قوجا احمەت ياسساۋي
قوجا احمەت ياسساۋي (1093 - 1166) - قازاق حالقىنىڭ بايىرعى مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار ۇلى اقىن، سوپىلىق پوەزيانىڭ نەگىزىن سالۋشى، كۇللى كۇنشىعىس مۇسىلماندارىنىڭ رۋحاني ۇستازى بولعان ۇلى ويشىل، ءدىني قايراتكەر.
ءوز اتى احمەت، ەسىمىنىڭ الدىنداعى «قوجا» مۇسىلمان ءدىنىن تاراتىپ، ۋاعىزداۋشىلىق قىزمەتىنە وراي بەرىلگەن اتاۋ، ال سوڭىنداعى «ياسساۋي» اقىننىڭ قاي جەردەن شىققاندىعىن كورسەتەدى. ءبىراق ناقتىلىق ءۇشىن ايتساق، ياسى قالاسى ونىڭ تۋعان جەرى ەمەس، جاستايىنان جەتىم قالىپ، اعايىن تۋىستارىنىڭ قولىنا كەلىپ، بالا كەزىنەن وسكەن جەرى. اقىننىڭ تۋعان جەرى قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سايرام اۋدانى. اكەسى يبراحيم مۇسىلمانشا ساۋاتى بار، ءسوز ءقادىرىن بىلەتىن بىلىكتى ادام بولعان. بالا احمەتتىڭ باستى ۇستازى، تاربيەشىسى اتالاس تۋىسى بولىپ كەلەتىن ارىستانباب بولدى. ول ومىردەن قايتقاننان كەيىن احمەت 17 جاسىندا ياسى قالاسىنا كەلەدى. ءدال وسى كەزدەن باستاپ اراب، شاعاتاي، پارسى، تۇركى تىلدەرىندە ولەڭدەر جازا باستايدى. شىعىس پوەزياسى مەن ادەبيەتىنە دەن قويدى. كەيىن بۇحارا قالاسىندا ءجۇسىپ ءحامادانيدىڭ ءدىني مەدرەسەسىندە وقىدى. ونى ءتامامداعان سوڭ سوپىلىق جولدىڭ ءبىراز اششى - تۇششىسىن تاتىپ، كوپتەگەن قالالاردى ارالاپ، تۋعان شاھارى تۇركىستانعا قايتىپ ورالادى دا، ارىستانباب قالاپ كەتكەن ءداستۇردى جالعاستىردى. وسىندا ول يسلام دۇنيەسى كەڭ تانىعان كەمەڭگەرگە اينالدى. ال 63 جاسىنان باستاپ قالعان ءومىرىن جەر استىندا، ياعني قىلۋەتتە وتكىزدى. بۇنى احمەت «پايعامبار جاسىنا جەتتىم. ماعان ودان ارتىقتىڭ قاجەتى جوق»، - دەپ تۇسىندىرەدى. قانشا جىل عۇمىر كەشكەنى جونىندە ءار ءتۇرلى دەرەكتەر بار. ءبىر دەرەكتە 73 جىل، كەلەسىلەرىندە 85 جاس دەپ بەرىلگەن. ج. ايماۋىتوۆ اقىننىڭ 149 - شى حيكمەتىنە سۇيەنىپ، ياساۋيدى 125 جاس جاساعان دەيدى.
ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكەن كولەمدى شىعارماسى - «ديۋاني حيكمەت» (دانالىق كىتابى) قىپشاق ديالەكتىلەرىمەن كونە تۇركى تىلىندە جازىلعان. وكىنىشكە وراي تۋىندىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتپەگەن. بىزگە جەتكەنى XV - XVI عاسىرلارداعى كوشىرمەسى عانا. ونداي نۇسقالارى وتە كوپ. ولاردىڭ كوبى ىستامبۇل، قوقان، تاشكەنت، ماسكەۋ، الماتىدا ساقتالعان. بۇل شىعارما العاش رەت 1878 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. سودان كەيىن ول ىستامبۇل، قازان، تاشكەنت قالالارىندا بىرنەشە قايىرا باسىلدى. سونىڭ ءبىرى 1901 جىلى قازاندا تىنىشتىق ۇلىنىڭ قازاقتارعا ارناپ شىعارعان نۇسقاسى بولاتىن. ءتورت تارماقتى ولەڭمەن جازىلعان بۇل شىعارمادا اقىن ءوزىنىڭ بالا كۇنىنەن پايعامبار جاسىنا كەلگەنگە دەيىنگى ءومىر جولىن باياندايدى، تىرشىلىكتە تارتقان ازابىن، كورگەن قايعىسىن ايتادى، بۇحارا حالىققا ۇستەمدىك جۇرگىزۋشى حانداردىڭ، بەكتەردىڭ، قازىلاردىڭ جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىن، جاساعان قياناتتارىن سىنايدى، بۇل ءفانيدىڭ جالعاندىعىن بىلدىرەدى.
قوجا احمەت ياساۋي تۇركى تىلىندە جاتىق ءارى بەينەلى جىر جازۋدىڭ ۇلگىسىن جاساپ، تۇركى تىلدەرىنىڭ كوركەم شىعارمالار تۋدىرۋ مۇمكىندىگىنىڭ مول ەكەندىگىن دالەلدەدى. ونىڭ جازبا ادەبيەت ۇلگىسىندەگى شىعارمالارى تۇركى توپىراعىندا ەرتەدەن قالىپتاسقان سۋىرىپسالمالىق داستۇردەگى ادەبيەتكە جاڭا سەرپىن، تىڭ مازمۇن الىپ كەلۋمەن قاتار، ونى ءتۇر جاعىنان كوركەيتىپ، كەمەلدەندىرە ءتۇستى. فولكلور مەن جازبا ادەبيەتتىڭ ءوزارا جاقىنداسۋىنىڭ، تولىسىپ، كوركەيۋىنىڭ دانەكەرى بولا وتىرىپ، شىعىس ادەبيەتىندە ەرتەدەن قالىپتاسقان، قۇران كارىمدە باياندالاتىن تاريحي اڭىزدار مەن پايعامبارلار، اۋليە - انبيەلەر جونىندەگى ءاپسانالاردى حيكمەتتەرىندە ۇتىمدى پايدالاندى.
ونىڭ جولىن ۇستانعان شاكىرتتەرى مەن سوپىلىقتى ۋاعىزداۋشىلار تۇركىستاندىق عۇلامانى كۇللى الەمگە تانىتتى. قوجا احمەت ياسساۋي تۇركى حالىقتارىنىڭ جاڭا يسلامدىق وركەنيەتتەگى حالىقتىق اعىمىنىڭ ارناسىن انىقتاپ بەردى. ول جاڭا ءدىني يدەولوگيانى تاڭىرلىك شاماندىقپەن، زوراستريزممەن بىرىكتىرە وتىرىپ، قوعامدىق - الەۋمەتتىك ساناعا سىڭىرۋدە كوپ ەڭبەك ەتتى.
«ديۋاني حيكمەتتەن» قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەگى مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە، تاريحىنا، ەتنوگرافياسىنا، ەكونوميكاسىنا قاتىستى باعالى دەرەكتەر تابۋعا بولادى. تۇركىستان قالاسىندا جەرلەنگەن قوجا احمەت ياسساۋي ازىرەتى سۇلتان اتالىپ، باسىنا XIV عاسىردىڭ اياعىندا اتاقتى اقساق تەمىر كۇمبەز ورناتتىردى. بۇل جايىندا جەرگىلىكتى حالىقتا مىناداي اڭىز بار: «قوجا احمەت ياساۋي مازارىن تۇرعىزا باستاعاندا قارا داۋىل قابىرعالارىن ۇشىرىپ اكەتەدى. وسىدان كەيىن اقساق تەمىردىڭ تۇسىنە قىزىر ەنىپ، ەڭ الدىمەن احمەتتىڭ ۇستازى ارىستانبابقا مازار تۇرعىزۋ جونىندە ايان بەرىپتى. تەمىر قىزىردىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىنداپ، سودان كەيىن بارىپ قانا ءوزى ويلاعان جۇمىسىنا كىرىسكەن ەكەن».
قوجا احمەت ياساۋيگە ءتاۋ ەتۋشىلەر الدىمەن ارىستانبابتىڭ باسىنا بارىپ تۇنەيدى. 1978 جىلى قىركۇيەكتە قوجا احمەت ياسساۋي رەسپۋبليكالىق مۇراجايى اشىلدى. 1989 جىلى تامىزدىڭ 28 - ىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن «ازىرەت سۇلتان قورىق - مۇراجايى» ۇيىمداستىرىلدى. تۇركيا ەلىمەن اراداعى كەلىسىم بويىنشا جۇرگىزىلگەن عيماراتتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى 2000 جىلى اياقتالدى. 2003 جىلى ماۋسىمدا پاريجدە وتكەن يۋنەسكو - نىڭ 27 - ءشى سەسسياسىندا قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى دۇنيەجۇزىلىك مادەني مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزىلدى. مازاردا وتىزعا جۋىق مەشىت، كىتاپحانا، زالدار بار.
ءوز اتى احمەت، ەسىمىنىڭ الدىنداعى «قوجا» مۇسىلمان ءدىنىن تاراتىپ، ۋاعىزداۋشىلىق قىزمەتىنە وراي بەرىلگەن اتاۋ، ال سوڭىنداعى «ياسساۋي» اقىننىڭ قاي جەردەن شىققاندىعىن كورسەتەدى. ءبىراق ناقتىلىق ءۇشىن ايتساق، ياسى قالاسى ونىڭ تۋعان جەرى ەمەس، جاستايىنان جەتىم قالىپ، اعايىن تۋىستارىنىڭ قولىنا كەلىپ، بالا كەزىنەن وسكەن جەرى. اقىننىڭ تۋعان جەرى قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سايرام اۋدانى. اكەسى يبراحيم مۇسىلمانشا ساۋاتى بار، ءسوز ءقادىرىن بىلەتىن بىلىكتى ادام بولعان. بالا احمەتتىڭ باستى ۇستازى، تاربيەشىسى اتالاس تۋىسى بولىپ كەلەتىن ارىستانباب بولدى. ول ومىردەن قايتقاننان كەيىن احمەت 17 جاسىندا ياسى قالاسىنا كەلەدى. ءدال وسى كەزدەن باستاپ اراب، شاعاتاي، پارسى، تۇركى تىلدەرىندە ولەڭدەر جازا باستايدى. شىعىس پوەزياسى مەن ادەبيەتىنە دەن قويدى. كەيىن بۇحارا قالاسىندا ءجۇسىپ ءحامادانيدىڭ ءدىني مەدرەسەسىندە وقىدى. ونى ءتامامداعان سوڭ سوپىلىق جولدىڭ ءبىراز اششى - تۇششىسىن تاتىپ، كوپتەگەن قالالاردى ارالاپ، تۋعان شاھارى تۇركىستانعا قايتىپ ورالادى دا، ارىستانباب قالاپ كەتكەن ءداستۇردى جالعاستىردى. وسىندا ول يسلام دۇنيەسى كەڭ تانىعان كەمەڭگەرگە اينالدى. ال 63 جاسىنان باستاپ قالعان ءومىرىن جەر استىندا، ياعني قىلۋەتتە وتكىزدى. بۇنى احمەت «پايعامبار جاسىنا جەتتىم. ماعان ودان ارتىقتىڭ قاجەتى جوق»، - دەپ تۇسىندىرەدى. قانشا جىل عۇمىر كەشكەنى جونىندە ءار ءتۇرلى دەرەكتەر بار. ءبىر دەرەكتە 73 جىل، كەلەسىلەرىندە 85 جاس دەپ بەرىلگەن. ج. ايماۋىتوۆ اقىننىڭ 149 - شى حيكمەتىنە سۇيەنىپ، ياساۋيدى 125 جاس جاساعان دەيدى.
ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكەن كولەمدى شىعارماسى - «ديۋاني حيكمەت» (دانالىق كىتابى) قىپشاق ديالەكتىلەرىمەن كونە تۇركى تىلىندە جازىلعان. وكىنىشكە وراي تۋىندىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتپەگەن. بىزگە جەتكەنى XV - XVI عاسىرلارداعى كوشىرمەسى عانا. ونداي نۇسقالارى وتە كوپ. ولاردىڭ كوبى ىستامبۇل، قوقان، تاشكەنت، ماسكەۋ، الماتىدا ساقتالعان. بۇل شىعارما العاش رەت 1878 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. سودان كەيىن ول ىستامبۇل، قازان، تاشكەنت قالالارىندا بىرنەشە قايىرا باسىلدى. سونىڭ ءبىرى 1901 جىلى قازاندا تىنىشتىق ۇلىنىڭ قازاقتارعا ارناپ شىعارعان نۇسقاسى بولاتىن. ءتورت تارماقتى ولەڭمەن جازىلعان بۇل شىعارمادا اقىن ءوزىنىڭ بالا كۇنىنەن پايعامبار جاسىنا كەلگەنگە دەيىنگى ءومىر جولىن باياندايدى، تىرشىلىكتە تارتقان ازابىن، كورگەن قايعىسىن ايتادى، بۇحارا حالىققا ۇستەمدىك جۇرگىزۋشى حانداردىڭ، بەكتەردىڭ، قازىلاردىڭ جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىن، جاساعان قياناتتارىن سىنايدى، بۇل ءفانيدىڭ جالعاندىعىن بىلدىرەدى.
قوجا احمەت ياساۋي تۇركى تىلىندە جاتىق ءارى بەينەلى جىر جازۋدىڭ ۇلگىسىن جاساپ، تۇركى تىلدەرىنىڭ كوركەم شىعارمالار تۋدىرۋ مۇمكىندىگىنىڭ مول ەكەندىگىن دالەلدەدى. ونىڭ جازبا ادەبيەت ۇلگىسىندەگى شىعارمالارى تۇركى توپىراعىندا ەرتەدەن قالىپتاسقان سۋىرىپسالمالىق داستۇردەگى ادەبيەتكە جاڭا سەرپىن، تىڭ مازمۇن الىپ كەلۋمەن قاتار، ونى ءتۇر جاعىنان كوركەيتىپ، كەمەلدەندىرە ءتۇستى. فولكلور مەن جازبا ادەبيەتتىڭ ءوزارا جاقىنداسۋىنىڭ، تولىسىپ، كوركەيۋىنىڭ دانەكەرى بولا وتىرىپ، شىعىس ادەبيەتىندە ەرتەدەن قالىپتاسقان، قۇران كارىمدە باياندالاتىن تاريحي اڭىزدار مەن پايعامبارلار، اۋليە - انبيەلەر جونىندەگى ءاپسانالاردى حيكمەتتەرىندە ۇتىمدى پايدالاندى.
ونىڭ جولىن ۇستانعان شاكىرتتەرى مەن سوپىلىقتى ۋاعىزداۋشىلار تۇركىستاندىق عۇلامانى كۇللى الەمگە تانىتتى. قوجا احمەت ياسساۋي تۇركى حالىقتارىنىڭ جاڭا يسلامدىق وركەنيەتتەگى حالىقتىق اعىمىنىڭ ارناسىن انىقتاپ بەردى. ول جاڭا ءدىني يدەولوگيانى تاڭىرلىك شاماندىقپەن، زوراستريزممەن بىرىكتىرە وتىرىپ، قوعامدىق - الەۋمەتتىك ساناعا سىڭىرۋدە كوپ ەڭبەك ەتتى.
«ديۋاني حيكمەتتەن» قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەگى مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە، تاريحىنا، ەتنوگرافياسىنا، ەكونوميكاسىنا قاتىستى باعالى دەرەكتەر تابۋعا بولادى. تۇركىستان قالاسىندا جەرلەنگەن قوجا احمەت ياسساۋي ازىرەتى سۇلتان اتالىپ، باسىنا XIV عاسىردىڭ اياعىندا اتاقتى اقساق تەمىر كۇمبەز ورناتتىردى. بۇل جايىندا جەرگىلىكتى حالىقتا مىناداي اڭىز بار: «قوجا احمەت ياساۋي مازارىن تۇرعىزا باستاعاندا قارا داۋىل قابىرعالارىن ۇشىرىپ اكەتەدى. وسىدان كەيىن اقساق تەمىردىڭ تۇسىنە قىزىر ەنىپ، ەڭ الدىمەن احمەتتىڭ ۇستازى ارىستانبابقا مازار تۇرعىزۋ جونىندە ايان بەرىپتى. تەمىر قىزىردىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىنداپ، سودان كەيىن بارىپ قانا ءوزى ويلاعان جۇمىسىنا كىرىسكەن ەكەن».
قوجا احمەت ياساۋيگە ءتاۋ ەتۋشىلەر الدىمەن ارىستانبابتىڭ باسىنا بارىپ تۇنەيدى. 1978 جىلى قىركۇيەكتە قوجا احمەت ياسساۋي رەسپۋبليكالىق مۇراجايى اشىلدى. 1989 جىلى تامىزدىڭ 28 - ىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن «ازىرەت سۇلتان قورىق - مۇراجايى» ۇيىمداستىرىلدى. تۇركيا ەلىمەن اراداعى كەلىسىم بويىنشا جۇرگىزىلگەن عيماراتتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى 2000 جىلى اياقتالدى. 2003 جىلى ماۋسىمدا پاريجدە وتكەن يۋنەسكو - نىڭ 27 - ءشى سەسسياسىندا قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى دۇنيەجۇزىلىك مادەني مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزىلدى. مازاردا وتىزعا جۋىق مەشىت، كىتاپحانا، زالدار بار.
You Might Also Like
