تابيعات سەنىڭ ءوز ءۇيىڭ (ەكولوگيالىق سايىس)
ماقساتى: تۋعان جەرگە، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ، ەكولوگيالىق ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ، تۋعان جەر تابيعاتتى قورعاۋعا باۋلۋ.
وقۋشىلارعا تابيعاتتىڭ ادام ومىرىندەگى زور ماڭىزدىلىعىن ناسيحاتتاي وتىرىپ، ونى ايالاۋعا، ساقتاپ قورعاۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋعا جۇمىلدىرۋ؛ مەيىرباندىققا باۋلۋ، ەكولوگيالىق بىلىمدەرىن مولايتۋ.
كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، ماقال - ماتەلدەر؛
ساباق بارىسى:
قازىرگى كەزدە ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ ەڭ نەگىزگى ماقساتتاردىڭ ءبىرى. ءبىز بالالارعا ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرە وتىرىپ ەكولوگيالىق سانانى، تاربيەنى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. جالپى ايتقاندا ەكولوگيالىق مادەنيەتتى جاسايمىز. ەكولوگيالىق مادەنيەت – قورشاعان ورتاعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن ەكولوگيالىق ءبىلىمنىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا، ۇزدىكسىز جەتىلە بەرۋىنە ىقپال ەتەتىن، سانا مەن تاربيەنىڭ رۋحاني قۇندىلىق جيىنتىعى. ەكولوگيالىق ءبىلىمى مەن تاربيەسى از ادامدا ەكولوگيالىق سانا بولمايدى، ەكولوگيالىق سانا تومەن ادامدا قورشاعان ورتاعا دەگەن جاناشىرلىق بولمايدى. سوندىقتان ەكولوگيالىق تاربيەنى بەسىكتەن بەلى شىققاننان باستاپ، ەسى كىرگەندە ساناسىنا قالىپتاستىرۋ، ياعني تومەننەن جوعارى قاراي ساتىلاي دامىتۋ كەرەك. وسى ماقساتتا ءبىزدىڭ مەكتەبىمىزدە «جاس ۇلان» ءبىرىڭعاي بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ۇيىمى رقب «وركەن» رەسپۋبليكالىق ەكولوگيالىق جوباسى بويىنشا ۇلاندار اراسىنان ەكوتوپ قۇرىلعاندىعى بارشاڭىزعا ءمالىم.
بۇگىن ءبىز ەكوتوپ مۇشەلەرىنىڭ جانە ۇلانداردىڭ قاتىسۋىمەن وسىنداي شارالاردىڭ ءبىرىن وتكىزگەلى وتىرمىز.
«ەكولوگيا» گرەكتىڭ ءۇي، عىلىم دەگەن ەكى سوزىنەن تۇرادى، ياعني ءوزىڭ تۇراتىن ءۇيدىڭ جاي – كۇيىن باقىلاپ، ءبىلىپ، احۋالىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان ءىلىم دەگەن ءسوز.
تابيعات كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس، مەكەنى، التىن ۇيا، بەسىگى، قۇت بەرەكەسى. ادام ءۇشىن تابيعات ەڭ قاستەرلى ۇعىم. ويتكەنى، حالىق ءوزىن تابيعاتتىڭ بولىنبەس ءبىر بولىگى.
تابيعاتتى قورعاۋ – ءبارىمىزدىڭ بورىشىمىز. ويتكەنى، ءقازىر تەڭىزىمىز تارتىلىپ، ورمانىمىز كەسىلىپ، قۇنارلى جەرلەرىمىز سورتاڭدانىپ قالدى. وسىنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ ارينە، ادام. ءبارى ادامداردىڭ راقىمسىز ىستەرىنەن، كەشەگى تابيعاتتىڭ ۋىلجىعان تاماشا كەزدەرىندە ءومىر سۇرگەن اتا – بابالارىمىزدىڭ ەسكەرتپەلەرىن ورىنداماعاننىڭ كەسىرىنەن دەسەك تە بولادى.
بالالار، ەكولوگيا ماسەلەسى نەگىزگى ماقسات بولعاندىقتان، تابيعات، ادام، قورشاعان ورتا تۋرالى وقىعاندارىمىزدى ورتاعا سالىپ، سايىس تۇرىندە وتەتىن سىنىپتان تىس شارامىزدى باستايىق.
سايىس شارتتارى:
ءى – اينالىم: عاجايىپ قازاقستان (سەرگىتۋ سۇراقتار )
ءىى – اينالىم: سۋپەر ويىن -«سيقىرلى ساندىق»
ءىىI – اينالىم: «سۇراق بىزدەن، جاۋاپ سىزدەن»
ءىV – اينالىم: «شىعىس جانۋارلارىن تانيسىڭ با؟»
V – اينالىم: شەشۋشى ءسات
ءار توپقا 10 سۇراق قويىلادى، سۇراقتارعا قاي توپ كوپ جانە دۇرىس جاۋاپ قايتارادى، سول توپ جەڭىمپاز بولىپ سانالادى.
«ا» توبىنا قويىلاتىن سۇراقتار:
1. قازاقستان جەرى قانداي جەر؟ (قازاقستان جەرى – كەڭ - بايتاق)
2. باتىستان شىعىسقا قاراي نەشە كيلومەتر جەر الىپ جاتىر؟ (3000 كم)
3. قازاقستاندا نەشە مەملەكەتتىك قورىق بار؟ (9 مەملەكەتتىك قورىق بار)
4. قازاقستان تاۋلارىن اتاڭىزدار؟ (التاي، تارباعاتاي، ساۋىر، جوڭعار، ىلە الاتاۋى)
5. شىعىس قازاقستاندا قانداي مەملەكەتتىك قورىقتار بار؟ (باتىس - التاي قورىعى، مارقاكول قورىعى)
6. حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى نە؟ (حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى - تۋعان جەر تابيعاتى)
7. قازاقستاننىڭ باتىسىندا قانداي تەڭىز بار؟ (كاسپيي تەڭىزى بار)
8. بۇگىندە جەر بەتىندە قانداي ماسەلە وزەكتى بولىپ تۇر؟ (ەكولوگيا ماسەلەسى وزەكتى بولىپ تۇر)
9. ارال تەڭىزىن كارتادان كورسەتىڭىز. (وڭتۇستىك باتىستا)
10. قىزىل كىتاپقا جازىلعان سيرەك كەزدەسەتىن قۇستاردى اتاڭىزدار (بۇركىت، قارشىعا، اققۋ، ۇكى، جاپالاق)
«ب» توبىنا قويىلاتىن سۇراقتار
1. قازاقستان قانداي ولكە؟ (قازاقستان – باي ولكە)
2. قازاقستاننىڭ جالپى جەر كولەمى قانداي؟ (2700 مىڭ شارشى كم)
3. قازاقستاندا پايدالى قازبالاردىڭ قانشا ءتۇرى كەزدەسەدى؟ (90 - نان استام ءتۇرى كەزدەسەدى)
4. قازاقستانداعى ەڭ ءىرى وزەندەردى اتاڭىزدار (ەرتىس، سىرداريا، ىلە، ەسىل، جايىق، تاعى باسقالارى)
5. شىعىس قازاقستانداعى تاۋلار اتتارىن اتاڭىزدار. (تارباعاتاي، التاي)
6. مۇناي قازاقستاننىڭ قاي جەرىندە وندىرىلەدى؟ كارتادا كورسەتىڭىز (قازاقستاننىڭ سولتۇستىك – باتىسىندا جانە باتىس قازاقستاندا - كاسپيي تەڭىزىندە وندىرىلەدى)
7. ادامنىڭ دەنى ساۋ بولۋ ءۇشىن نە كەرەك؟ (قورشاعان ورتا، تابيعات تازا بولۋ كەرەك)
8. بۇگىنگى كۇنى دۇنيەجۇزىلىك پروبلەما قانداي؟ (ارال ەكولوگياسى)
9. قورشاعان ورتانى قورعاۋدىڭ دۇنيەجۇزىلىك كۇنى قاي كۇن؟ (5 – ماۋسىم)
10. قىزىل كىتاپقا جازىلعان، سيرەك كەزدەسەتىن جانۋارلاردى اتاڭىزدار (مارال، ەلىك، بارس، قۇلان، بۇعى، سىلەۋسىن)
ءىى – اينالىم: سۋپەر ويىن -«سيقىرلى ساندىق»
سونىمەن رۇقسات بولسا، 2 - سايىسىمىزدى باستايىق.
قازاقستان مەنىڭ ەلىم، سەنىڭ ەلىڭ. ول اسقار تاۋ بولسىن، شالقار كول بولسىن، مەيلى ءتىپتى شاعىل - شاعىل قۇم بولسىن كوڭىلدى سەرگىتەر ادەمى تابيعاتى بار مەنىڭ وتانىم. ءار ادامعا ءوزىنىڭ تۋىپ - وسكەن جەرى مەن سۋى، اسپانى مەن تاۋى ىستىق.
ال تابيعاتتان بابامىز الا بەرگەن سەكىلدى
دارحاندىقتى قازاققا دالا بەرگەن سەكىلدى
ەركەلىكتى، ەرىكتى جەلدەن العان سەكىلدى
مولدىرلىكتى كوگىلدىر كولدەن العان سەكىلدى.
سونىمەن 1 - توپقا قويار سۇراعىمىز.
1. ەكولوگتەردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل قالا ەلىمىزدەگى اۋا كەڭىستىگى ەڭ كوپ لاستانعان قالا بولىپ سانالادى. اۋا كەڭىستىگىنىڭ ادام اعزاسىنا اسا زياندى اۋىر ءتۇستى مەتاللدارمەن لاستانۋىنا قالاداعى قورعاسىن - مىرىش، پوليمەتالل كومبيناتتارى تىكەلەي قاتىستى دەپ ەسەپتەلەدى. قالا ورنالاسقان تۇستاعى ءتۇستى مەتالل قورلارى مەن سۋ ەنەرگياسى ونەركاسىپتىڭ بۇل ءتۇرىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل قاي قالا؟ (وسكەمەن)
2. ەرتىس ماڭى اۋدانىندا ءبىرقاتار حيميا جانە مۇناي - حيميا كاسىپورىندارى ورنالاسقان. بۇعان وسى اۋداندا كوپتەگەن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ توعىسۋى سەبەپ بولدى. بۇل جەردە ءار الۋان مينەرالدى شيكىزات بار، اۋدان سۋمەن جاقسى قامتاماسىز ەتىلگەن، كومىر مەن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ قورى مول، اۋداننىڭ ەكونوميكالىق - گەوگرافيالىق ورنى اسا ىڭعايلى. بۇل قالادا مينەرال وتىن، جوعارعى ساتىداعى ماي وندىرىلەدى. الايدا وسى اتالعاندار تابيعاتقا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سۇراق بۇل قاي قالا؟ (پاۆلودار)
3. بۇل وڭىردە ەكولوگيالىق احۋال بارعان سايىن ۋشىعۋدا. مۇندا قورشاعان ورتانى بۇلدىرەتىن 2000-عا جۋىق كاسىپ ورىن بار، وبلىس بويىنشا جىلىنا اۋاعا 112 ملن 5 مىڭ توننا زياندى قالدىق تاراتادى. ونىڭ 2 ملن 275 مىڭ تونناسى راديواكتيۆتى ەكەنى انىق. بۇل قالا شىعىستا ورنالاسقان. بۇل قاي قالا؟ (سەمەي)
4. بۇل قالادا پايدالى كەن ورنى پايدالانادى. 140 ملن م³ تاقىرلانعان، ال بۇنداي تاقىرلانعان جەرلەر جىلىنا 7 ملن م³ ۇلعايادى. بۇل قالا ورتالىق قازاقستان ورنالاسقان، اۋاعا زياندى زاتتاردى شىعارۋدان رەسپۋبليكا بويىنشا 5 ورىندى الادى. وبلىس بويىنشا 3 ورىنداعى، جاسى جارتى عاسىرعا تەڭ قالا. (جەزقازعان)
5. قازىرگى ادامداردىڭ جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىنا 40 مىڭداي جىل بولعان. ال مال وسىرۋمەن جانە ەگىنشىلىكپەن وسىدان تەك 10 مىڭ جىل شاماسىندا عانا شۇعىلدانا باستاعان. سوندىقتان دا قالعان 30 مىڭ جىل بويىنا تاماق پەن كيىمنىڭ كوزى تەك اڭشىلىق بولدى. 20 جىل ىشىندە جەر بەتىندە جانۋارلاردىڭ 110 ءتۇرى جويىلىپ كەتتى. سۇراق:
وتىرا الماس ۇل شىداپ، قىزىڭ شىداپ،
جوعالعاندار ءتىزىمى ۇزىن شۇباق.
مەزگىلسىز كەتكەندەردىڭ
باستارىنا قويىلعان قىزىل شىراق.
نە؟-
(قىزىل كىتاپ)
6. وتكەن عاسىردا قازاقستاندا ەڭ كەڭ تارالعان جانۋار. ءدامدى ەتى ءۇشىن ەسەپسىز اۋلاۋدىڭ سالدارىنان 30 - جىلدارى جەرىمىزدەن جويىلىپ كەتتى. 1953 جىلى بۇل اڭدى بارساكەلمەس جەرسىندىرۋ ءىسى قولعا الىندى. سىرت ءپىشىنى جىلقى تەكتەس، قۇلاعىنىڭ ۇلكەن، باسىنىڭ سالماقتى كەلىپ، كەكىلىنىڭ بولماۋى جانە ەسەكتى ەلەستەتسە، جەڭىل قيمىلى مەن ەپتىلىگى جىلقىعا ۇقساس. ەكەۋىنە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىگى - باسىن كوتەرىپ جۇگىرۋى، ۇشقىرلىعى، مىقتىلىعى، توزىمدىلىگى. بۇل قانداي قىزىل كىتاپقا ەنگەن اڭ؟ (قۇلان)
Iءىى - تۋر:«سۇراق بىزدەن، جاۋاپ سىزدەن»
ەكراندا كورسەتىلگەن تاقىرىپتاردىڭ سۇراقتارىنىڭ ءار ءتۇرلى قۇنى بار. ەگەر تاڭداعان تاقىرىپتىڭ سۇراعىنا دۇرىس جاۋاپ بەرىلسە، سونشا ۇپاي قوسىلادى، ال جاۋابى قاتە بولسا، سونشا ۇپاي شەگەرىلىپ تاستالىنادى. تاقىرىپتاردى تاڭداۋ كەزەكپەن جۇرگىزىلەدى. ۇپايلاردىڭ ەسەبىن ساناۋ كوميسسياسى جۇرگىزىپ وتىرادى. ول الدىن الا سايلانىپ قويىلادى.
1 - توپقا
كارتا. تابيعاتتى زەرتتەۋ
100 - بۇل كارتادا شەكاراسى، استاناسى، باستى قالالارى بەرىلگەن مەملەكەتتەر بەلگىلەنەدى. /ساياسي – اكىمشىلىك كارتالار/
200 - مىنا قاسيەتتەر قانداي پايدالى قازباعا ءتان: سۇيىق، سۋدان جەڭىل، قوڭىر ءتۇستى، اششى ءيىسى بار، جاقسى جانادى. /مۇناي/
300 - ولار فيزيكالىق كارتادا قوشقىل قوڭىر بوياۋدىڭ ۇستىنە تۇسكەن اقشىل جانە كوگىلدىر ءتۇستى رەڭمەن كورسەتىلەدى. /مۇزدىقتار/
اۋا. اۋا - رايى. كليمات
100 - اتموسفەرا قۇرامىنا كىرەتىن، جەردى زياندى ساۋلەلەردەن قورعايتىن گاز. /وزون/
200 - قازاقستاننىڭ كليماتى قانداي؟ /كونتينەنتالدى/
300 - جەل، بۇلتتىلىق، تەمپەراتۋرا، جاۋىن - شاشىن، اۋا ىلعالدىلىعى، اتموسفەرا قىسىمى نەنى قالىپتاستىرادى؟ /اۋا - رايى بولجامىن/
وسىمدىكتەر
100 - قىزعالداقتىڭ وتانى قاي ەل؟ /قازاقستان/
200 - وسىمدىكتىڭ قورەكتىك زاتتار الاتىن جانە توپىراقتا وسىمدىكتى ساقتاۋعا كومەكتەسەتىن مۇشەسى. /تامىر/
300 - وسىمدىكتەردىڭ اراسىنان «بوتەنىن» تاپ: قازجۋا، باقباق، كوكتەرەك /كوكتەرەك/
تۋعان ەلىم - وتانىم
100 - جىبەك جولى قازاقستاننىڭ وسى ەجەلگى تاريحي قالاسى ارقىلى وتكەن. /تۇركىستان/
200 - سەمەي پوليگونىندا العاشقى يادرولىق قارۋ قاي جىلى سىناقتان وتكىزىلدى؟ /1949ج/
300 - دەنەنىڭ ۇساق قوزعالمالى بولشەكتەن تۇراتىنىن دالەلدەگەن ورىس عالىمى. /م. ۆ. لومونوسوۆ/
قازاقستان - گەوگرافيالىق كارتادا.
100 - قازاقستاننىڭ الىپ جاتقان جەر كولەمى قانشا شارشى كم - ءدى قۇرايدى؟ /2ملن. 724مىڭ كم2/
200 - ەلىمىزدىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان بيىك تاۋ. /التاي/
300 - تومەندەگىلەردىڭ ىشىنەن قازاقستانمەن شەكارالاسپايتىن مەملەكەتتى اتا: رەسەي، جۇڭگو، تۇركيا، قىرعىزستان، وزبەكستان /تۇركيا/
سۋ
100 - جەر استى سۋلارىن قالاي اتايدى. /گرۋنتتىق/
200 - سۇزگەن كەزدە سۋ نەدەن تازارادى؟ /قوسپالاردان/
300 - سۋدىڭ ءبىر كۇيدەن ەكىنشى كۇيگە اۋىسۋىن انىقتاۋ شكالاسىن ۇسىنعان جانە ءوز تەرمومەترىن ويلاپ تاپقان عالىم. /سەلسيي/
جانۋارلار
100 - شىعىس قازاقستانداعى كول اتى مەن اتالعان قورىق قالاي اتالادى؟ /مارقاكول قورىعى/
200 - بۇل جانۋارلار تىرشىلىگىنىڭ ءبىر بولىگىن سۋدا، ءبىر بولىگىن قۇرلىقتا وتكىزەدى. /قوسمەكەندىلەر/
300 - قابىرشاق تەرىسى، تاسقابىعى بار جانۋارلار، ەكىنشى اتاۋى - رەپتيليالار. بۇلار: /باۋىرى مەن جورعالاۋشىلار/
وزەندەر مەن كولدەر
100 - اقتاۋ قالاسى قاي تەڭىزدىڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان؟ /كاسپيي/
200 - جەر بەتىنىڭ تابيعي تەرەڭدىگىندە ورنالاسقان سۋ قويماسى. /كول/
300 - وسكەمەن، سەمەي، پاۆلودار قالالارىن باسىپ وتەتىن وزەن. /ەرتىس/
تابيعات
100 - وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى ءار الۋان، ارنايى قورعالاتىن تۇتاس تابيعي ايماق. /قورىقتار/
200 - «حلوروفيلل» وسىمدىكتەرگە قالاي اسەر ەتەدى؟ /جاسىل ءتۇس بەرەدى/
300 - «ادامنىڭ شىعۋ تەگى جانە تابيعي سۇرىپتالۋ» اتتى ەڭبەكتى جازعان عالىم. /چ. دارۆين/
ءىV تۋر. «شىعىس جانۋارلارىن بىلەسىڭ بە؟»
بۇل تۋرعا 5 ۇياشىقتان تاڭداۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى. ۇياشىق تاڭدالعان سوڭ، ول اشىلماي تۇرىپ ءمۇعالىم سايكەس سۇراقتى وقيدى. وقۋشىنىڭ جاۋابىنىڭ دۇرىس نەمەسە بۇرىس ەكەندىگى ەكرانداعى ۇياشىقتىڭ اشىلۋى ارقىلى تەكسەرىلەدى. دۇرىس جاۋاپقا 100 ۇپايدان بەرىلەدى، قاتە جاۋاپقا 100 ۇپاي شەگەرىلەدى.
بارىس: وڭىرىمىزدەگى بيىك تاۋ القاپتارىن مەكەندەيتىن جىرتقىش. ەرەكشە سىمباتتى، كۇشتى، ەپتى دە باتىل اڭ. سالماعى 40 كگ شاماسىندا، 15 جىلداي ءومىر سۇرەدى. جەمىن اۋلاعاندا وتە جىلدام قوزعالادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سيمۆولى بولىپ تابىلادى. «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن.
ۇلار: بيىك تاستى قۇزداردا تىرشىلىك ەتەدى. سالماعى ەداۋىر ءىرى، 3 كگ-داي، ءتۇسى تاس رەڭدەس سۇرعىلت قۇس، تاۋىق تۇقىمداس. داۋىسى اۋەزدى، جاعىمدى. كوبىنەسە توپتاسىپ جۇرەدى، تەك جۇمىرتقا باساردا عانا جۇپتاسادى. وتە ساق بولادى. ولار تەك جوعارىدان تومەن قاراي ۇشادى. «قىزىل كىتاپقا» كىرگىزىلگەن.
زايسان جۇمىرباسى: قۇيرىقتى قوسمەكەندى. وتە سيرەك كەزدەسەدى. زايسان كولىنىڭ ماڭىن مەكەندەيدى. ىستىقتان گورى سالقىندى جاقسى كورەدى. قورەگىن اۋلاۋعا كەش باتقاندا شىعادى. «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلىپ، قورعاۋعا الىنعان.
التاي ارقارى: وتە ءىرى ءشوپ قورەكتى جانۋار. ولار بيىك تاۋ جايىلىمدارىن مەكەندەيدى. تۇندە مۇزدى القاپقا دەيىن ورلەپ بارىپ، تۇنەپ شىعادى دا، ەرتەڭگىسىن جايىلىمعا قايتا تۇسەدى. سيرەك كەزدەسەدى، تارالۋ ايماعى تارىلىپ، سانى ازايۋدا. «قىزىل كىتاپقا» تىركەلگەن.
قىزعىلت ءبىرقازان: ءوڭىرىمىزدىڭ سۋ قويمالارىڭ، نۋلى قامىستى كولدەردى مەكەندەيتىن قۇس. دەنەسى ءىرى، سالماعى 13 كگ داي، اقشىل قىزعىلت ءتۇستى. تۇمسىعى وتە ۇزىن، ۇلكەن. تۇمسىعىنىڭ استىڭعى جاعىندا سوزىلمالى « قابى» بار. قاناتىن جايعاندا 3 مەترگە دەيىن جەتەدى. سانى بىرتە - بىرتە كەمىپ بارا جاتىر. «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن.
اق ايۋ: الەمدەگى ەڭ ءىرى جىرتقىش. ول جاقسى جۇزەدى جانە سۇڭگيدى، مۇز ۇستىندە ەپتىلىكپەن جىلجيدى.
V تۋر. «شەشۋشى ءسات»
بۇل تۋردا ەكراندا 4ءتۇرلى تاقىرىپ بەرىلگەن. سول تاقىرىپتىڭ سۇراعى وقىلماس بۇرىن، ءار وقۋشى نەمەسە توپقا جەكە - جەكە ستاۆكا جاساپ، قاعازعا جازىپ الدارىنا قويادى. سوسىن سۇراق وقىلادى. ويلانۋعا 30 سەكۋند بەرىلەدى. جاۋابىن جازباشا تۇردە قاعازعا جازىپ بەرەدى. ۋاقىت اياقتالعاندا جاۋاپتارىن جانە جاساعان ستاۆكالارىن كوتەرىپ كورسەتەدى. ەگەر جاۋابى دۇرىس بولسا، جاساعان ستاۆكاسى ۇپايىنا قوسىلادى، جاۋابى قاتە بولسا ستاۆكاسى ۇپاي سانىنان شەگەرىلەدى. ەڭ سوڭىندا كىمنىڭ ۇپاي سانى كوپ بولسا، سول جەڭىمپاز دەپ تانىلادى.
ەكولوگيالىق اپاتتار: سوڭعى 20 - 30 جىلدا كولەمى 2 ەسەگە كىشىرەيىپ كەتكەن، ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراعان قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى تەڭىز.(ارال تەڭىزى)
ادام – قوعام پەرزەنتى: قازاق حالقىنىڭ سالتىندا ۇيلەنگەن بالاسىن بولەك شىعاراردا بۇكىل تۋعان - تۋىستارىن جينايدى، قوناق ەتەدى. ولار جاس وتاۋعا تىلەك تىلەپ، ءار قايسىسى كومەك كورسەتەدى. كەرەك جاعدايدا تۋىستارى، جولداستارى جاڭا وتباسىنا قاجەتتى جاعداي جاساۋعا قۇلشىنا كىرىسەدى. بۇكىل اعايىندارىنىڭ جينالىپ كەلىپ، جاس وتباسىنا ءۇي سالۋعا كومەكتەسۋ ءداستۇرى قالاي اتالادى؟ (اسار)
تابيعات: ىلە وزەنىندەگى قاپشاعاي سۋ قويماسى قۇرىلىسى جانە كول جاعاسىنداعى مىس بالقىتۋ كومبيناتى وسى كولدىڭ تارتىلۋىنا جانە لاستانۋىنا الىپ كەلدى. بۇل قاي كول؟ (بالقاش كولى)
جەر - عارىش دەنەسى: پوليۋستەردەن بىردەي قاشىقتىقتا جۇرگىزىلگەن سىزىق، لاتىنشا
«تەڭەيتكىش» دەگەن ءسوز. بۇل سىزىق قالاي اتالادى؟ (ەكۆاتور).
تۋعان جەر - التىن بەسىك: وسى جازىققا كوپتەگەن اقىندار ءوز شىعارمالارىن ارناعان، ەرتەدە مال جايىلىمى رەتىندە قولدانىلعان. قۇرمانعازى ءوز كۇيىن وسى جازىقتىڭ اتى مەن اتاعان. جازىقتىڭ اتىن جاز.(سارىارقا)
قورىتىندى: تابيعاتتى ۇقساتىپ ماپەلەيىك
باردى ساقتاپ، مارتەبە اپەرەيىك
كەلەر ۇرپاق ءماز بولسىن ىسىمىزگە
جالعاستىرسىن كۇش قوسىپ كۇشىمىزگە
تابيعاتتى قورعايىق، ايانبايىق! - دەپ وسىمەن بۇگىنگى ەكولوگيالىق سايىسىمىزدى اياقتايمىز. قاتىسىپ وتىرعان ۇستازدار مەن ۇلاندارعا راحمەتىمىزدى ايتامىز.
سايىس اياقتالعاننان كەيىن جەڭىمپاز وقۋشى انىقتالىپ، ماراپاتتالادى.
وقۋشىلارعا تابيعاتتىڭ ادام ومىرىندەگى زور ماڭىزدىلىعىن ناسيحاتتاي وتىرىپ، ونى ايالاۋعا، ساقتاپ قورعاۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋعا جۇمىلدىرۋ؛ مەيىرباندىققا باۋلۋ، ەكولوگيالىق بىلىمدەرىن مولايتۋ.
كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، ماقال - ماتەلدەر؛
ساباق بارىسى:
قازىرگى كەزدە ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ ەڭ نەگىزگى ماقساتتاردىڭ ءبىرى. ءبىز بالالارعا ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرە وتىرىپ ەكولوگيالىق سانانى، تاربيەنى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. جالپى ايتقاندا ەكولوگيالىق مادەنيەتتى جاسايمىز. ەكولوگيالىق مادەنيەت – قورشاعان ورتاعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن ەكولوگيالىق ءبىلىمنىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا، ۇزدىكسىز جەتىلە بەرۋىنە ىقپال ەتەتىن، سانا مەن تاربيەنىڭ رۋحاني قۇندىلىق جيىنتىعى. ەكولوگيالىق ءبىلىمى مەن تاربيەسى از ادامدا ەكولوگيالىق سانا بولمايدى، ەكولوگيالىق سانا تومەن ادامدا قورشاعان ورتاعا دەگەن جاناشىرلىق بولمايدى. سوندىقتان ەكولوگيالىق تاربيەنى بەسىكتەن بەلى شىققاننان باستاپ، ەسى كىرگەندە ساناسىنا قالىپتاستىرۋ، ياعني تومەننەن جوعارى قاراي ساتىلاي دامىتۋ كەرەك. وسى ماقساتتا ءبىزدىڭ مەكتەبىمىزدە «جاس ۇلان» ءبىرىڭعاي بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ۇيىمى رقب «وركەن» رەسپۋبليكالىق ەكولوگيالىق جوباسى بويىنشا ۇلاندار اراسىنان ەكوتوپ قۇرىلعاندىعى بارشاڭىزعا ءمالىم.
بۇگىن ءبىز ەكوتوپ مۇشەلەرىنىڭ جانە ۇلانداردىڭ قاتىسۋىمەن وسىنداي شارالاردىڭ ءبىرىن وتكىزگەلى وتىرمىز.
«ەكولوگيا» گرەكتىڭ ءۇي، عىلىم دەگەن ەكى سوزىنەن تۇرادى، ياعني ءوزىڭ تۇراتىن ءۇيدىڭ جاي – كۇيىن باقىلاپ، ءبىلىپ، احۋالىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان ءىلىم دەگەن ءسوز.
تابيعات كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس، مەكەنى، التىن ۇيا، بەسىگى، قۇت بەرەكەسى. ادام ءۇشىن تابيعات ەڭ قاستەرلى ۇعىم. ويتكەنى، حالىق ءوزىن تابيعاتتىڭ بولىنبەس ءبىر بولىگى.
تابيعاتتى قورعاۋ – ءبارىمىزدىڭ بورىشىمىز. ويتكەنى، ءقازىر تەڭىزىمىز تارتىلىپ، ورمانىمىز كەسىلىپ، قۇنارلى جەرلەرىمىز سورتاڭدانىپ قالدى. وسىنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ ارينە، ادام. ءبارى ادامداردىڭ راقىمسىز ىستەرىنەن، كەشەگى تابيعاتتىڭ ۋىلجىعان تاماشا كەزدەرىندە ءومىر سۇرگەن اتا – بابالارىمىزدىڭ ەسكەرتپەلەرىن ورىنداماعاننىڭ كەسىرىنەن دەسەك تە بولادى.
بالالار، ەكولوگيا ماسەلەسى نەگىزگى ماقسات بولعاندىقتان، تابيعات، ادام، قورشاعان ورتا تۋرالى وقىعاندارىمىزدى ورتاعا سالىپ، سايىس تۇرىندە وتەتىن سىنىپتان تىس شارامىزدى باستايىق.
سايىس شارتتارى:
ءى – اينالىم: عاجايىپ قازاقستان (سەرگىتۋ سۇراقتار )
ءىى – اينالىم: سۋپەر ويىن -«سيقىرلى ساندىق»
ءىىI – اينالىم: «سۇراق بىزدەن، جاۋاپ سىزدەن»
ءىV – اينالىم: «شىعىس جانۋارلارىن تانيسىڭ با؟»
V – اينالىم: شەشۋشى ءسات
ءار توپقا 10 سۇراق قويىلادى، سۇراقتارعا قاي توپ كوپ جانە دۇرىس جاۋاپ قايتارادى، سول توپ جەڭىمپاز بولىپ سانالادى.
«ا» توبىنا قويىلاتىن سۇراقتار:
1. قازاقستان جەرى قانداي جەر؟ (قازاقستان جەرى – كەڭ - بايتاق)
2. باتىستان شىعىسقا قاراي نەشە كيلومەتر جەر الىپ جاتىر؟ (3000 كم)
3. قازاقستاندا نەشە مەملەكەتتىك قورىق بار؟ (9 مەملەكەتتىك قورىق بار)
4. قازاقستان تاۋلارىن اتاڭىزدار؟ (التاي، تارباعاتاي، ساۋىر، جوڭعار، ىلە الاتاۋى)
5. شىعىس قازاقستاندا قانداي مەملەكەتتىك قورىقتار بار؟ (باتىس - التاي قورىعى، مارقاكول قورىعى)
6. حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى نە؟ (حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى - تۋعان جەر تابيعاتى)
7. قازاقستاننىڭ باتىسىندا قانداي تەڭىز بار؟ (كاسپيي تەڭىزى بار)
8. بۇگىندە جەر بەتىندە قانداي ماسەلە وزەكتى بولىپ تۇر؟ (ەكولوگيا ماسەلەسى وزەكتى بولىپ تۇر)
9. ارال تەڭىزىن كارتادان كورسەتىڭىز. (وڭتۇستىك باتىستا)
10. قىزىل كىتاپقا جازىلعان سيرەك كەزدەسەتىن قۇستاردى اتاڭىزدار (بۇركىت، قارشىعا، اققۋ، ۇكى، جاپالاق)
«ب» توبىنا قويىلاتىن سۇراقتار
1. قازاقستان قانداي ولكە؟ (قازاقستان – باي ولكە)
2. قازاقستاننىڭ جالپى جەر كولەمى قانداي؟ (2700 مىڭ شارشى كم)
3. قازاقستاندا پايدالى قازبالاردىڭ قانشا ءتۇرى كەزدەسەدى؟ (90 - نان استام ءتۇرى كەزدەسەدى)
4. قازاقستانداعى ەڭ ءىرى وزەندەردى اتاڭىزدار (ەرتىس، سىرداريا، ىلە، ەسىل، جايىق، تاعى باسقالارى)
5. شىعىس قازاقستانداعى تاۋلار اتتارىن اتاڭىزدار. (تارباعاتاي، التاي)
6. مۇناي قازاقستاننىڭ قاي جەرىندە وندىرىلەدى؟ كارتادا كورسەتىڭىز (قازاقستاننىڭ سولتۇستىك – باتىسىندا جانە باتىس قازاقستاندا - كاسپيي تەڭىزىندە وندىرىلەدى)
7. ادامنىڭ دەنى ساۋ بولۋ ءۇشىن نە كەرەك؟ (قورشاعان ورتا، تابيعات تازا بولۋ كەرەك)
8. بۇگىنگى كۇنى دۇنيەجۇزىلىك پروبلەما قانداي؟ (ارال ەكولوگياسى)
9. قورشاعان ورتانى قورعاۋدىڭ دۇنيەجۇزىلىك كۇنى قاي كۇن؟ (5 – ماۋسىم)
10. قىزىل كىتاپقا جازىلعان، سيرەك كەزدەسەتىن جانۋارلاردى اتاڭىزدار (مارال، ەلىك، بارس، قۇلان، بۇعى، سىلەۋسىن)
ءىى – اينالىم: سۋپەر ويىن -«سيقىرلى ساندىق»
سونىمەن رۇقسات بولسا، 2 - سايىسىمىزدى باستايىق.
قازاقستان مەنىڭ ەلىم، سەنىڭ ەلىڭ. ول اسقار تاۋ بولسىن، شالقار كول بولسىن، مەيلى ءتىپتى شاعىل - شاعىل قۇم بولسىن كوڭىلدى سەرگىتەر ادەمى تابيعاتى بار مەنىڭ وتانىم. ءار ادامعا ءوزىنىڭ تۋىپ - وسكەن جەرى مەن سۋى، اسپانى مەن تاۋى ىستىق.
ال تابيعاتتان بابامىز الا بەرگەن سەكىلدى
دارحاندىقتى قازاققا دالا بەرگەن سەكىلدى
ەركەلىكتى، ەرىكتى جەلدەن العان سەكىلدى
مولدىرلىكتى كوگىلدىر كولدەن العان سەكىلدى.
سونىمەن 1 - توپقا قويار سۇراعىمىز.
1. ەكولوگتەردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل قالا ەلىمىزدەگى اۋا كەڭىستىگى ەڭ كوپ لاستانعان قالا بولىپ سانالادى. اۋا كەڭىستىگىنىڭ ادام اعزاسىنا اسا زياندى اۋىر ءتۇستى مەتاللدارمەن لاستانۋىنا قالاداعى قورعاسىن - مىرىش، پوليمەتالل كومبيناتتارى تىكەلەي قاتىستى دەپ ەسەپتەلەدى. قالا ورنالاسقان تۇستاعى ءتۇستى مەتالل قورلارى مەن سۋ ەنەرگياسى ونەركاسىپتىڭ بۇل ءتۇرىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل قاي قالا؟ (وسكەمەن)
2. ەرتىس ماڭى اۋدانىندا ءبىرقاتار حيميا جانە مۇناي - حيميا كاسىپورىندارى ورنالاسقان. بۇعان وسى اۋداندا كوپتەگەن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ توعىسۋى سەبەپ بولدى. بۇل جەردە ءار الۋان مينەرالدى شيكىزات بار، اۋدان سۋمەن جاقسى قامتاماسىز ەتىلگەن، كومىر مەن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ قورى مول، اۋداننىڭ ەكونوميكالىق - گەوگرافيالىق ورنى اسا ىڭعايلى. بۇل قالادا مينەرال وتىن، جوعارعى ساتىداعى ماي وندىرىلەدى. الايدا وسى اتالعاندار تابيعاتقا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سۇراق بۇل قاي قالا؟ (پاۆلودار)
3. بۇل وڭىردە ەكولوگيالىق احۋال بارعان سايىن ۋشىعۋدا. مۇندا قورشاعان ورتانى بۇلدىرەتىن 2000-عا جۋىق كاسىپ ورىن بار، وبلىس بويىنشا جىلىنا اۋاعا 112 ملن 5 مىڭ توننا زياندى قالدىق تاراتادى. ونىڭ 2 ملن 275 مىڭ تونناسى راديواكتيۆتى ەكەنى انىق. بۇل قالا شىعىستا ورنالاسقان. بۇل قاي قالا؟ (سەمەي)
4. بۇل قالادا پايدالى كەن ورنى پايدالانادى. 140 ملن م³ تاقىرلانعان، ال بۇنداي تاقىرلانعان جەرلەر جىلىنا 7 ملن م³ ۇلعايادى. بۇل قالا ورتالىق قازاقستان ورنالاسقان، اۋاعا زياندى زاتتاردى شىعارۋدان رەسپۋبليكا بويىنشا 5 ورىندى الادى. وبلىس بويىنشا 3 ورىنداعى، جاسى جارتى عاسىرعا تەڭ قالا. (جەزقازعان)
5. قازىرگى ادامداردىڭ جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىنا 40 مىڭداي جىل بولعان. ال مال وسىرۋمەن جانە ەگىنشىلىكپەن وسىدان تەك 10 مىڭ جىل شاماسىندا عانا شۇعىلدانا باستاعان. سوندىقتان دا قالعان 30 مىڭ جىل بويىنا تاماق پەن كيىمنىڭ كوزى تەك اڭشىلىق بولدى. 20 جىل ىشىندە جەر بەتىندە جانۋارلاردىڭ 110 ءتۇرى جويىلىپ كەتتى. سۇراق:
وتىرا الماس ۇل شىداپ، قىزىڭ شىداپ،
جوعالعاندار ءتىزىمى ۇزىن شۇباق.
مەزگىلسىز كەتكەندەردىڭ
باستارىنا قويىلعان قىزىل شىراق.
نە؟-
(قىزىل كىتاپ)
6. وتكەن عاسىردا قازاقستاندا ەڭ كەڭ تارالعان جانۋار. ءدامدى ەتى ءۇشىن ەسەپسىز اۋلاۋدىڭ سالدارىنان 30 - جىلدارى جەرىمىزدەن جويىلىپ كەتتى. 1953 جىلى بۇل اڭدى بارساكەلمەس جەرسىندىرۋ ءىسى قولعا الىندى. سىرت ءپىشىنى جىلقى تەكتەس، قۇلاعىنىڭ ۇلكەن، باسىنىڭ سالماقتى كەلىپ، كەكىلىنىڭ بولماۋى جانە ەسەكتى ەلەستەتسە، جەڭىل قيمىلى مەن ەپتىلىگى جىلقىعا ۇقساس. ەكەۋىنە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىگى - باسىن كوتەرىپ جۇگىرۋى، ۇشقىرلىعى، مىقتىلىعى، توزىمدىلىگى. بۇل قانداي قىزىل كىتاپقا ەنگەن اڭ؟ (قۇلان)
Iءىى - تۋر:«سۇراق بىزدەن، جاۋاپ سىزدەن»
ەكراندا كورسەتىلگەن تاقىرىپتاردىڭ سۇراقتارىنىڭ ءار ءتۇرلى قۇنى بار. ەگەر تاڭداعان تاقىرىپتىڭ سۇراعىنا دۇرىس جاۋاپ بەرىلسە، سونشا ۇپاي قوسىلادى، ال جاۋابى قاتە بولسا، سونشا ۇپاي شەگەرىلىپ تاستالىنادى. تاقىرىپتاردى تاڭداۋ كەزەكپەن جۇرگىزىلەدى. ۇپايلاردىڭ ەسەبىن ساناۋ كوميسسياسى جۇرگىزىپ وتىرادى. ول الدىن الا سايلانىپ قويىلادى.
1 - توپقا
كارتا. تابيعاتتى زەرتتەۋ
100 - بۇل كارتادا شەكاراسى، استاناسى، باستى قالالارى بەرىلگەن مەملەكەتتەر بەلگىلەنەدى. /ساياسي – اكىمشىلىك كارتالار/
200 - مىنا قاسيەتتەر قانداي پايدالى قازباعا ءتان: سۇيىق، سۋدان جەڭىل، قوڭىر ءتۇستى، اششى ءيىسى بار، جاقسى جانادى. /مۇناي/
300 - ولار فيزيكالىق كارتادا قوشقىل قوڭىر بوياۋدىڭ ۇستىنە تۇسكەن اقشىل جانە كوگىلدىر ءتۇستى رەڭمەن كورسەتىلەدى. /مۇزدىقتار/
اۋا. اۋا - رايى. كليمات
100 - اتموسفەرا قۇرامىنا كىرەتىن، جەردى زياندى ساۋلەلەردەن قورعايتىن گاز. /وزون/
200 - قازاقستاننىڭ كليماتى قانداي؟ /كونتينەنتالدى/
300 - جەل، بۇلتتىلىق، تەمپەراتۋرا، جاۋىن - شاشىن، اۋا ىلعالدىلىعى، اتموسفەرا قىسىمى نەنى قالىپتاستىرادى؟ /اۋا - رايى بولجامىن/
وسىمدىكتەر
100 - قىزعالداقتىڭ وتانى قاي ەل؟ /قازاقستان/
200 - وسىمدىكتىڭ قورەكتىك زاتتار الاتىن جانە توپىراقتا وسىمدىكتى ساقتاۋعا كومەكتەسەتىن مۇشەسى. /تامىر/
300 - وسىمدىكتەردىڭ اراسىنان «بوتەنىن» تاپ: قازجۋا، باقباق، كوكتەرەك /كوكتەرەك/
تۋعان ەلىم - وتانىم
100 - جىبەك جولى قازاقستاننىڭ وسى ەجەلگى تاريحي قالاسى ارقىلى وتكەن. /تۇركىستان/
200 - سەمەي پوليگونىندا العاشقى يادرولىق قارۋ قاي جىلى سىناقتان وتكىزىلدى؟ /1949ج/
300 - دەنەنىڭ ۇساق قوزعالمالى بولشەكتەن تۇراتىنىن دالەلدەگەن ورىس عالىمى. /م. ۆ. لومونوسوۆ/
قازاقستان - گەوگرافيالىق كارتادا.
100 - قازاقستاننىڭ الىپ جاتقان جەر كولەمى قانشا شارشى كم - ءدى قۇرايدى؟ /2ملن. 724مىڭ كم2/
200 - ەلىمىزدىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان بيىك تاۋ. /التاي/
300 - تومەندەگىلەردىڭ ىشىنەن قازاقستانمەن شەكارالاسپايتىن مەملەكەتتى اتا: رەسەي، جۇڭگو، تۇركيا، قىرعىزستان، وزبەكستان /تۇركيا/
سۋ
100 - جەر استى سۋلارىن قالاي اتايدى. /گرۋنتتىق/
200 - سۇزگەن كەزدە سۋ نەدەن تازارادى؟ /قوسپالاردان/
300 - سۋدىڭ ءبىر كۇيدەن ەكىنشى كۇيگە اۋىسۋىن انىقتاۋ شكالاسىن ۇسىنعان جانە ءوز تەرمومەترىن ويلاپ تاپقان عالىم. /سەلسيي/
جانۋارلار
100 - شىعىس قازاقستانداعى كول اتى مەن اتالعان قورىق قالاي اتالادى؟ /مارقاكول قورىعى/
200 - بۇل جانۋارلار تىرشىلىگىنىڭ ءبىر بولىگىن سۋدا، ءبىر بولىگىن قۇرلىقتا وتكىزەدى. /قوسمەكەندىلەر/
300 - قابىرشاق تەرىسى، تاسقابىعى بار جانۋارلار، ەكىنشى اتاۋى - رەپتيليالار. بۇلار: /باۋىرى مەن جورعالاۋشىلار/
وزەندەر مەن كولدەر
100 - اقتاۋ قالاسى قاي تەڭىزدىڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان؟ /كاسپيي/
200 - جەر بەتىنىڭ تابيعي تەرەڭدىگىندە ورنالاسقان سۋ قويماسى. /كول/
300 - وسكەمەن، سەمەي، پاۆلودار قالالارىن باسىپ وتەتىن وزەن. /ەرتىس/
تابيعات
100 - وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى ءار الۋان، ارنايى قورعالاتىن تۇتاس تابيعي ايماق. /قورىقتار/
200 - «حلوروفيلل» وسىمدىكتەرگە قالاي اسەر ەتەدى؟ /جاسىل ءتۇس بەرەدى/
300 - «ادامنىڭ شىعۋ تەگى جانە تابيعي سۇرىپتالۋ» اتتى ەڭبەكتى جازعان عالىم. /چ. دارۆين/
ءىV تۋر. «شىعىس جانۋارلارىن بىلەسىڭ بە؟»
بۇل تۋرعا 5 ۇياشىقتان تاڭداۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى. ۇياشىق تاڭدالعان سوڭ، ول اشىلماي تۇرىپ ءمۇعالىم سايكەس سۇراقتى وقيدى. وقۋشىنىڭ جاۋابىنىڭ دۇرىس نەمەسە بۇرىس ەكەندىگى ەكرانداعى ۇياشىقتىڭ اشىلۋى ارقىلى تەكسەرىلەدى. دۇرىس جاۋاپقا 100 ۇپايدان بەرىلەدى، قاتە جاۋاپقا 100 ۇپاي شەگەرىلەدى.
بارىس: وڭىرىمىزدەگى بيىك تاۋ القاپتارىن مەكەندەيتىن جىرتقىش. ەرەكشە سىمباتتى، كۇشتى، ەپتى دە باتىل اڭ. سالماعى 40 كگ شاماسىندا، 15 جىلداي ءومىر سۇرەدى. جەمىن اۋلاعاندا وتە جىلدام قوزعالادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سيمۆولى بولىپ تابىلادى. «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن.
ۇلار: بيىك تاستى قۇزداردا تىرشىلىك ەتەدى. سالماعى ەداۋىر ءىرى، 3 كگ-داي، ءتۇسى تاس رەڭدەس سۇرعىلت قۇس، تاۋىق تۇقىمداس. داۋىسى اۋەزدى، جاعىمدى. كوبىنەسە توپتاسىپ جۇرەدى، تەك جۇمىرتقا باساردا عانا جۇپتاسادى. وتە ساق بولادى. ولار تەك جوعارىدان تومەن قاراي ۇشادى. «قىزىل كىتاپقا» كىرگىزىلگەن.
زايسان جۇمىرباسى: قۇيرىقتى قوسمەكەندى. وتە سيرەك كەزدەسەدى. زايسان كولىنىڭ ماڭىن مەكەندەيدى. ىستىقتان گورى سالقىندى جاقسى كورەدى. قورەگىن اۋلاۋعا كەش باتقاندا شىعادى. «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلىپ، قورعاۋعا الىنعان.
التاي ارقارى: وتە ءىرى ءشوپ قورەكتى جانۋار. ولار بيىك تاۋ جايىلىمدارىن مەكەندەيدى. تۇندە مۇزدى القاپقا دەيىن ورلەپ بارىپ، تۇنەپ شىعادى دا، ەرتەڭگىسىن جايىلىمعا قايتا تۇسەدى. سيرەك كەزدەسەدى، تارالۋ ايماعى تارىلىپ، سانى ازايۋدا. «قىزىل كىتاپقا» تىركەلگەن.
قىزعىلت ءبىرقازان: ءوڭىرىمىزدىڭ سۋ قويمالارىڭ، نۋلى قامىستى كولدەردى مەكەندەيتىن قۇس. دەنەسى ءىرى، سالماعى 13 كگ داي، اقشىل قىزعىلت ءتۇستى. تۇمسىعى وتە ۇزىن، ۇلكەن. تۇمسىعىنىڭ استىڭعى جاعىندا سوزىلمالى « قابى» بار. قاناتىن جايعاندا 3 مەترگە دەيىن جەتەدى. سانى بىرتە - بىرتە كەمىپ بارا جاتىر. «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن.
اق ايۋ: الەمدەگى ەڭ ءىرى جىرتقىش. ول جاقسى جۇزەدى جانە سۇڭگيدى، مۇز ۇستىندە ەپتىلىكپەن جىلجيدى.
V تۋر. «شەشۋشى ءسات»
بۇل تۋردا ەكراندا 4ءتۇرلى تاقىرىپ بەرىلگەن. سول تاقىرىپتىڭ سۇراعى وقىلماس بۇرىن، ءار وقۋشى نەمەسە توپقا جەكە - جەكە ستاۆكا جاساپ، قاعازعا جازىپ الدارىنا قويادى. سوسىن سۇراق وقىلادى. ويلانۋعا 30 سەكۋند بەرىلەدى. جاۋابىن جازباشا تۇردە قاعازعا جازىپ بەرەدى. ۋاقىت اياقتالعاندا جاۋاپتارىن جانە جاساعان ستاۆكالارىن كوتەرىپ كورسەتەدى. ەگەر جاۋابى دۇرىس بولسا، جاساعان ستاۆكاسى ۇپايىنا قوسىلادى، جاۋابى قاتە بولسا ستاۆكاسى ۇپاي سانىنان شەگەرىلەدى. ەڭ سوڭىندا كىمنىڭ ۇپاي سانى كوپ بولسا، سول جەڭىمپاز دەپ تانىلادى.
ەكولوگيالىق اپاتتار: سوڭعى 20 - 30 جىلدا كولەمى 2 ەسەگە كىشىرەيىپ كەتكەن، ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراعان قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى تەڭىز.(ارال تەڭىزى)
ادام – قوعام پەرزەنتى: قازاق حالقىنىڭ سالتىندا ۇيلەنگەن بالاسىن بولەك شىعاراردا بۇكىل تۋعان - تۋىستارىن جينايدى، قوناق ەتەدى. ولار جاس وتاۋعا تىلەك تىلەپ، ءار قايسىسى كومەك كورسەتەدى. كەرەك جاعدايدا تۋىستارى، جولداستارى جاڭا وتباسىنا قاجەتتى جاعداي جاساۋعا قۇلشىنا كىرىسەدى. بۇكىل اعايىندارىنىڭ جينالىپ كەلىپ، جاس وتباسىنا ءۇي سالۋعا كومەكتەسۋ ءداستۇرى قالاي اتالادى؟ (اسار)
تابيعات: ىلە وزەنىندەگى قاپشاعاي سۋ قويماسى قۇرىلىسى جانە كول جاعاسىنداعى مىس بالقىتۋ كومبيناتى وسى كولدىڭ تارتىلۋىنا جانە لاستانۋىنا الىپ كەلدى. بۇل قاي كول؟ (بالقاش كولى)
جەر - عارىش دەنەسى: پوليۋستەردەن بىردەي قاشىقتىقتا جۇرگىزىلگەن سىزىق، لاتىنشا
«تەڭەيتكىش» دەگەن ءسوز. بۇل سىزىق قالاي اتالادى؟ (ەكۆاتور).
تۋعان جەر - التىن بەسىك: وسى جازىققا كوپتەگەن اقىندار ءوز شىعارمالارىن ارناعان، ەرتەدە مال جايىلىمى رەتىندە قولدانىلعان. قۇرمانعازى ءوز كۇيىن وسى جازىقتىڭ اتى مەن اتاعان. جازىقتىڭ اتىن جاز.(سارىارقا)
قورىتىندى: تابيعاتتى ۇقساتىپ ماپەلەيىك
باردى ساقتاپ، مارتەبە اپەرەيىك
كەلەر ۇرپاق ءماز بولسىن ىسىمىزگە
جالعاستىرسىن كۇش قوسىپ كۇشىمىزگە
تابيعاتتى قورعايىق، ايانبايىق! - دەپ وسىمەن بۇگىنگى ەكولوگيالىق سايىسىمىزدى اياقتايمىز. قاتىسىپ وتىرعان ۇستازدار مەن ۇلاندارعا راحمەتىمىزدى ايتامىز.
سايىس اياقتالعاننان كەيىن جەڭىمپاز وقۋشى انىقتالىپ، ماراپاتتالادى.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ساۋاتسىزدىقتى جويۋ، حالىققا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ دامۋى جانە ساياسي اعارتۋشىلىق
