ماقتان تۇتار ۇلى تۇلعا
تاقىرىبى:ماقتان تۇتار ۇلى تۇلعا
ماقساتى: وقۋشىلارعا دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ تۋرالى مالىمەت بەرۋ، ءومىرى، اتقارعان ەڭبەكتەرى تۋرالى اقپارات بەرۋ.
جوسپارى:
1. ءومىربايانى
2. وتباسى
3. مۇراجايى
4. كوزكورگەن زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرى
1ء-بولىم ءومىربايانى
1-وقۋشى:
د. ا. قونايەۆ 1912 جىلى قاڭتاردىڭ 12-دە الماتى قالاسىندا تۋدى. ەڭبەك جولىن 1936 جىلى ماسكەۋدەگى التىن جانە ءتۇستى مەتالدار ينستيتۋتىن بىتىرگەننەن كەيىن قوڭىرات كەنىشىندە باستادى. ول ديپلومىن قوڭىرات كارەرىنىڭ قۋاتتىلىعىن 90 مىڭ توننا قارا مىس بەرۋگە جەتكىزۋ جونىندە جازىپ، ونى ۇزدىك باعامەن قورعاپ شىعادى.
2-وقۋشى:
ءوزى جۇمىس ىستەگەن ءۇش جىلدا بۇرعىلاۋ ستانوگىنىڭ جۇمىسكەرلىگىنەن باستاپ سەح باستىعى، رۋدنيكتىڭ تەحنيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، باس ينجەنەرى، ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقاردى.
3-وقۋشى:
سول جىلدارى قوڭىرات قۇرىلىسى قارىشتاپ دامىعان ەدى. د. قونايەۆتىڭ ءوزى تۇرعان ءۇي، بالاباقشا، اۋرۋحانا، مادەنيەت ءۇيى سالىندى. وسىنداي قاجىرلى ەڭبەگى ءۇشىن 1938 جىلدىڭ شىلدە ايىندا "ەرەكشە ەڭبەگى ءۇشىن" مەدالىمەن ماراپاتتالدى.
4-وقۋشى:
ديماش احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ ەل باسقارعان كەزەڭى 1955-1986 جىلدارى. وسى جىلداردا قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى 7 ەسە ءوسىپتى. مىڭداعان ەلدى مەكەندەر پايدا بولعان، 68 جۇمىسشى پوسەلكەسى، 43 قالا سالىنىپتى. حالىقتىڭ سانى ءوستى، ول رەسپۋبليكا قۋاتىنىڭ وركەندەۋىنە قول جەتكىزدى.
5-وقۋشى:
25 قاباتتى «قازاقستان» قوناق ءۇيى، م. اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترى، م. لەرمونتوۆ اتىنداعى ورىس دراما تەاترى، قازاق سيركى، جاستاردىڭ نەكە سارايى، ۇلتتىق كىتاپحانا، «اراسان» مونشاسى، جابىق كوكبازار كەشەنى، توعىز قاباتتى باسپا ءسوز ءۇيى، الماتى تەمىر جول ۆوكزالدارى، اۋەجاي عيماراتى، رەسپۋبليكالىق پيونەرلەر سارايى مەن «مەدەۋ» سپورت كەشەنى دىنمۇحامەدتىڭ باستاماشىلىعى ارقاسىندا دۇنيەگە كەلگەن.
6-وقۋشى:
زامانىمىزدىڭ زاڭعار تۇلعاسى ديماش احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ حالىق ءۇشىن، ەلىمىز ءۇشىن جاساعان ەڭبەگى كەزىندە جوعارى باعالاندى. وعان كسرو-داي الىپ دەرجاۆانىڭ ەڭ جوعارى – سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى ءۇش رەت بەرىلدى، ەڭ جوعارى وردەنى – لەنين وردەنىمەن 8 رەت ماراپاتتالدى.
2ء-بولىم وتباسى
دىنمۇحامەد قونايەۆ زايىبى - زۋحرامەن
7-وقۋشى:
سارا قونايەۆا، قارىنداسى:
ءبىز – ديمەكەڭ ەكەۋىمىز ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋدىق. ول — ۇيدەگى ءۇشىنشى بالا. ۇلكەنىمىز – ءامينا دەگەن اپامىز. ول كىسى — كوتەرىلىسشى ايتجان تۇركەبايەۆتىڭ جۇبايى. ودان كەيىنگى اپامىزدىڭ اتى – ءمايمۋنا. كامال قادىرجانوۆتىڭ جارى. ءۇشىنشىسى – ديمەكەڭ. ديمەكەڭنەن كەيىن نايزا، نابيلا، فازيلا دەگەن اپالارىمىز بولعان. نازيلا مەن فازيلا وقۋ وقىپ جۇرگەن جەرىنەن وزدەرى سۇرانىپ، سوعىسقا اتتانعان. ودان كەيىنگى — گاۋحار، اتاقتى ساۋلەتشى باسەنوۆتىڭ ايەلى. گاۋحاردان كەيىن ەدىگە دەگەن ۇل بولعان ەكەن. ونى اكەمىز كىشكەنتاي كەزىندە دالاعا الىپ شىققانىندا كولدەنەڭ جۇرتتىڭ كوزى تيگەن دەسەدى، سول كۇنى-اق مۇرتتاي ۇشىپتى. شەتىنەپ كەتكەن. ودان كەيىن – مەن. ديمەكەڭ ەكەۋىمىزدىڭ ارامىز — ون بەس جاس. مەنەن كەيىن اسقار دەگەن ۇل، روزا اتتى ءسىڭلىم بار.
8-وقۋشى:
كەيىندە اكەم ەكى رەت قاتتى قۋاندىم دەيتىن كورىنەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى — «ديماشىمنىڭ وقۋىن ءبىتىرىپ، ديپلومىن الىپ كەلگەنى، — دەيدى ەكەن، — ال ەكىنشى قۋانىشىم – ونىڭ قىزمەتكە تۇرعاننان كەيىن «ۇيلەنەمىن» دەگەنى.
ديماش اعام «ۇيلەنەمىن» دەگەن حاباردى جەتكىزگەندە – جيىرما جەتى جاستا. زۋحرا جەڭگەمىز بىزگە شەشەدەي بولىپ كەتتى. مىنەزى كوركەم، اقىلعا دا، پاراساتقا دا باي، ءازيز جان ەدى
9-وقۋشى:
1990 جىلى ديمەكەڭە جارتى عاسىر جار بولعان زۋحرا جەڭگەمىز دۇنيە سالدى. سول جىلى مەن وتباسىممەن ديمەكەڭنىڭ شاڭىراعىنا كوشىپ باردىم. ءسويتىپ ءۇش جىل بويى ول كىسىمەن بىرگە تۇردىم. بۇل ءۇش جىل – ديمەكەڭنىڭ زۋحراسىنسىز وتكەن ءۇش جىلى ەدى. بۇل ءۇش جىل – ول كىسىنىڭ ءومىرىن قورىتىندىلاعان، سوڭعى ءۇش جىلى ەدى.
3ء-بولىم مۇراجايى
الماتىداعى مۇراجاي ۇيىندەگى سۋرەتتەرى.
10-وقۋشى:
الماتى قالاسىنداعى قازاق جۇرتىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى تۇراتىن مۇقان تولەبايەۆ كوشەسىنىڭ بويىنا ورنالاسقان د. ا. قونايەۆ اتىنداعى ءمۇراجاي-ۇيى 2002 جىلدىڭ 12 قاڭتارىندا اشىلعان. ويتكەنى 12 قاڭتار – قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار دارىندى ۇلى، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ تۋعان كۇنى. وسى مۇراجايدىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ءارى تۇڭعىش ديرەكتورى بولىسبەك باتتالحانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەڭ العاش جەكە وتاۋ تىككەن كەزدە بۇل مۇراجايدا 21-اق جادىگەر بولعان كورىنەدى.
11-وقۋشى:
ءقازىر ولاردىڭ سانى 2، 8 مىڭنان اسىپ جىعىلادى. ولاردىڭ قاتارىندا دىنمۇحاممەد احمەت ۇلىنىڭ ۇكىمەت تاراپىنان العان 40-تان استام وردەن-مەدالدارى – 3 سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىنىڭ «التىن جۇلدىزى»، 8 «لەنين» وردەنى، موڭعوليانىڭ «سۋحەباتور» التىن جۇلدىزى جانە چەحوسلوۆاكيا، كۋبا، جۇڭگو ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك وردەندەرى، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان كەزدە پايدالانعان جازۋ ۇستەلى، قازاقتىڭ تۇڭعىش ءمۇسىنشىسى كاكىمجان ناۋرىزبايەۆتىڭ 1952 جىلى، ياعني ۇلى قايراتكەردىڭ 40 جاسىندا سوققان ءمۇسىنى، تاعى باسقا ءوزى تۇتىنعان زاتتارى بار. وسى جادىگەرلەردىڭ ءبارى قۇندى ءارى باعالى.
12-وقۋشى:
مۇراجايدىڭ باس قور ساقتاۋشىسى گۇلميرا بەكمۇراتوۆانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ديماش اتامىزدىڭ 81 قارۋ-جاراعى بولعان ەكەن. ولاردىڭ 12ء-سى – مىلتىق، 1 «براۋنينگ» تاپانشاسى، قالعاندارى – پىشاق، قانجار، سەمسەر، قىلىشتار. بۇل جادىگەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىن شەتەل مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى مەن ەلىمىزدىڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى سىيعا تارتقان.
13-وقۋشى:
وسى جادىگەرلەردىڭ ىشىندە گەرمانيا، كۋبا، يۋگوسلاۆيا، چەحوسلوۆاكيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى ەريك حوننەكەر، فيدەل كاسترو، يوسسيف بروز تيتو، گۋساك گۋستوۆتاردىڭ قوس اۋىزدى كارابينى، ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىنىڭ سول كەزدەگى قولباسشىسى د. يازوۆتىڭ 1647 جىلى جاسالعان «پەتر» مىلتىعى جانە گەنەرال پ. لۋشيەۆتىڭ 1777 جىلى سوعىلعان «تولەدو» دەپ اتالاتىن قىنسىز سەمسەرى بار. ال كاۆكازدىق قانجاردىڭ بىرىنە «قايعىعا ەمەس، سۇلۋلىققا قىزمەت ەت!» دەگەن تاڭبا سوعىلىپتى. وسى قارۋ-جاراقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇندى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ دىنمۇحاممەد احمەت ۇلىنىڭ 70 جاسقا تولۋىنا وراي سىيلاعان قانجارى. اسىل دا باعالى تاستارمەن كومكەرىلگەن قانجاردىڭ ءبىر بەتىنە «د. ا. ك» ال ەكىنشى جاعىنا «ن. ا. ن» دەگەن بەلگى سالىنعان. بۇل – «د. ا. قونايەۆقا ن. ءا. نازاربايەۆتان» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
14-وقۋشى:
دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى قونايەۆ بالا كەزىندە سىنىپتاس دوسى، كەيىنىرەك بەلگىلى جازۋشى بولعان دميتريي سنەگينمەن بىرگە ءجيى-جيى اڭعا شىققان كورىنەدى. ال قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان جىلدارى سول كەزدەگى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بايكەن ءاشىموۆ جانە ونىڭ ورىنباسارى سۇلتان جيەنبايەۆ، قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ، جەكە دارىگەرى احات مۇلىكوۆتەرمەن اڭعا شىعىپ تۇرعان. ولاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن بولعان دەسەدى. ول اڭعا شىعۋ مەرزىمىن قاتاڭ ۇستانىپ، تەك استىق جيناۋ ناۋقانى اياقتالعان كەزدە عانا وزىنە دەمالىس جاريالاپ، اڭ-قۇس اتۋعا ۋاقىت بولگەن. ال باسقا كەزدە مەملەكەتتىك ماڭىزدى ىستەرمەن اينالىسقان. 1986 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا سوڭعى رەت اڭعا شىققان ەكەن، – دەيدى مۇراجاي قىزمەتكەرى گۇلميرا بەكمۇراتوۆا.
4ء-بولىم «كوزكورگەن زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرى»
قونايەۆ تۋرالى 300 ولەڭ جازعان اقىن
وتەش قىرعىزباي «كەمەڭگەر» اتتى كiتابى
«تiرiسiندە بيiككە تۇلەپ ورلەگەن،
ءتانi ولسە دە، ۇلىنىڭ جۇرەگi ولمەگەن.
تاڭ نۇرىنا شومىلىپ، كۇندە ازاندا،
تاۋلار بار ما، ديماش بوپ تۇرەگەلمەگەن.
15-وقۋشى:
ديماش دەسەم، جانارىم نۇرعا تولعان،
ساۋىت كەۋدەم پاتشا ولەڭ، جىرعا تولعان.
ديماش دەسەم، سامعاعان كوكتi اينالىپ،
قىران قۇسىم ساڭقىلداپ قىرعا قونعان.
ول كiسiدەي مەنi جۇرت ءتۇسiنگەندە،
يت جۇگiرتiپ، كiم باسسىن مىسىمدى ەلدە،
ديماش جايلى جىر جازام، ديماش نۇرى،
كوكiرەگiمە ساۋلەسiن ءتۇسiرگەندە»
16-وقۋشى:
«قونايەۆتىڭ زيالى زامانىندا،
قاداۋ-قاداۋ جايعاسقان دالا، قۇمدا.
جۇرتتىڭ ءبارi كوگەرiپ، كوكتەپ وسكەن،
ءدان جيناعان بيدايدىڭ ساباعىندا»، — دەپ كەشەگi «قوي ءۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» بەيبiت زاماننان حابار بەرەدi. عالىمدار جۇمىر جەردi جايلاعان بۇكiل ەلدiڭ باسشىلارىن كومپيۋتەرگە ءتۇسiرiپ ەكشەپ، تارازىلاعاندا دiنمۇحاممەد احمەت ۇلى قونايەۆ جەتiنشi ورىندى يەلەنiپ، الەمدەگi جەتi ۇلىنىڭ بiرi اتانعان.
17-وقۋشى.
«ءۇزiلمەگەن دوستىعى، سالەمدەرi،
باسشىلار دا ءارقيلى ءار ەلدەگi.
ديماشقا ارناپ جىر جازدىم جەتi شۋماق،
جەتiنشi ۇلى اتانعان الەمدەگi
18-وقۋشى:
«جالعاندا، مىناۋ جالعاندا،
جۇرت تۇگەل جۇماق ارماندا.
مۇحتارداي ۇلى تۇلعانىڭ،
جۇلدىزى بيiك جانعاندا.
تۇر نەگە، دۇنيە تويلاماي،
لەنيندiك سىيلىق العاندا؟».
19-وقۋشى:
«قازاق قالاي كۇن كەشسiن شىرايلانىپ،
ۇكiمەتتەن قول ۇزگەن بىلاي قالىپ.
بiراق ەلiن جاسىتپاي جەبەپ ءالi،
ديماش رۋحى اسپاندا ءجۇر اينالىپ»
20-وقۋشى: ءومىرزاق سارسەنوۆ:
مىناۋ الماتى وبلىسىندا بالقاش دەگەن اۋدان Iلەنiڭ بالقاشقا قۇياتىن جاعىن مەكەندەيدi. ديمەكەڭنiڭ ارعى اتاسى ازناباي وسى جەردi، كۇرتi مەن Iلە وزەندەرiنiڭ اراسىن مەكەندەگەن. مۇندا سەن ايتقان مۇناي مەن گاز، تەمىر مەن كومىر جوق. وسى اۋداندا كۇرىش ءوسىرۋ جوباسىن دىنمۇحامەد قونايەۆ جاساتتىردى. بۇعان دەيىن كۇرىش داقىلى جەر بەتىندە مۇنداي سولتۇستىك بەلدىكتە ءوسiرiلمەگەن. قونايەۆ عالىمدارعا وسى بالقاش اۋدانىنىڭ باقباقتى، اقدالا ايماقتارىندا كۇرiش وسىرۋگە بولاتىندىعىن دالەلدەتتiردi. سودان سوڭ ارنايى قارجى ءبولىپ، كۇرىش تاناپتارىن جاساتتى. Iلە دارياسىنان بەرى قاراي كانالدار قازدىردى. جولدار سالدى. جاڭا شارۋاشىلىقتار اشتى. ءسويتىپ، مۇندا iرi كۇرىش القابى پايدا بولدى. كەڭەس وداعى وسى داقىلعا دەگەن زارۋلىكتەن قۇتىلدى. جەرگiلiكتi حالىققا كاسiپ تە، ءناسىپ تە كەلدى. اۋىلدار كوركەيدى. جۇمىس ورىندارى اشىلدى. قانشاما تەحنيكا كەلدى. ءاربىر اۋىلعا مادەنيەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ وشاقتارى سالىندى. جەرگiلiكتi حالىق وسىنىڭ يگiلiگiن ءالى كورىپ وتىر. بۇرىنعىداي سامولەتتەر ۇشپاسا دا، باسقاسىن ساقتاپ قالدى. جەكەشەنىڭ قولىنا تيگەن شارۋاشىلىقتار سول كۇرiشiن ەگىپ، ساتىپ ءوز كۇنiن كورiپ وتىر. مۇناي مەن تەمiرسiز دە تەنتىرەپ كەتكەن جوق. وسىنى قونايەۆتىڭ كورەگەندiگi دەر ەدىم.
21-وقۋشى: قاسىمحان بەگمانوۆ:
«دىنمۇحامەد قونايەۆ جايلى جىر»
ديماش اعا اياۋلى اعاتايىم،
ساعىندى عوي وزەن، كەل، بالا قايىڭ.
التىن نۇردان جارالعان اسىلىم-اي،
قازاعىمنىڭ وزىندەي قاراپايىم.
ماڭگىلىككە وتسەڭ دە ارامىزدان،
شىقپاي قويدىڭ ءبىر ءسات تە سانامىزدان.
ءجۇرىپ وتكەن جولىندا ويشا شولىپ،
ساعىم جۇزگەن ىزدەدىم دالامىزدان.
قورىتىندى:
1993 جىلدىڭ 22 تامىزىندا ول دۇنيەدەن وتكەندە، ونىمەن قوشتاسۋعا كەلگەن حالىقتا ەسەپ بولمادى. وپەرا تەاترىنان كەڭساي زيراتىنا دەيىن جولدىڭ ەكى جاعى ادامعا تولىپ، سۇيىكتى پەرزەنتىن اقىرعى ساپارعا شىعارىپ سالدى.
ءسىرا سياقتى ادامداردى استە دە ءولدى دەۋگە بولمايدى. ول ارتىندا ولمەيتۇعىن ءىس قالدىرعان تۇلعا. ول ءارقاشان حالىقپەن بىرگە جاسايدى. ولاردىڭ جادىندا ءومىر سۇرەدى.
دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ ومىردەن وتكەن سوڭ، 1994 جىلى د. ا. قونايەۆتى ەستە قالدىرۋ جونىندە پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆ قول قويعان جارلىق شىقتى. سوعان وراي ول جۇمىس ىستەگەن مەكەمەگە، ينستيتۋتقا ونىڭ اتى بەرىلدى. تەك الماتىدا عانا ەمەس، رەسپۋبليكانىڭ جەر-جەرىندە، ەلدى مەكەندەردە دە قونايەۆ اتىنداعى كوشەلەر بار. ءتىپتى جەر-جەرلەردە وعان ەسكەرتكىش تە قويىلىپ جاتىر
وسىمەن احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ 110 جىلدىعىنا وراي وتكىزىلگەن
«ماقتان تۇتار ۇلى تۇلعا» اتتى تاربيە ساعاتىمىز اياقتالدى.
ماقساتى: وقۋشىلارعا دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ تۋرالى مالىمەت بەرۋ، ءومىرى، اتقارعان ەڭبەكتەرى تۋرالى اقپارات بەرۋ.
جوسپارى:
1. ءومىربايانى
2. وتباسى
3. مۇراجايى
4. كوزكورگەن زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرى
1ء-بولىم ءومىربايانى
1-وقۋشى:
د. ا. قونايەۆ 1912 جىلى قاڭتاردىڭ 12-دە الماتى قالاسىندا تۋدى. ەڭبەك جولىن 1936 جىلى ماسكەۋدەگى التىن جانە ءتۇستى مەتالدار ينستيتۋتىن بىتىرگەننەن كەيىن قوڭىرات كەنىشىندە باستادى. ول ديپلومىن قوڭىرات كارەرىنىڭ قۋاتتىلىعىن 90 مىڭ توننا قارا مىس بەرۋگە جەتكىزۋ جونىندە جازىپ، ونى ۇزدىك باعامەن قورعاپ شىعادى.
2-وقۋشى:
ءوزى جۇمىس ىستەگەن ءۇش جىلدا بۇرعىلاۋ ستانوگىنىڭ جۇمىسكەرلىگىنەن باستاپ سەح باستىعى، رۋدنيكتىڭ تەحنيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، باس ينجەنەرى، ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقاردى.
3-وقۋشى:
سول جىلدارى قوڭىرات قۇرىلىسى قارىشتاپ دامىعان ەدى. د. قونايەۆتىڭ ءوزى تۇرعان ءۇي، بالاباقشا، اۋرۋحانا، مادەنيەت ءۇيى سالىندى. وسىنداي قاجىرلى ەڭبەگى ءۇشىن 1938 جىلدىڭ شىلدە ايىندا "ەرەكشە ەڭبەگى ءۇشىن" مەدالىمەن ماراپاتتالدى.
4-وقۋشى:
ديماش احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ ەل باسقارعان كەزەڭى 1955-1986 جىلدارى. وسى جىلداردا قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى 7 ەسە ءوسىپتى. مىڭداعان ەلدى مەكەندەر پايدا بولعان، 68 جۇمىسشى پوسەلكەسى، 43 قالا سالىنىپتى. حالىقتىڭ سانى ءوستى، ول رەسپۋبليكا قۋاتىنىڭ وركەندەۋىنە قول جەتكىزدى.
5-وقۋشى:
25 قاباتتى «قازاقستان» قوناق ءۇيى، م. اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترى، م. لەرمونتوۆ اتىنداعى ورىس دراما تەاترى، قازاق سيركى، جاستاردىڭ نەكە سارايى، ۇلتتىق كىتاپحانا، «اراسان» مونشاسى، جابىق كوكبازار كەشەنى، توعىز قاباتتى باسپا ءسوز ءۇيى، الماتى تەمىر جول ۆوكزالدارى، اۋەجاي عيماراتى، رەسپۋبليكالىق پيونەرلەر سارايى مەن «مەدەۋ» سپورت كەشەنى دىنمۇحامەدتىڭ باستاماشىلىعى ارقاسىندا دۇنيەگە كەلگەن.
6-وقۋشى:
زامانىمىزدىڭ زاڭعار تۇلعاسى ديماش احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ حالىق ءۇشىن، ەلىمىز ءۇشىن جاساعان ەڭبەگى كەزىندە جوعارى باعالاندى. وعان كسرو-داي الىپ دەرجاۆانىڭ ەڭ جوعارى – سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى ءۇش رەت بەرىلدى، ەڭ جوعارى وردەنى – لەنين وردەنىمەن 8 رەت ماراپاتتالدى.
2ء-بولىم وتباسى
دىنمۇحامەد قونايەۆ زايىبى - زۋحرامەن
7-وقۋشى:
سارا قونايەۆا، قارىنداسى:
ءبىز – ديمەكەڭ ەكەۋىمىز ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋدىق. ول — ۇيدەگى ءۇشىنشى بالا. ۇلكەنىمىز – ءامينا دەگەن اپامىز. ول كىسى — كوتەرىلىسشى ايتجان تۇركەبايەۆتىڭ جۇبايى. ودان كەيىنگى اپامىزدىڭ اتى – ءمايمۋنا. كامال قادىرجانوۆتىڭ جارى. ءۇشىنشىسى – ديمەكەڭ. ديمەكەڭنەن كەيىن نايزا، نابيلا، فازيلا دەگەن اپالارىمىز بولعان. نازيلا مەن فازيلا وقۋ وقىپ جۇرگەن جەرىنەن وزدەرى سۇرانىپ، سوعىسقا اتتانعان. ودان كەيىنگى — گاۋحار، اتاقتى ساۋلەتشى باسەنوۆتىڭ ايەلى. گاۋحاردان كەيىن ەدىگە دەگەن ۇل بولعان ەكەن. ونى اكەمىز كىشكەنتاي كەزىندە دالاعا الىپ شىققانىندا كولدەنەڭ جۇرتتىڭ كوزى تيگەن دەسەدى، سول كۇنى-اق مۇرتتاي ۇشىپتى. شەتىنەپ كەتكەن. ودان كەيىن – مەن. ديمەكەڭ ەكەۋىمىزدىڭ ارامىز — ون بەس جاس. مەنەن كەيىن اسقار دەگەن ۇل، روزا اتتى ءسىڭلىم بار.
8-وقۋشى:
كەيىندە اكەم ەكى رەت قاتتى قۋاندىم دەيتىن كورىنەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى — «ديماشىمنىڭ وقۋىن ءبىتىرىپ، ديپلومىن الىپ كەلگەنى، — دەيدى ەكەن، — ال ەكىنشى قۋانىشىم – ونىڭ قىزمەتكە تۇرعاننان كەيىن «ۇيلەنەمىن» دەگەنى.
ديماش اعام «ۇيلەنەمىن» دەگەن حاباردى جەتكىزگەندە – جيىرما جەتى جاستا. زۋحرا جەڭگەمىز بىزگە شەشەدەي بولىپ كەتتى. مىنەزى كوركەم، اقىلعا دا، پاراساتقا دا باي، ءازيز جان ەدى
9-وقۋشى:
1990 جىلى ديمەكەڭە جارتى عاسىر جار بولعان زۋحرا جەڭگەمىز دۇنيە سالدى. سول جىلى مەن وتباسىممەن ديمەكەڭنىڭ شاڭىراعىنا كوشىپ باردىم. ءسويتىپ ءۇش جىل بويى ول كىسىمەن بىرگە تۇردىم. بۇل ءۇش جىل – ديمەكەڭنىڭ زۋحراسىنسىز وتكەن ءۇش جىلى ەدى. بۇل ءۇش جىل – ول كىسىنىڭ ءومىرىن قورىتىندىلاعان، سوڭعى ءۇش جىلى ەدى.
3ء-بولىم مۇراجايى
الماتىداعى مۇراجاي ۇيىندەگى سۋرەتتەرى.
10-وقۋشى:
الماتى قالاسىنداعى قازاق جۇرتىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى تۇراتىن مۇقان تولەبايەۆ كوشەسىنىڭ بويىنا ورنالاسقان د. ا. قونايەۆ اتىنداعى ءمۇراجاي-ۇيى 2002 جىلدىڭ 12 قاڭتارىندا اشىلعان. ويتكەنى 12 قاڭتار – قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار دارىندى ۇلى، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ تۋعان كۇنى. وسى مۇراجايدىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ءارى تۇڭعىش ديرەكتورى بولىسبەك باتتالحانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەڭ العاش جەكە وتاۋ تىككەن كەزدە بۇل مۇراجايدا 21-اق جادىگەر بولعان كورىنەدى.
11-وقۋشى:
ءقازىر ولاردىڭ سانى 2، 8 مىڭنان اسىپ جىعىلادى. ولاردىڭ قاتارىندا دىنمۇحاممەد احمەت ۇلىنىڭ ۇكىمەت تاراپىنان العان 40-تان استام وردەن-مەدالدارى – 3 سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىنىڭ «التىن جۇلدىزى»، 8 «لەنين» وردەنى، موڭعوليانىڭ «سۋحەباتور» التىن جۇلدىزى جانە چەحوسلوۆاكيا، كۋبا، جۇڭگو ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك وردەندەرى، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان كەزدە پايدالانعان جازۋ ۇستەلى، قازاقتىڭ تۇڭعىش ءمۇسىنشىسى كاكىمجان ناۋرىزبايەۆتىڭ 1952 جىلى، ياعني ۇلى قايراتكەردىڭ 40 جاسىندا سوققان ءمۇسىنى، تاعى باسقا ءوزى تۇتىنعان زاتتارى بار. وسى جادىگەرلەردىڭ ءبارى قۇندى ءارى باعالى.
12-وقۋشى:
مۇراجايدىڭ باس قور ساقتاۋشىسى گۇلميرا بەكمۇراتوۆانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ديماش اتامىزدىڭ 81 قارۋ-جاراعى بولعان ەكەن. ولاردىڭ 12ء-سى – مىلتىق، 1 «براۋنينگ» تاپانشاسى، قالعاندارى – پىشاق، قانجار، سەمسەر، قىلىشتار. بۇل جادىگەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىن شەتەل مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى مەن ەلىمىزدىڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى سىيعا تارتقان.
13-وقۋشى:
وسى جادىگەرلەردىڭ ىشىندە گەرمانيا، كۋبا، يۋگوسلاۆيا، چەحوسلوۆاكيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى ەريك حوننەكەر، فيدەل كاسترو، يوسسيف بروز تيتو، گۋساك گۋستوۆتاردىڭ قوس اۋىزدى كارابينى، ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىنىڭ سول كەزدەگى قولباسشىسى د. يازوۆتىڭ 1647 جىلى جاسالعان «پەتر» مىلتىعى جانە گەنەرال پ. لۋشيەۆتىڭ 1777 جىلى سوعىلعان «تولەدو» دەپ اتالاتىن قىنسىز سەمسەرى بار. ال كاۆكازدىق قانجاردىڭ بىرىنە «قايعىعا ەمەس، سۇلۋلىققا قىزمەت ەت!» دەگەن تاڭبا سوعىلىپتى. وسى قارۋ-جاراقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇندى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ دىنمۇحاممەد احمەت ۇلىنىڭ 70 جاسقا تولۋىنا وراي سىيلاعان قانجارى. اسىل دا باعالى تاستارمەن كومكەرىلگەن قانجاردىڭ ءبىر بەتىنە «د. ا. ك» ال ەكىنشى جاعىنا «ن. ا. ن» دەگەن بەلگى سالىنعان. بۇل – «د. ا. قونايەۆقا ن. ءا. نازاربايەۆتان» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
14-وقۋشى:
دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى قونايەۆ بالا كەزىندە سىنىپتاس دوسى، كەيىنىرەك بەلگىلى جازۋشى بولعان دميتريي سنەگينمەن بىرگە ءجيى-جيى اڭعا شىققان كورىنەدى. ال قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان جىلدارى سول كەزدەگى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بايكەن ءاشىموۆ جانە ونىڭ ورىنباسارى سۇلتان جيەنبايەۆ، قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ، جەكە دارىگەرى احات مۇلىكوۆتەرمەن اڭعا شىعىپ تۇرعان. ولاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن بولعان دەسەدى. ول اڭعا شىعۋ مەرزىمىن قاتاڭ ۇستانىپ، تەك استىق جيناۋ ناۋقانى اياقتالعان كەزدە عانا وزىنە دەمالىس جاريالاپ، اڭ-قۇس اتۋعا ۋاقىت بولگەن. ال باسقا كەزدە مەملەكەتتىك ماڭىزدى ىستەرمەن اينالىسقان. 1986 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا سوڭعى رەت اڭعا شىققان ەكەن، – دەيدى مۇراجاي قىزمەتكەرى گۇلميرا بەكمۇراتوۆا.
4ء-بولىم «كوزكورگەن زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرى»
قونايەۆ تۋرالى 300 ولەڭ جازعان اقىن
وتەش قىرعىزباي «كەمەڭگەر» اتتى كiتابى
«تiرiسiندە بيiككە تۇلەپ ورلەگەن،
ءتانi ولسە دە، ۇلىنىڭ جۇرەگi ولمەگەن.
تاڭ نۇرىنا شومىلىپ، كۇندە ازاندا،
تاۋلار بار ما، ديماش بوپ تۇرەگەلمەگەن.
15-وقۋشى:
ديماش دەسەم، جانارىم نۇرعا تولعان،
ساۋىت كەۋدەم پاتشا ولەڭ، جىرعا تولعان.
ديماش دەسەم، سامعاعان كوكتi اينالىپ،
قىران قۇسىم ساڭقىلداپ قىرعا قونعان.
ول كiسiدەي مەنi جۇرت ءتۇسiنگەندە،
يت جۇگiرتiپ، كiم باسسىن مىسىمدى ەلدە،
ديماش جايلى جىر جازام، ديماش نۇرى،
كوكiرەگiمە ساۋلەسiن ءتۇسiرگەندە»
16-وقۋشى:
«قونايەۆتىڭ زيالى زامانىندا،
قاداۋ-قاداۋ جايعاسقان دالا، قۇمدا.
جۇرتتىڭ ءبارi كوگەرiپ، كوكتەپ وسكەن،
ءدان جيناعان بيدايدىڭ ساباعىندا»، — دەپ كەشەگi «قوي ءۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» بەيبiت زاماننان حابار بەرەدi. عالىمدار جۇمىر جەردi جايلاعان بۇكiل ەلدiڭ باسشىلارىن كومپيۋتەرگە ءتۇسiرiپ ەكشەپ، تارازىلاعاندا دiنمۇحاممەد احمەت ۇلى قونايەۆ جەتiنشi ورىندى يەلەنiپ، الەمدەگi جەتi ۇلىنىڭ بiرi اتانعان.
17-وقۋشى.
«ءۇزiلمەگەن دوستىعى، سالەمدەرi،
باسشىلار دا ءارقيلى ءار ەلدەگi.
ديماشقا ارناپ جىر جازدىم جەتi شۋماق،
جەتiنشi ۇلى اتانعان الەمدەگi
18-وقۋشى:
«جالعاندا، مىناۋ جالعاندا،
جۇرت تۇگەل جۇماق ارماندا.
مۇحتارداي ۇلى تۇلعانىڭ،
جۇلدىزى بيiك جانعاندا.
تۇر نەگە، دۇنيە تويلاماي،
لەنيندiك سىيلىق العاندا؟».
19-وقۋشى:
«قازاق قالاي كۇن كەشسiن شىرايلانىپ،
ۇكiمەتتەن قول ۇزگەن بىلاي قالىپ.
بiراق ەلiن جاسىتپاي جەبەپ ءالi،
ديماش رۋحى اسپاندا ءجۇر اينالىپ»
20-وقۋشى: ءومىرزاق سارسەنوۆ:
مىناۋ الماتى وبلىسىندا بالقاش دەگەن اۋدان Iلەنiڭ بالقاشقا قۇياتىن جاعىن مەكەندەيدi. ديمەكەڭنiڭ ارعى اتاسى ازناباي وسى جەردi، كۇرتi مەن Iلە وزەندەرiنiڭ اراسىن مەكەندەگەن. مۇندا سەن ايتقان مۇناي مەن گاز، تەمىر مەن كومىر جوق. وسى اۋداندا كۇرىش ءوسىرۋ جوباسىن دىنمۇحامەد قونايەۆ جاساتتىردى. بۇعان دەيىن كۇرىش داقىلى جەر بەتىندە مۇنداي سولتۇستىك بەلدىكتە ءوسiرiلمەگەن. قونايەۆ عالىمدارعا وسى بالقاش اۋدانىنىڭ باقباقتى، اقدالا ايماقتارىندا كۇرiش وسىرۋگە بولاتىندىعىن دالەلدەتتiردi. سودان سوڭ ارنايى قارجى ءبولىپ، كۇرىش تاناپتارىن جاساتتى. Iلە دارياسىنان بەرى قاراي كانالدار قازدىردى. جولدار سالدى. جاڭا شارۋاشىلىقتار اشتى. ءسويتىپ، مۇندا iرi كۇرىش القابى پايدا بولدى. كەڭەس وداعى وسى داقىلعا دەگەن زارۋلىكتەن قۇتىلدى. جەرگiلiكتi حالىققا كاسiپ تە، ءناسىپ تە كەلدى. اۋىلدار كوركەيدى. جۇمىس ورىندارى اشىلدى. قانشاما تەحنيكا كەلدى. ءاربىر اۋىلعا مادەنيەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ وشاقتارى سالىندى. جەرگiلiكتi حالىق وسىنىڭ يگiلiگiن ءالى كورىپ وتىر. بۇرىنعىداي سامولەتتەر ۇشپاسا دا، باسقاسىن ساقتاپ قالدى. جەكەشەنىڭ قولىنا تيگەن شارۋاشىلىقتار سول كۇرiشiن ەگىپ، ساتىپ ءوز كۇنiن كورiپ وتىر. مۇناي مەن تەمiرسiز دە تەنتىرەپ كەتكەن جوق. وسىنى قونايەۆتىڭ كورەگەندiگi دەر ەدىم.
21-وقۋشى: قاسىمحان بەگمانوۆ:
«دىنمۇحامەد قونايەۆ جايلى جىر»
ديماش اعا اياۋلى اعاتايىم،
ساعىندى عوي وزەن، كەل، بالا قايىڭ.
التىن نۇردان جارالعان اسىلىم-اي،
قازاعىمنىڭ وزىندەي قاراپايىم.
ماڭگىلىككە وتسەڭ دە ارامىزدان،
شىقپاي قويدىڭ ءبىر ءسات تە سانامىزدان.
ءجۇرىپ وتكەن جولىندا ويشا شولىپ،
ساعىم جۇزگەن ىزدەدىم دالامىزدان.
قورىتىندى:
1993 جىلدىڭ 22 تامىزىندا ول دۇنيەدەن وتكەندە، ونىمەن قوشتاسۋعا كەلگەن حالىقتا ەسەپ بولمادى. وپەرا تەاترىنان كەڭساي زيراتىنا دەيىن جولدىڭ ەكى جاعى ادامعا تولىپ، سۇيىكتى پەرزەنتىن اقىرعى ساپارعا شىعارىپ سالدى.
ءسىرا سياقتى ادامداردى استە دە ءولدى دەۋگە بولمايدى. ول ارتىندا ولمەيتۇعىن ءىس قالدىرعان تۇلعا. ول ءارقاشان حالىقپەن بىرگە جاسايدى. ولاردىڭ جادىندا ءومىر سۇرەدى.
دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ ومىردەن وتكەن سوڭ، 1994 جىلى د. ا. قونايەۆتى ەستە قالدىرۋ جونىندە پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆ قول قويعان جارلىق شىقتى. سوعان وراي ول جۇمىس ىستەگەن مەكەمەگە، ينستيتۋتقا ونىڭ اتى بەرىلدى. تەك الماتىدا عانا ەمەس، رەسپۋبليكانىڭ جەر-جەرىندە، ەلدى مەكەندەردە دە قونايەۆ اتىنداعى كوشەلەر بار. ءتىپتى جەر-جەرلەردە وعان ەسكەرتكىش تە قويىلىپ جاتىر
وسىمەن احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ 110 جىلدىعىنا وراي وتكىزىلگەن
«ماقتان تۇتار ۇلى تۇلعا» اتتى تاربيە ساعاتىمىز اياقتالدى.
You Might Also Like
-
قورشاعان ورتا ديداكتيكالىق ويىندار كارتوتەكاسى
