- سەن دە اۋزىڭدى باسىپ، اقىلىڭنان شالىپ ءجۇر ەكەنسىڭ. ول ءوزى بالا بولسا، ءوزى اتتىڭ ىشىندە جاتسا، بۇل جولى اتىنا يە بولىپ قايتار. ول ەر جەتىپ سۇبەمىزدى سۋىرعانشا تالاي ءومىر وتەر. ولاي بولسا، بۇلاردى قىرمايىق، - دەيدى حان.
سونان سوڭ ولاردىڭ دا ىڭعايلى اتقا مىنگەندەي، ىقشام كيىم كيگەندەي جىگىتتەرى كەلىپ: “سوزگە دامەلىڭ قالماڭدار” دەپ شاقىرىپ كەلەدى. قازىبەك تە اتتىڭ ىشىندە قالماي، جىگىتتەرمەن بىرگە حان ورداسىنا كەلەدى. سوندا حان تۇرىپ اشۋلى جۇزبەن، ءتۇسىن سۋىتىپ، مۇرتىن تىكىرەيتىپ:
- يا، قازاقتار، نەمەنەگە كەلدىڭدەر، ايتاتىندارىڭ بولسا، ايتىڭدار، - دەپتى. بۇلاردىڭ باسشىسى تايكەلتىر بي اسىپ ايتپايتىن بۇقپا كىسى ەكەن، “ءا” دەگەننەن شارقىلداسىپ، شاڭقىلداسىپ قايتەمىز دەگەن كىسىشە:
ولەڭدى وزگەگە بەردىك، ورلىكتى تومەنگە بەردىك.
الديار تاقسىر، الدىڭا كەلدىك.
بەرسەڭ الدىق، بەرمەسەڭ قالدىق.
ءسوزدى وزىڭە سالدىق!-

دەپ، ءۇش - ءتورت اۋىز تاقپاقپەن ءسوزدى تاستاي بەردى. سوندا اسىپ تۇرعان تاكاپپار قوڭتاجى حان تايكەلتىردىڭ تومەندەپ سويلەگەن سوزىنە مەرەيى ۇستەم بولىپ:

- ولاي بولسا، كەشكە شەيىن ءبىر جاۋاپ قايىرارمىن، جاۋاپ قايتپاي قالاتىن كۇن بولسا، ات - توننىڭ اماندىعىندا ەلدى تاپقان دا تەرىس بولماس، - دەپتى. ءسويتىپ، تايكەلتىر ءۇش - ءتورت اۋىز تاقپاقپەن ءسوزدى تاستاي بەرىپ ەدى، حان ونى ەكى اۋىز سوزبەن ءۇزىپ تاستادى. ۇزىلگەن ءسوزدى جالعاپ قازاق جاعىنان ەشكىم ەشتەڭە دەي المادى. قازاق - قالماق تارازىعا ءبىر تۇسكەندەي بولدى. قازاق ەلشىلەرى تىعىرىققا تىعىلعانداي بولىپ قالدى. سوندا قازىبەك ەسىك جاقتا ءوزىنىڭ جىگىتىنىڭ جانىندا ەركەلەگەندەي بولىپ وتىر ەدى، اينالا ءبىر قاراپ، ەشكىم ەشتەڭە دەمەگەن سوڭ، ورنىنا اتىپ تۇرىپ حان بەرتىسكە جەتىپ باردى.

- ەردەن ەردىڭ نەسى ارتىق، ەپتەستىرگەن ءسوزى ارتىق.
مالدان مالدىڭ نەسى ارتىق، ءبىر - اق اسىم ەت ارتىق؛
جەردەن جەردىڭ نەسى ارتىق، ءبىر - اق ۋىس ءشوبى ارتىق.
مىندەتىنە العان سوزدەن شەگىنگەن جىگىتتەن - اشتان ولگەن ايۋدىڭ ءوتى ارتىق، -
دەيدى. سودان كەيىن، قوڭتاجىعا جەتىپ كەلىپ، قارىسىپ تۇرىپ:
- ەل ەبەلەك ەمەس، ەر كوبەلەك ەمەس، دات! – دەدى. سوندا حان:
- ءوي ءوزىڭ ءجونىڭدى ايتشى، اتىڭ كىم؟ – دەپتى.

- اتىم قازىبەك، اكەم كەلدىبەك، حالقىم قازاق، رۋىم قاراكەسەك، - دەپتى.
- داۋىسىڭ قازدىڭ داۋىسىنداي قاڭقىلداپ تۇر ەكەن، ال داتىڭدى، ايتشى! – دەپتى حان. سوندا قازىبەك:
- ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، ءبىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت - بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز، ەشبىر دۇشپانعا باسىندىرماعان ەلمىز، باسىمىزدان ءسوزدى اسىرماعان ەلمىز. دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدامى، تۇزىن اقتاي بىلگەن ەلمىز، اسقاقتاعان حان بولسا، حان ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز. اتادان ۇل تۋسا، قۇل بولامىن دەپ تۋمايدى، انادان قىز تۋسا، كۇڭ بولامىن دەپ تۋمايدى. ۇل مەن قىزدى قاماتىپ وتىرا المايتىن ەلمىز. سەن قالماق بولساڭ، ءبىز قازاق، قارپىسقالى كەلگەنبىز، سەن تەمىر بولساڭ، ءبىز كومىر، ەرىتكەلى كەلگەنبىز، سەن تەمىر بولساڭ، ءبىز كومىر، ەرىتكەلى كەلگەنبىز، قازاق، قالماق بالاسى تابىسقالى كەلگەنبىز؛ تانىمايتىن جات ەلگە تانىسقالى كەلگەنبىز، تانىسۋعا كەلمەسەڭ شابىسقالى كەلگەنبىز؛ سەن قابىلان بولساڭ، مەن ارىستان، الىسقالى كەلگەنبىز؛ جاڭا ۇيرەتكەن جاس تۇلپار جارىسقالى كەلگەنبىز؛ بەرسەڭ جوندەپ ءبىتىمىڭدى ايت، بەرمەسەڭ دىرىلدەمەي ءجونىڭدى ايت، نە تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت! - دەپتى. سوندا قوڭتاجى نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالىپتى.
- ءوزىڭ سوزگە كەلگەن بالا بولساڭ، وتىرعان ورنىڭ قانداي تومەن ەدى، بىلاي جوعارى شىقشى، جوعارى! – دەپ قولتىعىن اشا بەرىپتى. سوندا قازىبەك:

- ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ادەتىندە جاسىنا قاراي وتىرىپ، جاعىنا قاراي ءسوز سويلەي بەرەدى، وزىمنەن ۇلكەن اعالارىم توردە وتىرسا، ماعان توبەدە وتىرعانمەن بىردەي، - دەپ جالت بۇرىلىپ ورنىنا قايتا بارىپ وتىردى. سوندا قازىبەكتىڭ ءسوزى حاننىڭ باسىنان اسىپ، حان نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالىپ:
- وسىلاردىڭ وزدەرى كەلگەلى ءار ۇيدە قوناقتاپ ءجۇر، الىستان كەلگەن ەلشى عوي، اشۋلارى بويىندا تۇر ەكەن، قوناق ۇيىنە الىپ بارىپ، ءبىر جەردەن كۇتىمگە الىڭدار، - دەپتى. سوندا قالماقتار:

- ال، قازاقتار، قوناق ۇيىنە جۇرىڭدەر، ءبىر جەردەن كۇتىم كورىڭدەر، - دەپ الىپ شىعىپ كەتىپتى.
قازاقتار شىعىپ كەتتى، قالماق ءبىرىڭعاي قالىپ قويدى. بارلىق بيلەرى جيىلىپ، حاننىڭ قاسىنا كەلىپ:
- ءبىر جۇدىرىقتاي بالادان قاراسۋعا ءتۇسىپ، وسىنشا دىرىلدەپ كەتكەنىڭىز نە؟ – دەدى. سوندا قونتاجى تۇرىپ:
- سەندەر بىلگەن جوقسىڭدار. ءسوزدى وڭمەنىمەن سۇعىپ ايتقان كەزدە، ەكى يىعىنان ەكى ايۋ اۋزىنان وت شاشىپ “تىپىر” ەتشى، “كورەيىن” دەپ تۇردى. مىنەكي، مەن سودان قاتتى سەسكەندىم. سەندەرگە كورىنبەگەنمەن ماعان كورىندى. مەنىڭ ەندى بۇعان قايتارىپ ايتار ءسوزىم جوق، مال مەن جانىن ەسەپتەپ الدىنا سالىپ بەرىڭدەر، - دەدى.

- مال مەن حان بولعالى، باسىما قاسيەت قونعالى ەشبىر ادامعا تىزە بۇگىپ كورگەن جوق ەدىم، جىعىلعانىمدى ءبىلدىرىپ، سىزدەرگە ءبىراز سىي قىلايىن، - دەپ بۇلاردىڭ باسشى ادامىنىڭ ءار قايسىسىنا ءبىر توعىزدان سىي بەرىپتى، قازىبەك سونىڭ ىشىندە بولىپتى.
- جانىم، قازىبەك، سەن جاڭا ۇيرەتكەن جاس تۇلپار ەكەنسىڭ، سەنىڭ ايتقان سوزىڭە مەنىڭ بۋىنىم شىداماي، سىرەسىپ تۇرا المادىم. سوندىقتان ساعان ەكى ءتۇرلى بەلگى بەرەمىن. بىرەۋى – سەنىڭ داۋسىڭ قازدىڭ داۋسىنداي قاڭقىلداپ شىعادى ەكەن، سوندىقتان سەنىڭ اتىڭ بۇدان بىلاي قاز داۋىستى قازىبەك بولسىن: ەكىنشى – توقسان جەتى جۇلدەنى ساعان ارناپ بايلادىم، بۇدان بىلاي سەن ەكى سىباعالى بول! – دەپتى.
ءسۇيتىپ ەسەپ - قيساپ ءبىتىپ، قازاقتار قايتپاقشى بولدى. مال مەن جاندى الدىنا ورىستەتىپ سالىپ، ولارمەن حان قوش ايتپاساق بولىپ ەرىپ شىقتى. سودان قوش ايتىسامىز دەپ ءبىر توبەنىڭ باسىنا يىرىلە تۇرا قالدى. سوندا قازاقتىڭ ءبىر جاس جىگىتى ورتاعا شىعىپ ايقاي سالىپتى. ۋا، جينالعان توپ، مەنىڭ ايتپاعىم مىناۋ دەپتى: مەن باسىندا قازاقتىڭ جىلقىشىسى ەدىم. جىلقى باعىپ ءجۇرىپ جىلقىممەن قالماقتىڭ قولىنا ءتۇستىم. مۇندا كەلگەننەن كەيىن ءبىر ءۋازىر ۇرىپ تونىمدى تارتىپ الدى، ءوز ىقتيارىممەن بەرمەپ ەدىم، ساباپ ءتىسىمدى سىندىردى. اتىمدى الىپ ۇيقىم بۇزىلدى، ءتىسىم سىنىپ ءسوزىم بۇزىلدى، وسىعان جيىلعان كوپشىلىك نە دەيدى ەكەن؟ – دەپتى. سوندا قوڭتاجى تۇرىپ:

- بۇل نەمەنە، باسىندا بىتكەننەن كەيىن اياعىندا ەسەلەپ داۋلاي بەرۋ دۇرىس بولا ما! تون دەگەنىڭ ءبىر توقتىشاقتىڭ تەرىسى شىعار، ات دەگەنىڭ سىرتى تۇكتى، ءىشى بوقتى ءبىر تاي شىعار؛ ال ءتىس سىنسا اۋىز ىشىندە، قول سىنسا جەڭ ىشىندە ەمەس پە؟ – دەپتى. قازاق، قالماق تارازىعا تاعى تۇسكەندەي بولىپ قالادى. ەشكىم ەشتەڭە دەي قويمايدى، سوندا قازىبەك كەيىنىرەك تۇر ەكەن، اتتى بوربايعا تارتىپ جىبەرىپ، قوڭتاجى حاننىڭ قاسىنا جەتىپ كەلىپ:
- “ءتىسى سىنسا اۋىز ىشىندە، قولى سىنسا جەڭ ىشىندە” جۇرە بەرۋ كەرەك دەگەن نە ءسوز! ونىڭ ۇستىندەگى جالعىز تونى جانات ەمەي نەمەنە؟ اۋزىنداعى وتىز ءتىس، بولات ەمەي نەمەنە؟ استىنداعى جالعىز ات قانات ەمەي نەمەنە؟ حاننىڭ بىزبەن قارىسپاي بىتىسكەندىگى راس بولاتىن بولسا، جاناتىنان ايىرماي، بولاتىنان مايىرماي، قاناتىنان قايىرماي العانىنان قايىرۋ كەرەك، قازاق قالماقتىڭ ساتىپ العان ق ۇلى ەمەس. بۇل دا بىرەۋدىڭ ارداقتاپ اسىراعان ۇلى. ەرىكتى ۇل كورىكتى بولىپ قايتۋى كەرەك، - دەپتى. سوندا قوڭتاجى قازىبەك سويلەسە، ارۋاعى اسىپ كەتىپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەيدى ەكەن.
- “ءما، جاناتىڭا جاناتىم” دەپ جانات ىشىگىن شەشىپ بەرەدى، “ءما، بولاتىڭا بولاتىم” دەپ بولات سەمسەرىن بەرەدى: “ءما، قاناتىڭا قاناتىم” دەپ استىنداعى قاراقاسقا تۇلپارىن ءتۇسىپ بەرەدى. ءوزى اشىنىپ تۇرعان جىگىت وسى جولى تەڭدىككە قولى تيگەنىنە كوزى جاتكەننەن كەيىن، جانات ىشىكتى كيىپ، بولات سەمسەردى اسىنىپ، قاراقاسقا تۇلپارعا قارعىپ ءمىنىپ الىپ:

- ال، مەنىڭ دە داۋىم ءبىتتى، ەندى قوش ايتىسۋلارىڭا بولادى، - دەپتى. سوندا، مال - جانىن ءتۇپ - تۇگەل قايىرىپ الىپ، قازىبەكت باستاعان قازاق ەلشىلەرى كوشكەن ەلدەي تۇلەپ ءجۇرىپ كەتكەندە، قاسىندا ءبىر توپ كىسىسى بار قوڭتاجى تونالعانداي مەڭ - زەڭ بولىپ ءدوڭنىڭ ۇستىندە قالا بەرىپتى.