سەمەي پوليگونى – تاريحتىڭ قاسىرەتتى بەتتەرى
شىسىس قازاقستان وبلىسى، اياگوز قالاسى،
«№5 جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپ» كمم
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى نىسانبايەۆا گاۋحار كاناتوۆنا
سەمەي پوليگونى – تاريحتىڭ قاسىرەتتى بەتتەرى
اشىق تاربيە ساعاتى
ماقساتى:
1. وقىتىپ ۇيرەتۋ: وقۋشىلارعا سەمەي وڭىرىندە جۇرگىزىلگەن يادرولىق سىناق جانە ونىڭ زارداپتارى تۋرالى مالىمەتتەر بەرۋ. قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى تىرشىلىك يەلەرىنە وتە زيان كەلتىرەتىنىن ايتىپ، كەلەشەككە تابيعات تاعدىرى ءوز قولدارىندا ەكەنى تۋرالى تولىق تۇسىنىكتەر بەرۋ. سەمەي پوليگونىن جابۋعا كۇش سالعان ن. ءا. نازاربايەۆ، و. سۇلەيمەنوۆ، ك. بوزتايەۆ، ح. ماتايەۆ، ن. سابيليانوۆ، م. ايماقوۆ سىندى قوعام قايراتكەرلەرىمەن تانىستىرۋ، ولاردىڭ ونەگەلى ومىرلەرىن ۇلگى ەتۋ.
2. تاربيەلىك: ءوز اتا-مەكەنىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ. ءوز ەلىنە، ءوز تۋعان جەرىنە سۇيىسپەنشىلىگىن ساقتاي وتىرىپ ونىڭ تابيعاتىن، تابيعات بايلىقتارىن قورعاۋعا ۇمتىلدىرۋ. مانەرلەپ وقۋعا، ساحنالىق ونەرگە باۋلۋ.
3. دامىتا وقىتۋ: جەر بەتىندەگى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قاينار كوزى - كۇن، سۋ، اۋا جايلى جانە ولاردىڭ دەنساۋلىققا پايداسىن، پايدالانۋ جولدارى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ. وقۋشىلاردىڭ جوعارى دەڭگەيدە قابىلداۋىن، لوگيكالىق وي قورىتۋىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى:
1. ينتەراكتيۆتى تاقتا ماتەريالدارى
2. ەمبلەما: ەكولوگيا جانە بالالار
3. يادرولىق جارىلىستار - ۆيدەو فيلمدەر، يادرولىق جارىلىستان زارداپ شەككەن ادامداردىڭ سۋرەتتەرى - سلايدتار.
4. ن. ءا. نازاربايەۆ، و. سۇلەيمەنوۆ، ك. بوزتايەۆ ت. ب. سۋرەتتەرى مەن كىتاپتارى.
5. ۇلى ادامدار سوزىنەن سيتاتالار.
بارىسى:
1 - جۇرگىزۋشى: ارمىسىزدار ارداقتى قوناقتار، ۇستازدار، اياۋلى وقۋشىلار. بۇگىنگى «سەمەي پوليگونى - تاريحتىڭ قاسىرەتتى بەتتەرى»اتتى ەكولوگيالىق كەشىمىزگە حوش كەلدىڭىزدەر!
(ينتەراكتيۆتى تاقتادان «دەتستۆو»كۇيى ويناپ جاتادى. اسەم كۇيدىڭ ىرعاعىمەن ينتەراكتيۆتى تاقتادان قازاق ەلىنىڭ كوركەم تابيعاتى كورسەتىلىپ جاتادى)
1 - وقۋشى:
شىقشى تاۋعا، قاراشى كەڭ دالاعا،
ءماز بولاسىڭ، ۇقسايسىڭ جاس بالاعا،
ول شەتى مەن بۇل شەتىنە جۇگىرسەڭ،
شارشايسىڭ با، قۇمارىڭ ءبىر قانا ما؟
ۋا، داريعا، التىن بەسىك - تۋعان جەر،
ءقادىرىڭدى كەلسەم بىلمەي، كەشە گور!
جاتا الماس ەم توپىراعىڭدا تەبىرەنبەي،
اقىن بولماي، تاسىڭ بولسام مەن ەگەر.
نەتكەن بايتاق، نەتكەن ۇلى جەر ەدىڭ،
نەندەي كۇيگە جۇرەگىمدى بولەدىڭ!
2 - وقۋشى:
سەندە تۋدىم، سەندە ءوستىم، سەندە ولسەم،
ارمانىم جوق بۇل دۇنيەدە دەر ەدىم!
مەن دە وزىڭدەي بايتاق ەدىم، كەڭ ەدىم،
قىزىعىڭدى كورىپ ەركىن كەلەمىن.
سەن دە اياماي بەردىڭ ماعان بارىڭدى.
مەن دە اياماي بارىم ساعان بەرەمىن
بولدىم عاشىق، تۋعان دالا مەن ساعان
الىس جۇرسەم، ارمانىم سەن اڭساعان
جاقىن جۇرسەم، مەن تورىندە راحاتتىڭ،
التىن دىڭگەك - ءوزىم تۋعان بوساعام!
ورتاعا جەر - انا شىعادى:
- ۋا ادامزات پەرزەنتىم، مەن جەر - انامىن. بار بايلىعىم سەندەر ءۇشىن، بال تاتىعان سۋىممەن، تۇگىنەن مايى شىققان توپىراعىم دا سەندەردىڭ يگىلىكتەرىڭە ارنالعان. تابيعاتىم ءتىرى جاننىڭ دەرتىنە شيپا، كوڭىلىنە شاتتىق سىيلايدى. قاراڭدارشى اينالاعا قانداي تاماشا! كۇننىڭ شۋاعى دا جەر بەتىنە بار مەيىرىمىن توگەدى.(كەنەت قاباعىن ءتۇيىپ)
ءبىراق، ءبىراق مەنىڭ ءتول پەرزەنتتەرىم مۇنىڭ بارلىعىن باعالاماي، ماعان دا، وزدەرىنىڭ بولاشاقتارىنا دا ءقاۋىپ توندىرۋدە. (جەر - انا كەتىپ قالادى)
وسى كەزدە قاتتى داۋىلدىڭ داۋىسى ەستىلەدى. ينتەراكتيۆتى تاقتادان يادرولىق سىناق تۋرالى ۆيدەو كورسەتىلەدى.
ەندىگى ءسوز كەزەگى يادرولىق جارىلىستار مەن ونىڭ زارداپتارى تۋرالى بولماق.
بايانداماشى: قالدىبايەۆا ايگۇل
1 - جۇرگىزۋشى:
كەڭ پەيىلدى، دارحان جۇرەكتى، قوناقجاي ەلىمنىڭ بايتاق جەرىنەن باسقا جەر تاپپاعانداي اباي، شاكارىم سىندى عۇلامالار تۋعان جەردى اتوم بومباسىنىڭ سىناق الاڭىنا اينالدىرعاندار تالاي جاننىڭ كوز جاسىنا قالعانى حاق.
«ەلىم - اي»ءانىنىڭ اۋەنى ويناپ تۇرادى. ورتاعا وقۋشىلار شىعادى. قاباقتارى قاتۋلى.
1 - وقۋشى:
1947 جىلى 21 تامىزدا كسرو ۇكىمەتىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن «سەمەي - 21» دەگەن شارتتى اتاۋمەن جاڭا جاسىرىن قالا پايدا بولدى. قالا اسكەري - ونەركاسىپتىك كەشەننىڭ مۇلدە جاڭا قۇرىلىمىنا ياعني يادرولىق سىناق پوليگونىنا تولىق قىزمەت ەتۋگە ءتيىس بولدى. العا قويىلعان مىندەتتەرىن بۇرىن سوڭدى كوز كورىپ قۇلاق ەستىمەگەن قۇرامى ەسكەرىلە وتىرىپ، يادرولىق سىناق پوليگونىنا جاقىن ورنالاسقان جايىلىمدار، شابىندىقتار، تاۋلى قىراتتار ەسەبىنەن 18 مىڭ شارشى كم - دەي جەر ءبولىنىپ بەردى. وسىناۋ پوليگوننىڭ كەمەل ينفراقۇرىلىمى: كۋرچاتوۆ قالاسىن، رەاكتورلار كەشەنىن، «بالاپان»، «گ»(دەگەلەڭدەگى سەيسموكەشەن)، «ش»سىناق الاڭدارىن، تولىپ جاتقان باسقا دا ۇساق تاجىريبەلىك الاڭداردى قامتيدى.
2 - وقۋشى:
سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى سىناقتاردىڭ جالپى سانى 456 يادرولىق جانە تەرمويادرولىق جارىلىستى (جىلىنا 14 - 18 سىناق) قۇرادى. ولاردىڭ 116 - سى اشىق بولدى، جەر بەتىندە، اۋە كەڭىستىگىندە جاسالدى. سىناقتان وتكىزىلگەن يادرولىق زاريادتاردىڭ جالپى قۋاتى 1945 جىلى حيروسيماعا تاستالعان اتوم بومباسىنىڭ قۋاتىنان 2،5 مىڭ ەسە كوپ بولدى.
3 - وقۋشى:
1949 جىلى 29 تامىزدا تۇپ - تۋرا تاڭعى ساعات 7 - دە سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىندا تۇڭعىش رەت كسرو مەملەكەتىنىڭ يادرولىق قارۋى سىنالىپ، قۋاتى 20 كيلوتوننالىق ردس - 1 پلۋتونيي زاريادى جەر بەتىندە جارىلدى. كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ۇلعايىپ بارا جاتقان وتتى دوپ كەنەتتەن جەر دەنەسىنە قادالىپ، ونى شارپىپ ءوتىپ اسپانعا كوتەرىلگەن. تاياۋ جەردەگى سيرەك اۋىلداردا تۇراتىن ادامدار ءدىر ەتە تۇسكەن جەر مەن جارتى اسپاندى الىپ كەتكەن وت - جالىنعا تاڭىرقاپ قاراپ تۇرعان. جالعىز ءتۇپ ءشوپ قالماعان تۇتىگىپ قارايىپ كەتكەن دالانىڭ تۇل جامىلعىسى. جان - ءتاسىلىم الدىندا جانتالاسقان تىشقان، قارساق، كەسىرتكەلەردىڭ ءولى دەنەسى تابىلعان.
4 - وقۋشى:
بۇل كسرو - دا تۇڭعىش اتوم بومباسىنىڭ جارىلۋى ەدى. پوليگوندا جاڭا تانتالدى جۇلدىزدىڭ تۋۋىن لاۆرەنتيي بەريا، سەرگەي كۋرچاتوۆ، اسكەري باستىقتار مەن اتاقتى عالىمدار، كەڭەستىك اتوم بومباسىنىڭ تولىپ جاتقان يدەولوگيالىق، يدەيالىق جانە تەحنيكالىق اتالارى تاسادان باقىلاپ تۇردى. 1949 جىلعى العاشقى جەر بەتىندەگى جارىلىستان باستاپ سەمەي جانە پاۆلودار وبلىستارىنىڭ رادياسيالىق ساۋلەلەنۋ ىقپالىنا ۇشىراعان باسقا اۋماقتاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا سىرقات سانىنىڭ ۇدايى ءوسىپ كەلە جاتقانى بايقالدى. بۇلار وكپە مەن ءسۇت بەزدەرىنىڭ راگى، ليمفوگەموبلاستوز جانە باسقا دا قاتەرلى ىسىكتى پاتولوگيالار. جالپى العاندا قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارى سىناقتار باستالعالى بەرى 3 ەسە ءوستى. سەمەي پوليگونىنا جاقىن اۋدانداردا جەتىلۋىندە، تاندىك جانە ەستۋ كەمشىلىكتەرى ءارقيلى سابيلەر دۇنيەگە كوپ كەلدى. ءبىزدىڭ اياگوز اۋدانى وبلىس بويىنشا ءسۇت بەزى راگى اۋرۋى جاعىنان 1 ورىندا تۇرمىز، اسقازان، وكپە، جاتىر مويىنى ىسىگى دە ودان كەيىنگى ورىنداردا. ءسۇت بەزى وبىرىنان وسى جىلدىڭ 9 ايىنىڭ ارالىعىندا 2 ايەل قايتىس بولدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا سونىڭ ءبارى ناق قىسقا مەرزىمدى جانە قالدىقتى رادياسيانىڭ كەسىرىنەن بولاتىن گەنەتيكالىق مۋتاسيامەن بايلانىستى.
5 - وقۋشى:
«زامان - اي»- قازاقستانداعى سەمەي پوليگونىنىڭ قاسىرەتىنە ارنالىپ شىعارىلعان ءان. بۇل ءاننىڭ ولەڭىن جازعان قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ، ءانىن جازعان قازاق حالقىنىڭ سازگەرى تولەگەن مۇحامەدجانوۆ سىندى اعالارىمىز ەلىنىڭ قاسىرەتىن بارشا الەمگە جەتكىزدى.
ر. رىمبايەۆانىڭ ورىنداۋىندا «زامان - اي» ءانى تىڭدالادى. تاقتادان سەمەي پوليگونىنان زارداپ شەككەن ادامدار مەن بالالاردىڭ سۋرەتتەرى شىعىپ تۇرادى.
6 - وقۋشى:
ءوز جەرىندە مىلتىقسىز مايداننىڭ قۇربانىنا اينالعان حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا ءىس جۇزىندە ەشبىر جاردەم كورسەتىلمەدى. ونى ايتاسىز دارىگەرلەرگە رادياسيا اسەرىنەن بولعان اۋرۋلاردىڭ دۇرىس دياگنوزىن قويۋعا تىيىم سالىندى. مەنىڭ اتا-مەكەنىمنىڭ ماڭدايىنا وسىنداي قاسىرەت تاڭباسى باسىلىپتى. تەك 60 - سىنشى جىلداردان بەرى عانا ءبىر اۋىلدان 500 - دەن استام ادام يادرولىق سىناقتىڭ كەسىرىنەن قىرشىنىنان قيىلسا، 150 - دەن استامى ونكولوگيالىق ەمحانادا جاتىپ جارىق دۇنيەمەن حوش ايتىستى. ال قانشاما ادام ءوز - وزىنە قول جۇمساۋ قاسىرەتىنە ۇشىرادى.
7 - وقۋشى:
قازاق جەرىندەگى وسىنداي ادام توزگىسىز الاپاتتى توقتاتىپ، تاجالدى تىزگىندەۋدە ايانباي ەڭبەك ەتكەن تۇلعالار بار. 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆ سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. بۇل - تاۋەلسىزدىك الا سالا قازاق ەلى قابىلداعان العاشقى ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ ءبىرى بولدى. وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەشىرىم بوزتايەۆ. سەمەي يادرولىق سىناعىنا قارسى العاش باستاما كوتەرگەن تۇلعا، ك. بوزتايەۆتىڭ «سەمەي پوليگونى»، «قاينار قاسىرەتى» كىتابىندا پوليگون قاسىرەتى باياندالعان.
ەلىمىزدە يادرولىق سىناقتارعا قارسى «نيەۆادا - سەمەي» حالىقارالىق قوزعالىسى كورنەكتى اقىن، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ باستاماسىمەن 1989 جىلدىڭ اقپان ايىندا قۇرىلدى.
8 - وقۋشى:
ءبىز، قازاقستان ەلىنىڭ جاسوسپىرىمدەرى، بۇلدىرشىندەرى ەلىمىزدىڭ ءوز ەركىمەن يادرولىق قارۋدان باس تارتقان يگى قادامى ءۇشىن ەلباسىمىزعا، «نيەۆادا - سەمەي»قوزعالىسىنىڭ باسىندا بولعان و. سۇلەيمەنوۆ سىندى، سوناۋ قىلىشىنان قان تامعان زاماندا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگون جايىندا كسرو قورعانىس مينيسترىنە سۇراۋ سالعان نۇرتاي سابيليانوۆ اعامىزعا، ەل باسقارۋ ىسىندە بولعان ك. بوزتايەۆ، حافيز ماتايەۆ سياقتى اعالارىمىزعا، اتالارىمىزعا ريزامىز جانە بارلىق ەلدەردىڭ بالالارى يادرولىق قارۋدىڭ قۇبىجىق كەيپىن كورمەۋىن، ءدۇمپۋىن ەستىمەۋىن قالايمىز.
9 - وقۋشى:
ۋا، ادامزات وسىنشاما ەسسىز بە ەڭ؟
جەر ەمەس پە، بار بايلىعىڭ، نەسىبەڭ؟
عالامشاردى وت - جالىنمەن ورايسىڭ،
شىقپاپ پا ەدىڭ تۋىپ - ءوسىپ توسىنەن،
اتوم دەگەن سانگە اينالىپ ەل - ەلدە،
پوليگوندار قاپتاپ كەتتى جەر - جەردە،
حيروسيما، ناگاساكي، سەمەيدىڭ،
جاپا شەككەن قاسىرەتىن كورمەي مە؟
ءقايبىر ەلدەر ماقساتتارىن بۇركەيدى
قورعانىسقا ەڭ وڭتايلى قارۋ دەپ،
ءقايبىر ەلدەر جار سالۋدا ماقتانىپ،
ماقساتىمىز - اتوم جاساپ جارۋ دەپ.
سوعىسقۇمار الپاۋىتتار ءورشىتىپ،
جول بەرۋدە عالامشارلىق اپاتقا.
قازاقستان باس تارتقان بۇل قارۋدان،
وزگە ەلدەر نەگە ۇلگى الماسقا؟
جارالى ءالى تاۋ - تاسى مەن دالاسى،
جارالى ءالى توپىراق، سۋى، اۋاسى.
تالاي ۇرپاق قاسىرەت كەشىپ باسىنان
جاپا شەگەر ادامزاتتىڭ بالاسى
جارالى جەر سىزداۋدا ءالى جاراسى
جارالانعان تاۋ - تاسى، سۋى، اۋاسى،
«نيەۆەدا - سەمەي» قوزعالىسى باستالىپ
بولىپ شىقتى جارىلىستىڭ داۋاسى
پوليگوندى جاپپاي تىنىم تاپپاعان
ولجاستاي ەر - ەلدىڭ جوعىن جوقتاعان
ادامزاتقا اجال سەپكەن وتتى الاڭ
ەلباسىنىڭ بۇيرىعىمەن توقتاعان
قارت شىڭعىسحان كورگەن قيلى زاماندى
تۇنەك كەتىپ كوردى كۇندى ارايلى
ادامزاتتىڭ بالاسى مەن دالاسى
بولاشاققا ۇمىتپەنەن قارايدى
سالماقتى ويلى حالىقپىز عوي جالپى ءبىز
سالاۋاتتى بەيبىت كۇن بوپ سالتىمىز
ەلباسى بار نۇرسۇلتانداي كورەگەن
اق تىلەۋلى قازاقستان حالقىمىز.
10 - وقۋشى:
بۇلدىرشىندەر تىلەيدى بۇل كەز الەمدە
تەك تىنىشتىق بولسىن دەپ بار ەلدە
بىزدەر ءۇشىن قام جەپ جۇرگەن جاسقانباي
اعالارعا وزىق ويلى سالەم دە
ولجاس باستاپ ۇيىم قۇرعان نيەۆادا
وعان كىردى ۇلكەن مەنەن بالا دا
پوليگوندى جابۋ كەرەك الاستاپ
باسقا ءسوزدى تىڭداما دا، قاراما
11 - وقۋشى:
ۆاشينگتوندا 2010 جىلدىڭ 14 ساۋىرىندە وتكەن «يادرولىق لاڭكەستىك قاتەرىن ازايتۋ جانە يادرولىق ماتەريالدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ۇلتتىق شارالار» سامميتىندە اقش پرەزيدەنتى باراك وباما قازاقستاندى يادرولىق قارۋسىزدانۋ جونىندەگى الەمدەگى كوشباسشى ەل دەپ تانيتىنىن مالىمدەدى.
12 - وقۋشى:
بۇگىندە سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ رەسمي جابىلعانىنا 21 جىل تولىپ وتىر. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 21 جىلدىق مەرەكەسىمەن تۇسپا - تۇس كەلىپ وتىرعان وسى ايتۋلى وقيعانى ءاربىر جاس ءبىلۋى كەرەك. 2001 جىلدىڭ 29 تامىزىندا سەمەي قالاسىنداعى «پولكوۆنيچيي» ارالىندا سەمەي يادرولىق پوليگون قۇرباندارىنا ارنالعان ۇلكەن ەسكەرتكىش قويىلدى. «ولىمنەن دە كۇشتى» مەموريال جوباسىنىڭ اۆتورى - شوتا ءۋاليحانوۆ.
(ورتاعا اق كيىنگەن باستارىنا قىزىل جولاق بايلاعان جاستار شىعادى. قولدارىندا «ءبىز يادرولىق قارۋدى قالامايمىز»، «يادرولىق قارۋعا جول جوق» سىندى جازۋلار جازىلعان پلاكاتتار)
13 - وقۋشى:
تابيعاتقا،
تارتپاي قويماس - ادامدار،
سۋدا بالىق،
كوك جۇزىندە قىران بار.
جەڭە المايدى، تىرلىكتەگى - بىرلىكتى
اشىلسا دا التى الاۋىز - اراندار!
جەر - قايىسپاس،
ءوزى وندىرگەن سالماقتان،
قاشپايدى ەشكىم،
اجال - دەگەن قارماقتان.
ءوزى جاساپ،
جۇماق جەردىڭ ۇستىندە
قۇتىلا الماي كەلە جاتىر - توزاقتان!
بالاسىمىز،
عالامشاردىڭ - جەر دەگەن،
عاسىر بار ما؟
كورەگەسىن كورمەگەن.
قيان - كەسكى،
عاجايىپتار بولسا دا
ادام بىرگە جاساسادى - جەرمەنەن!
14 - وقۋشى:
«قازاقستان - 2030» باعدارلاماسىندا ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ «2030 جىلى قازاقستان ءمولدىر سۋلى، جاسىل جەلەكتى، اۋاسى تازا ايماققا اينالادى. ءوندىرىس قالدىقتارى مەن رادياسيا بۇدان بىلاي ءبىزدىڭ ءۇيىمىز بەن باقتارىمىزعا ەنبەيتىن بولادى. ءبىزدىڭ بالالار كىناراتسىز تولىققاندى ءومىر سۇرەتىن بولادى»،- دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى. قازىرگى تاڭدا ەكولوگيا وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. سوندىقتان قورشاعان ورتانى قورعاۋ - ءاربىر ادامنىڭ ءتول مىندەتى.
ءان «اتامەكەن» ءانى ورىندالادى.
15 - وقۋشى:
قازىرگى عىلىمي پروگرەستىڭ شارىقتاپ، دامىعان تۇسىندا اۋانىڭ شەكتەن تىس لاستانۋى - جەر بەتىنە كوپتەگەن اۋرۋلار مەن دەرتتەردى قوسا الا كەلەدى. وسىنىڭ سالدارىنان ادام ءومىرى مەن بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىعا ءقاۋىپ ءتوندى، ادام ءولىمى جىلدان - جىلعا كوبەيە تۇسۋدە. كليمات وزگەرىپ، اۋا - رايى بۇزىلا باستادى. بۇگىندە تابيعاتتا بولىپ جاتقان داعدارىس ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزعا دا ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعانى بارشامىزعا ايان. قازاقستان جەرىنىڭ بۇلىنبەگەن ءبىر بۇرىشى، بۇزىلماعان ءبىر ۇياسى قالماعانى انىقتالىپ، كەش تە بولسا، الەمگە جار سالىنىپ، زەرتتەلۋدە، الدىن الۋ ءىس - شارالارى قاراستىرىلۋدا.
1 - جۇرگىزۋشى:
«تاربيە - تال بەسىكتەن باستالادى» دەگەندەي، ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىق، ەكولوگيالىق مادەنيەت وتباسى، وشاق قاسىنان باستالعانى دۇرىس. قورشاعان ورتانى قورعاۋ - ءاربىر ادامنىڭ مىندەتى. ەندەشە، تابيعاتتى ايالاي بىلەتىن، ادامگەرشىلىگى مول، ىزگىلىكتى، ەكولوگيالىق ءبىلىمى مەن مادەنيەتى جوعارى تۇلعا بولۋلارىڭا تىلەكتەسپىن.
«جاسا، قازاقستان» وقۋشىلاردىڭ ورىنداۋىندا.
«№5 جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپ» كمم
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى نىسانبايەۆا گاۋحار كاناتوۆنا
سەمەي پوليگونى – تاريحتىڭ قاسىرەتتى بەتتەرى
اشىق تاربيە ساعاتى
ماقساتى:
1. وقىتىپ ۇيرەتۋ: وقۋشىلارعا سەمەي وڭىرىندە جۇرگىزىلگەن يادرولىق سىناق جانە ونىڭ زارداپتارى تۋرالى مالىمەتتەر بەرۋ. قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى تىرشىلىك يەلەرىنە وتە زيان كەلتىرەتىنىن ايتىپ، كەلەشەككە تابيعات تاعدىرى ءوز قولدارىندا ەكەنى تۋرالى تولىق تۇسىنىكتەر بەرۋ. سەمەي پوليگونىن جابۋعا كۇش سالعان ن. ءا. نازاربايەۆ، و. سۇلەيمەنوۆ، ك. بوزتايەۆ، ح. ماتايەۆ، ن. سابيليانوۆ، م. ايماقوۆ سىندى قوعام قايراتكەرلەرىمەن تانىستىرۋ، ولاردىڭ ونەگەلى ومىرلەرىن ۇلگى ەتۋ.
2. تاربيەلىك: ءوز اتا-مەكەنىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ. ءوز ەلىنە، ءوز تۋعان جەرىنە سۇيىسپەنشىلىگىن ساقتاي وتىرىپ ونىڭ تابيعاتىن، تابيعات بايلىقتارىن قورعاۋعا ۇمتىلدىرۋ. مانەرلەپ وقۋعا، ساحنالىق ونەرگە باۋلۋ.
3. دامىتا وقىتۋ: جەر بەتىندەگى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قاينار كوزى - كۇن، سۋ، اۋا جايلى جانە ولاردىڭ دەنساۋلىققا پايداسىن، پايدالانۋ جولدارى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ. وقۋشىلاردىڭ جوعارى دەڭگەيدە قابىلداۋىن، لوگيكالىق وي قورىتۋىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى:
1. ينتەراكتيۆتى تاقتا ماتەريالدارى
2. ەمبلەما: ەكولوگيا جانە بالالار
3. يادرولىق جارىلىستار - ۆيدەو فيلمدەر، يادرولىق جارىلىستان زارداپ شەككەن ادامداردىڭ سۋرەتتەرى - سلايدتار.
4. ن. ءا. نازاربايەۆ، و. سۇلەيمەنوۆ، ك. بوزتايەۆ ت. ب. سۋرەتتەرى مەن كىتاپتارى.
5. ۇلى ادامدار سوزىنەن سيتاتالار.
بارىسى:
1 - جۇرگىزۋشى: ارمىسىزدار ارداقتى قوناقتار، ۇستازدار، اياۋلى وقۋشىلار. بۇگىنگى «سەمەي پوليگونى - تاريحتىڭ قاسىرەتتى بەتتەرى»اتتى ەكولوگيالىق كەشىمىزگە حوش كەلدىڭىزدەر!
(ينتەراكتيۆتى تاقتادان «دەتستۆو»كۇيى ويناپ جاتادى. اسەم كۇيدىڭ ىرعاعىمەن ينتەراكتيۆتى تاقتادان قازاق ەلىنىڭ كوركەم تابيعاتى كورسەتىلىپ جاتادى)
1 - وقۋشى:
شىقشى تاۋعا، قاراشى كەڭ دالاعا،
ءماز بولاسىڭ، ۇقسايسىڭ جاس بالاعا،
ول شەتى مەن بۇل شەتىنە جۇگىرسەڭ،
شارشايسىڭ با، قۇمارىڭ ءبىر قانا ما؟
ۋا، داريعا، التىن بەسىك - تۋعان جەر،
ءقادىرىڭدى كەلسەم بىلمەي، كەشە گور!
جاتا الماس ەم توپىراعىڭدا تەبىرەنبەي،
اقىن بولماي، تاسىڭ بولسام مەن ەگەر.
نەتكەن بايتاق، نەتكەن ۇلى جەر ەدىڭ،
نەندەي كۇيگە جۇرەگىمدى بولەدىڭ!
2 - وقۋشى:
سەندە تۋدىم، سەندە ءوستىم، سەندە ولسەم،
ارمانىم جوق بۇل دۇنيەدە دەر ەدىم!
مەن دە وزىڭدەي بايتاق ەدىم، كەڭ ەدىم،
قىزىعىڭدى كورىپ ەركىن كەلەمىن.
سەن دە اياماي بەردىڭ ماعان بارىڭدى.
مەن دە اياماي بارىم ساعان بەرەمىن
بولدىم عاشىق، تۋعان دالا مەن ساعان
الىس جۇرسەم، ارمانىم سەن اڭساعان
جاقىن جۇرسەم، مەن تورىندە راحاتتىڭ،
التىن دىڭگەك - ءوزىم تۋعان بوساعام!
ورتاعا جەر - انا شىعادى:
- ۋا ادامزات پەرزەنتىم، مەن جەر - انامىن. بار بايلىعىم سەندەر ءۇشىن، بال تاتىعان سۋىممەن، تۇگىنەن مايى شىققان توپىراعىم دا سەندەردىڭ يگىلىكتەرىڭە ارنالعان. تابيعاتىم ءتىرى جاننىڭ دەرتىنە شيپا، كوڭىلىنە شاتتىق سىيلايدى. قاراڭدارشى اينالاعا قانداي تاماشا! كۇننىڭ شۋاعى دا جەر بەتىنە بار مەيىرىمىن توگەدى.(كەنەت قاباعىن ءتۇيىپ)
ءبىراق، ءبىراق مەنىڭ ءتول پەرزەنتتەرىم مۇنىڭ بارلىعىن باعالاماي، ماعان دا، وزدەرىنىڭ بولاشاقتارىنا دا ءقاۋىپ توندىرۋدە. (جەر - انا كەتىپ قالادى)
وسى كەزدە قاتتى داۋىلدىڭ داۋىسى ەستىلەدى. ينتەراكتيۆتى تاقتادان يادرولىق سىناق تۋرالى ۆيدەو كورسەتىلەدى.
ەندىگى ءسوز كەزەگى يادرولىق جارىلىستار مەن ونىڭ زارداپتارى تۋرالى بولماق.
بايانداماشى: قالدىبايەۆا ايگۇل
1 - جۇرگىزۋشى:
كەڭ پەيىلدى، دارحان جۇرەكتى، قوناقجاي ەلىمنىڭ بايتاق جەرىنەن باسقا جەر تاپپاعانداي اباي، شاكارىم سىندى عۇلامالار تۋعان جەردى اتوم بومباسىنىڭ سىناق الاڭىنا اينالدىرعاندار تالاي جاننىڭ كوز جاسىنا قالعانى حاق.
«ەلىم - اي»ءانىنىڭ اۋەنى ويناپ تۇرادى. ورتاعا وقۋشىلار شىعادى. قاباقتارى قاتۋلى.
1 - وقۋشى:
1947 جىلى 21 تامىزدا كسرو ۇكىمەتىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن «سەمەي - 21» دەگەن شارتتى اتاۋمەن جاڭا جاسىرىن قالا پايدا بولدى. قالا اسكەري - ونەركاسىپتىك كەشەننىڭ مۇلدە جاڭا قۇرىلىمىنا ياعني يادرولىق سىناق پوليگونىنا تولىق قىزمەت ەتۋگە ءتيىس بولدى. العا قويىلعان مىندەتتەرىن بۇرىن سوڭدى كوز كورىپ قۇلاق ەستىمەگەن قۇرامى ەسكەرىلە وتىرىپ، يادرولىق سىناق پوليگونىنا جاقىن ورنالاسقان جايىلىمدار، شابىندىقتار، تاۋلى قىراتتار ەسەبىنەن 18 مىڭ شارشى كم - دەي جەر ءبولىنىپ بەردى. وسىناۋ پوليگوننىڭ كەمەل ينفراقۇرىلىمى: كۋرچاتوۆ قالاسىن، رەاكتورلار كەشەنىن، «بالاپان»، «گ»(دەگەلەڭدەگى سەيسموكەشەن)، «ش»سىناق الاڭدارىن، تولىپ جاتقان باسقا دا ۇساق تاجىريبەلىك الاڭداردى قامتيدى.
2 - وقۋشى:
سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى سىناقتاردىڭ جالپى سانى 456 يادرولىق جانە تەرمويادرولىق جارىلىستى (جىلىنا 14 - 18 سىناق) قۇرادى. ولاردىڭ 116 - سى اشىق بولدى، جەر بەتىندە، اۋە كەڭىستىگىندە جاسالدى. سىناقتان وتكىزىلگەن يادرولىق زاريادتاردىڭ جالپى قۋاتى 1945 جىلى حيروسيماعا تاستالعان اتوم بومباسىنىڭ قۋاتىنان 2،5 مىڭ ەسە كوپ بولدى.
3 - وقۋشى:
1949 جىلى 29 تامىزدا تۇپ - تۋرا تاڭعى ساعات 7 - دە سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىندا تۇڭعىش رەت كسرو مەملەكەتىنىڭ يادرولىق قارۋى سىنالىپ، قۋاتى 20 كيلوتوننالىق ردس - 1 پلۋتونيي زاريادى جەر بەتىندە جارىلدى. كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ۇلعايىپ بارا جاتقان وتتى دوپ كەنەتتەن جەر دەنەسىنە قادالىپ، ونى شارپىپ ءوتىپ اسپانعا كوتەرىلگەن. تاياۋ جەردەگى سيرەك اۋىلداردا تۇراتىن ادامدار ءدىر ەتە تۇسكەن جەر مەن جارتى اسپاندى الىپ كەتكەن وت - جالىنعا تاڭىرقاپ قاراپ تۇرعان. جالعىز ءتۇپ ءشوپ قالماعان تۇتىگىپ قارايىپ كەتكەن دالانىڭ تۇل جامىلعىسى. جان - ءتاسىلىم الدىندا جانتالاسقان تىشقان، قارساق، كەسىرتكەلەردىڭ ءولى دەنەسى تابىلعان.
4 - وقۋشى:
بۇل كسرو - دا تۇڭعىش اتوم بومباسىنىڭ جارىلۋى ەدى. پوليگوندا جاڭا تانتالدى جۇلدىزدىڭ تۋۋىن لاۆرەنتيي بەريا، سەرگەي كۋرچاتوۆ، اسكەري باستىقتار مەن اتاقتى عالىمدار، كەڭەستىك اتوم بومباسىنىڭ تولىپ جاتقان يدەولوگيالىق، يدەيالىق جانە تەحنيكالىق اتالارى تاسادان باقىلاپ تۇردى. 1949 جىلعى العاشقى جەر بەتىندەگى جارىلىستان باستاپ سەمەي جانە پاۆلودار وبلىستارىنىڭ رادياسيالىق ساۋلەلەنۋ ىقپالىنا ۇشىراعان باسقا اۋماقتاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا سىرقات سانىنىڭ ۇدايى ءوسىپ كەلە جاتقانى بايقالدى. بۇلار وكپە مەن ءسۇت بەزدەرىنىڭ راگى، ليمفوگەموبلاستوز جانە باسقا دا قاتەرلى ىسىكتى پاتولوگيالار. جالپى العاندا قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارى سىناقتار باستالعالى بەرى 3 ەسە ءوستى. سەمەي پوليگونىنا جاقىن اۋدانداردا جەتىلۋىندە، تاندىك جانە ەستۋ كەمشىلىكتەرى ءارقيلى سابيلەر دۇنيەگە كوپ كەلدى. ءبىزدىڭ اياگوز اۋدانى وبلىس بويىنشا ءسۇت بەزى راگى اۋرۋى جاعىنان 1 ورىندا تۇرمىز، اسقازان، وكپە، جاتىر مويىنى ىسىگى دە ودان كەيىنگى ورىنداردا. ءسۇت بەزى وبىرىنان وسى جىلدىڭ 9 ايىنىڭ ارالىعىندا 2 ايەل قايتىس بولدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا سونىڭ ءبارى ناق قىسقا مەرزىمدى جانە قالدىقتى رادياسيانىڭ كەسىرىنەن بولاتىن گەنەتيكالىق مۋتاسيامەن بايلانىستى.
5 - وقۋشى:
«زامان - اي»- قازاقستانداعى سەمەي پوليگونىنىڭ قاسىرەتىنە ارنالىپ شىعارىلعان ءان. بۇل ءاننىڭ ولەڭىن جازعان قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ، ءانىن جازعان قازاق حالقىنىڭ سازگەرى تولەگەن مۇحامەدجانوۆ سىندى اعالارىمىز ەلىنىڭ قاسىرەتىن بارشا الەمگە جەتكىزدى.
ر. رىمبايەۆانىڭ ورىنداۋىندا «زامان - اي» ءانى تىڭدالادى. تاقتادان سەمەي پوليگونىنان زارداپ شەككەن ادامدار مەن بالالاردىڭ سۋرەتتەرى شىعىپ تۇرادى.
6 - وقۋشى:
ءوز جەرىندە مىلتىقسىز مايداننىڭ قۇربانىنا اينالعان حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا ءىس جۇزىندە ەشبىر جاردەم كورسەتىلمەدى. ونى ايتاسىز دارىگەرلەرگە رادياسيا اسەرىنەن بولعان اۋرۋلاردىڭ دۇرىس دياگنوزىن قويۋعا تىيىم سالىندى. مەنىڭ اتا-مەكەنىمنىڭ ماڭدايىنا وسىنداي قاسىرەت تاڭباسى باسىلىپتى. تەك 60 - سىنشى جىلداردان بەرى عانا ءبىر اۋىلدان 500 - دەن استام ادام يادرولىق سىناقتىڭ كەسىرىنەن قىرشىنىنان قيىلسا، 150 - دەن استامى ونكولوگيالىق ەمحانادا جاتىپ جارىق دۇنيەمەن حوش ايتىستى. ال قانشاما ادام ءوز - وزىنە قول جۇمساۋ قاسىرەتىنە ۇشىرادى.
7 - وقۋشى:
قازاق جەرىندەگى وسىنداي ادام توزگىسىز الاپاتتى توقتاتىپ، تاجالدى تىزگىندەۋدە ايانباي ەڭبەك ەتكەن تۇلعالار بار. 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆ سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. بۇل - تاۋەلسىزدىك الا سالا قازاق ەلى قابىلداعان العاشقى ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ ءبىرى بولدى. وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەشىرىم بوزتايەۆ. سەمەي يادرولىق سىناعىنا قارسى العاش باستاما كوتەرگەن تۇلعا، ك. بوزتايەۆتىڭ «سەمەي پوليگونى»، «قاينار قاسىرەتى» كىتابىندا پوليگون قاسىرەتى باياندالعان.
ەلىمىزدە يادرولىق سىناقتارعا قارسى «نيەۆادا - سەمەي» حالىقارالىق قوزعالىسى كورنەكتى اقىن، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ باستاماسىمەن 1989 جىلدىڭ اقپان ايىندا قۇرىلدى.
8 - وقۋشى:
ءبىز، قازاقستان ەلىنىڭ جاسوسپىرىمدەرى، بۇلدىرشىندەرى ەلىمىزدىڭ ءوز ەركىمەن يادرولىق قارۋدان باس تارتقان يگى قادامى ءۇشىن ەلباسىمىزعا، «نيەۆادا - سەمەي»قوزعالىسىنىڭ باسىندا بولعان و. سۇلەيمەنوۆ سىندى، سوناۋ قىلىشىنان قان تامعان زاماندا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگون جايىندا كسرو قورعانىس مينيسترىنە سۇراۋ سالعان نۇرتاي سابيليانوۆ اعامىزعا، ەل باسقارۋ ىسىندە بولعان ك. بوزتايەۆ، حافيز ماتايەۆ سياقتى اعالارىمىزعا، اتالارىمىزعا ريزامىز جانە بارلىق ەلدەردىڭ بالالارى يادرولىق قارۋدىڭ قۇبىجىق كەيپىن كورمەۋىن، ءدۇمپۋىن ەستىمەۋىن قالايمىز.
9 - وقۋشى:
ۋا، ادامزات وسىنشاما ەسسىز بە ەڭ؟
جەر ەمەس پە، بار بايلىعىڭ، نەسىبەڭ؟
عالامشاردى وت - جالىنمەن ورايسىڭ،
شىقپاپ پا ەدىڭ تۋىپ - ءوسىپ توسىنەن،
اتوم دەگەن سانگە اينالىپ ەل - ەلدە،
پوليگوندار قاپتاپ كەتتى جەر - جەردە،
حيروسيما، ناگاساكي، سەمەيدىڭ،
جاپا شەككەن قاسىرەتىن كورمەي مە؟
ءقايبىر ەلدەر ماقساتتارىن بۇركەيدى
قورعانىسقا ەڭ وڭتايلى قارۋ دەپ،
ءقايبىر ەلدەر جار سالۋدا ماقتانىپ،
ماقساتىمىز - اتوم جاساپ جارۋ دەپ.
سوعىسقۇمار الپاۋىتتار ءورشىتىپ،
جول بەرۋدە عالامشارلىق اپاتقا.
قازاقستان باس تارتقان بۇل قارۋدان،
وزگە ەلدەر نەگە ۇلگى الماسقا؟
جارالى ءالى تاۋ - تاسى مەن دالاسى،
جارالى ءالى توپىراق، سۋى، اۋاسى.
تالاي ۇرپاق قاسىرەت كەشىپ باسىنان
جاپا شەگەر ادامزاتتىڭ بالاسى
جارالى جەر سىزداۋدا ءالى جاراسى
جارالانعان تاۋ - تاسى، سۋى، اۋاسى،
«نيەۆەدا - سەمەي» قوزعالىسى باستالىپ
بولىپ شىقتى جارىلىستىڭ داۋاسى
پوليگوندى جاپپاي تىنىم تاپپاعان
ولجاستاي ەر - ەلدىڭ جوعىن جوقتاعان
ادامزاتقا اجال سەپكەن وتتى الاڭ
ەلباسىنىڭ بۇيرىعىمەن توقتاعان
قارت شىڭعىسحان كورگەن قيلى زاماندى
تۇنەك كەتىپ كوردى كۇندى ارايلى
ادامزاتتىڭ بالاسى مەن دالاسى
بولاشاققا ۇمىتپەنەن قارايدى
سالماقتى ويلى حالىقپىز عوي جالپى ءبىز
سالاۋاتتى بەيبىت كۇن بوپ سالتىمىز
ەلباسى بار نۇرسۇلتانداي كورەگەن
اق تىلەۋلى قازاقستان حالقىمىز.
10 - وقۋشى:
بۇلدىرشىندەر تىلەيدى بۇل كەز الەمدە
تەك تىنىشتىق بولسىن دەپ بار ەلدە
بىزدەر ءۇشىن قام جەپ جۇرگەن جاسقانباي
اعالارعا وزىق ويلى سالەم دە
ولجاس باستاپ ۇيىم قۇرعان نيەۆادا
وعان كىردى ۇلكەن مەنەن بالا دا
پوليگوندى جابۋ كەرەك الاستاپ
باسقا ءسوزدى تىڭداما دا، قاراما
11 - وقۋشى:
ۆاشينگتوندا 2010 جىلدىڭ 14 ساۋىرىندە وتكەن «يادرولىق لاڭكەستىك قاتەرىن ازايتۋ جانە يادرولىق ماتەريالدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ۇلتتىق شارالار» سامميتىندە اقش پرەزيدەنتى باراك وباما قازاقستاندى يادرولىق قارۋسىزدانۋ جونىندەگى الەمدەگى كوشباسشى ەل دەپ تانيتىنىن مالىمدەدى.
12 - وقۋشى:
بۇگىندە سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ رەسمي جابىلعانىنا 21 جىل تولىپ وتىر. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 21 جىلدىق مەرەكەسىمەن تۇسپا - تۇس كەلىپ وتىرعان وسى ايتۋلى وقيعانى ءاربىر جاس ءبىلۋى كەرەك. 2001 جىلدىڭ 29 تامىزىندا سەمەي قالاسىنداعى «پولكوۆنيچيي» ارالىندا سەمەي يادرولىق پوليگون قۇرباندارىنا ارنالعان ۇلكەن ەسكەرتكىش قويىلدى. «ولىمنەن دە كۇشتى» مەموريال جوباسىنىڭ اۆتورى - شوتا ءۋاليحانوۆ.
(ورتاعا اق كيىنگەن باستارىنا قىزىل جولاق بايلاعان جاستار شىعادى. قولدارىندا «ءبىز يادرولىق قارۋدى قالامايمىز»، «يادرولىق قارۋعا جول جوق» سىندى جازۋلار جازىلعان پلاكاتتار)
13 - وقۋشى:
تابيعاتقا،
تارتپاي قويماس - ادامدار،
سۋدا بالىق،
كوك جۇزىندە قىران بار.
جەڭە المايدى، تىرلىكتەگى - بىرلىكتى
اشىلسا دا التى الاۋىز - اراندار!
جەر - قايىسپاس،
ءوزى وندىرگەن سالماقتان،
قاشپايدى ەشكىم،
اجال - دەگەن قارماقتان.
ءوزى جاساپ،
جۇماق جەردىڭ ۇستىندە
قۇتىلا الماي كەلە جاتىر - توزاقتان!
بالاسىمىز،
عالامشاردىڭ - جەر دەگەن،
عاسىر بار ما؟
كورەگەسىن كورمەگەن.
قيان - كەسكى،
عاجايىپتار بولسا دا
ادام بىرگە جاساسادى - جەرمەنەن!
14 - وقۋشى:
«قازاقستان - 2030» باعدارلاماسىندا ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ «2030 جىلى قازاقستان ءمولدىر سۋلى، جاسىل جەلەكتى، اۋاسى تازا ايماققا اينالادى. ءوندىرىس قالدىقتارى مەن رادياسيا بۇدان بىلاي ءبىزدىڭ ءۇيىمىز بەن باقتارىمىزعا ەنبەيتىن بولادى. ءبىزدىڭ بالالار كىناراتسىز تولىققاندى ءومىر سۇرەتىن بولادى»،- دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى. قازىرگى تاڭدا ەكولوگيا وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. سوندىقتان قورشاعان ورتانى قورعاۋ - ءاربىر ادامنىڭ ءتول مىندەتى.
ءان «اتامەكەن» ءانى ورىندالادى.
15 - وقۋشى:
قازىرگى عىلىمي پروگرەستىڭ شارىقتاپ، دامىعان تۇسىندا اۋانىڭ شەكتەن تىس لاستانۋى - جەر بەتىنە كوپتەگەن اۋرۋلار مەن دەرتتەردى قوسا الا كەلەدى. وسىنىڭ سالدارىنان ادام ءومىرى مەن بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىعا ءقاۋىپ ءتوندى، ادام ءولىمى جىلدان - جىلعا كوبەيە تۇسۋدە. كليمات وزگەرىپ، اۋا - رايى بۇزىلا باستادى. بۇگىندە تابيعاتتا بولىپ جاتقان داعدارىس ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزعا دا ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعانى بارشامىزعا ايان. قازاقستان جەرىنىڭ بۇلىنبەگەن ءبىر بۇرىشى، بۇزىلماعان ءبىر ۇياسى قالماعانى انىقتالىپ، كەش تە بولسا، الەمگە جار سالىنىپ، زەرتتەلۋدە، الدىن الۋ ءىس - شارالارى قاراستىرىلۋدا.
1 - جۇرگىزۋشى:
«تاربيە - تال بەسىكتەن باستالادى» دەگەندەي، ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىق، ەكولوگيالىق مادەنيەت وتباسى، وشاق قاسىنان باستالعانى دۇرىس. قورشاعان ورتانى قورعاۋ - ءاربىر ادامنىڭ مىندەتى. ەندەشە، تابيعاتتى ايالاي بىلەتىن، ادامگەرشىلىگى مول، ىزگىلىكتى، ەكولوگيالىق ءبىلىمى مەن مادەنيەتى جوعارى تۇلعا بولۋلارىڭا تىلەكتەسپىن.
«جاسا، قازاقستان» وقۋشىلاردىڭ ورىنداۋىندا.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: ماقتان تۇتار ۇلى تۇلعا
