توعاس حان
اقسۋات اۋىلى، تارباعاتاي اۋدانى.
(25. 02.(اقپان). 2015ج. ەرتىس ءوڭىرى)
ت. سالقىنبايەۆ.
توعاس حان.
ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن بيىلعى جىلى تويلانعالى وتىرعان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەسىن شىن مانىندە عاسىر تويى دەۋگە بولادى. ەل مەرەيىن ەسەپسىز ارتتىراتىن وسى مەرەيتوي قارساڭىندا قازاق حاندىعىنىڭ كەرەگەسىن كەرىپ ۋىعىن قاداسقان، ەل بىرلىگىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسقان تاريحي تۇلعالار دا لايىقتى باعاسىن الۋى ءتيىس.
نەگىزى «باباقازاق» ءداۋىرى ساقتاردىڭ زامانىنا سايكەس كەلسە «اتاقازاق» ءداۋىرى قۇدىرەتتى عۇندار مەن ايبىندى تۇرىك قاعاناتىنان باستاۋ الادى. بۇلاردان كەيىن دە قازاق جەرىندە تۇرگەش، قارلۋق، وعىز، قىپشاق، قاراحان سياقتى قۋاتتى مەملەكەتتەر قۇرىلىپ ءبىر - ەر عاسىردا ىدىراپ كەتىپ وتىردى. ولاردىڭ قۇلاۋىنا كوبىنەسە سىرتقى جاۋلاردان دا گورى ىشكى ۇرىس – كەرىس پەن تاق ءۇشىن تالاستىڭ ىقپالى كوبىرەك بولعان. ەڭ سوڭعىسى – ايبىندى نايمان مەملەكەتى بولسا ونىڭ قۇدىرەتىن ارتتىرعان ينانش بىلگە قاعاننىڭ كوزى كەتكەن سوڭ ارتىندا قالعان ەكى بالاسى تايان مەن بۇيرىق تاققا تالاسىپ ەلدى ەكىگە ءبولىپ اكەتىپ ەدى. ءسويتىپ «بولىنگەندى ءبورى الادى» دەگەندەي نايماندار شىڭعىس حانعا وڭاي ولجا بولدى. جالپى شىڭعىس حانعا دەيىن قازاق جەرىن ەشكىم تولىق جاۋلاپ العان ەمەس. شىڭعىس حان يمپەرياسى ىدىراعان سوڭ دا قازاق جەرىندە بىرنەشە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدىر دۇنيەگە كەلىپ ىشتەن ىدىراپ قۇردىمعا كەتىپ وتىردى.
مىسالى قازاق ورداسىمەن قاتار قۇرىلعان نوعاي ورداسى امىرشىلەر مەن بيلەردىڭ جاق – جاق بولعان تارتىسىنىڭ سالدارىنان ارتىنا «باس – باسىڭا بي بولساڭ بالقان تاۋعا سيماسسىڭ» دەگەن ءسوز عانا قالدىردى. نوعاي حالقى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا شاشىراپ كەتتى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ باعىمىزعا قاراي قازاق ورداسى ەڭ الدىمەن كەرەي سۇلتان مەن جانىبەك سۇلتاننىڭ تاققا دا، باققا دا تالاسپاي ءبىرىن ءبىرى قولداعان، ەل بىرلىگىن ويلاعان دانالىعىنىڭ ارقاسىندا ساقتالىپ كازىرگى دارەجەگە جەتىپ وتىر. قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى نىعايعاننان كەيىن دە سىرتقى جاۋلار مەن ىشكى جاۋلاردىڭ ءقاۋپى سەيىلمەدى. «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەمەكشى قالت ەتسە بولدى ءبىر ايماقتى ءبولىپ الىپ بيلەي جونەلۋگە بەيىم سۇلتان - امىرلەر ءار ۋاقىتتا دايىن تۇردى. سونداي بۇلىنشىلىكتىڭ ءبىرى – تۇرسىن حاننىڭ بۇلىگىن باسۋعا ەسىم حاندى قولداعان، ەل بىرلىگىن ويلاعان سۇلتاندار مەن بيلەر، باتىرلار مەن امىرلەر جۇمىلا كىرىسىپ كوپ كۇش جۇمسادى. ويتكەنى تۇرسىن حان دا وڭاي جاۋ ەمەس بولاتىن. 1613 جىلى قازاق ۇلىستارىن ەكىگە ءبولىپ تاشكەنتتە ءوز بيلىگىن ورناتقان، ەسىم حانعا قارسى 14 جىل كۇرەس جۇرگىزگەن تۇرسىن حاننىڭ «كەم دەگەندە ءجۇز مىڭ اسكەر شىعارا الاتىنىن» بەلگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين دالەلدەگەن. ەسىم حان ەلدىڭ شىعىسىندا جوڭعارلارعا قارسى جورىقتا جۇرگەندە ونىڭ ورداسى تۇركىستانعا شابۋىل جاساپ ەل ءىشىن بۇلدىرگەن تۇرسىن حان مەن ەسىم حان اسكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى اقتىق شايقاس بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان ەكەن. جەڭىسكە جەتكەن ەسىم حان تۇرسىندى قولداعان ەكى ۇلىس قاتاعان تايپاسىن اياۋسىز جازالاعان. قاتاعاننىڭ اربانىڭ كۇپشەگىنەن بويى اسقان ەركەك اتاۋلىسى تۇگەل نايزاعا ءىلىنىپ، ايەل زاتى ولجاعا بەرىلدى. سونىڭ سالدارىنان «ىرگەلى ەلدىڭ تۋىن كوتەرىپ وتىرعان سەگىز ۇلىستىڭ ەكەۋى تۇنەككە باتىپتى. سودان بەرى قاراي قازاق مەملەكەتىن قۇرعان قاۋىم «التى الاش» دەپ اتالادى» دەگەندى تاعى دا م. ماعاۋين ايتادى.
قانداي سوعىستا بولسىن جەڭىسكە ەرەكشە ۇلەس قوسقان قاھارماندارعا سىي – سياپات كورسەتىلۋى زاڭدى. قازىنا مال – مۇلىكتىڭ ەسەبى بەلگىسىز، ودان باسقا تۇرسىن حان مەن قاتاعاننىڭ رۋباسىلارىنىڭ «قىرىق قىزى ولجاعا بەرىلدى» دەگەندى كونە شەجىرە جەتكىزەدى. قازانعاپ بايبول ۇلى مەن شاكارىم قاجىنىڭ شەجىرەلەرىندە «تۇرسىن حاننىڭ قوڭىربيكە، ايبيكە، نۇربيكە اتتى قىزدارى ارعىن – توبىقتى جىگىتتەرىنە بەرىلدى» دەگەن دەرەك ءبىرىن ءبىرى قايتالايدى ەكەن. زەينوللا سانىك «ابىلايدىڭ باس باتىرى» دەگەن ماقالاسىندا: «1627 جىلى بايجىگىتتەن تۋعان جۇمىق، توعاس، مامبەتكە ءۇش قىز تارتۋ ەتىلدى. ناربيكە مامبەتكە، قىزبيكە جۇمىققا، اسىلبيكە توعاسقا بۇيىرىپتى. ونىڭ ۇستىنە توعاس باتىردى ءۇش ايداي حان تاعىنا وتىرعىزىپ ۇلكەن قوشەمەت كورسەتكەن» - دەپ جازادى. ءبىر رۋلى ەل ەسىمىن يەلەنىپ وتىرعان جانبيكە انانىڭ دا وسى قاتاردان ەكەنى داۋسىز، ونىڭ نازار باتىرعا بۇيىرعانىن ايعاقتايتىن اۋىزشا دا، جازباشا دا دەرەكتەر جەتكىلىكتى. نازار بايىستىڭ شوبەرەسى بولعاندا جۇمىق، توعاس، مامبەت تە شوبەرە جيەندەرى، زامان تۇستارى ءبىر بولعان سوڭ تىزە قوسىپ جاۋعا بىرگە شابۋى زاڭدى. سوعىستا باتىرلىق كورسەتكەننىڭ بارىنە سىي سياپات جاسالادى، ال «حان» اتاعى ەكىنىڭ بىرىنە بەرىلە بەرمەيدى. ءبىزدى باتىر بابالارىمىز داڭقتى ءجالاڭتوس باھادۇرمەن زامانداس بولعان، بىرگە قيمىل - قىزمەت جاساعان. وعان بەلگىلى اقىن نەسىپبەك ايتوۆتىڭ «ءجالاڭتوس» پوەماسىنداعى مىناداي جولدار دالەل بولا الادى: «ءجالاڭتوس قامال بۇزعان الدىمەنەن، كورسەتىپ سول سوعىستا ەرلىك ەرەن» دەي كەلە ەسىم حاننىڭ الدىنا قولعا تۇسكەن تۇرسىننىڭ كەلتىرىلگەنىن، ءجالاڭتوستىڭ ەرلىگىنىڭ باسىمداۋ بولعانىن سيپاتتاي كەلىپ: «ەسىمنىڭ امىرىمەن توعاس باتىر، تۇرسىننىڭ شاۋىپ تۇرىپ باسىن العان» دەپ تولعايدى. بۇدان بايقايتىنىمىز، ەسىم حاننىڭ ەسكى سالتتى بەرىك ساقتاپ «حاننىڭ باسىن حان الادى» دەگەن قاعيدانى بۇلجىتپاي ورىنداعانى. ءارى قاراي قانشا ەرلىك جاساسا دا، تالاسسىز لايىق بولسا دا ءجالاڭتوستىڭ حان بولىپ سايلانباۋ سەبەبىن: «ءبىر كەسىپ ەكى قايتا بايلامايتىن، ەسىمنىڭ ساياساتى ايدان ايقىن. بولماسا اقسۇيەكتىڭ تۇقىمىنان، ول كەزدە قارادان حان سايلامايتىن» دەپ جىرلايدى. كىشى ءجۇز الشىننان شىققان، قيىن – قىستاۋ كەزەڭدە ەلدىڭ قورعانى بولعان كەسەك تۇلعا ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ ەسىم حانعا وكپەسى دە بولعانعا ۇقسايدى. پوەماداعى «ءجالاڭتوس سامارقاندى مەكەندەگەن، ويى جوق قازاعىنان كەتەم دەگەن. ەسىمگە وكپەلەيتىن سىڭايى بار، حاندىققا قاراسىنىپ كوتەرمەگەن» دەگەن جولدار وسىنىڭ ايعاعى. مىنە وسى دەرەكتەر توعاستىڭ حان تۇقىمىنان ەكەنىن تالاسسىز دالەلدەپ تۇر. راسىندا تۇركى تەكتەس تايپالاردان شىعىپ ەل بيلەگەن، قول باستاعان، ءتىپتى مەملەكەت قۇرعان اسا ءىرى تۇلعالاردىڭ اتاق دارەجەسىنە «حان» اتاۋى قوسىلمايدى. مىسالى: موعولستاننىڭ نەگىزىن قالاعان پولاتشى امىرگە كەيىننەن «ۇلىس بەگى» اتاعى بەرىلگەن. نوعاي ورداسىن قۇرعان ەدىگە بي «ءامىر» اتاعىمەن كەتكەن. بارلاستان شىعىپ 35 جىلدا 37 مەملەكەتتى باعىندىرعان اقساق تەمىردىڭ ءوزى «ءامىر» دارەجەسىن قاناعات تۇتتى. ال توعاس بابانىڭ ارعى تەگى جونىندە: «اتامىز توقتار قوجا سايبەك حاننان، كەزىندە وزعان ەكەن مىڭ مەن ساننان» دەپ كەلەتىن شەجىرە جولدارى مەن قاتار قىرىقمىلتىق سۇلەيمەن ءبيدىڭ شەجىرەسىندەگى: «تاريحتى ەندى ايتامىن توقتارقوجا، سادىبەك حان بالاسى تەگى تازا» دەگەن شۋماعى توقتارقوجا بابانىڭ ارعى تەگى حان تۇقىمىنان ەكەنىن تاعى دا ايعاقتايدى. قابانباي باتىردىڭ تاريحىن 35 جىلدان بەرى زەرتتەپ جۇرگەن كامال ابدراحمانوۆ «شەجىرەدەگى شايبان، سايباق، سايبەك دەپ جۇرگەن حانىمىز سادىبەك دەپ اتالادى» دەگەن تۇجىرىم ايتادى. ول وسى پىكىردى دالەلدەي ءتۇسۋ ءۇشىن ودان ءارى قاراي: «قاراكەرەي قابانباي 1724 جىلى تۇركستاندا حان سايلاندى. بۇل – فاكت. ونىڭ نەمەرە اتاسى توعاس حان سايلاندى. ار جاعىندا شەجىرە ماقۇلدايتىن تاعى دا توعىز حان بار» دەپ ساباقتايدى. توقتارقوجانىڭ ءبىر ۇلى مامبەتتىڭ نەمەرەسى قابانبايعا ابىلايدىڭ «حان باتىر» اتاعىن بەرۋى ۇلى قولباسشىنىڭ باتىرلىعى مەن قاتار تەگىنە دە قۇرمەت كورسەتكەنى شىعار. بابامىز حاندىقتىڭ قۇرامىنداعى ۇلىستار مەن ايماقتاردى بيلەگەن حانداردىڭ ءبىرى بولۋى دا مۇمكىن. ەندىگى اڭگىمە بابالارىمىزدىڭ قاي حاننىڭ ۇرپاقتارى دەگەن سۇراق بولسا كازىرگى زەرتتەۋشىلەر ونىڭ دا شەشۋىنە جاقىنداپ قالعان سياقتى. نايمان حاندىعى ەكىگە بولىنگەننەن كەيىن شىڭعىس حان ولاردى ءبىر – بىردەن تالقاندادى دەدىك. تايان حان باستاعان دالالىق نايمانداردى 1204 جىلى تولىق جەڭەدى. مونعولداردان ىعىسقان تاياننىڭ ۇلى كۇشلىك حان 1208 جىلى جەتىسۋعا كەلىپ قاراقيدانداردىڭ بيلىگىن قۇلاتىپ ءوز مەملەكەتىن قۇرعان. ودان قاتتى قاۋىپتەنگەن شىڭعىس حان قالايدا نايمانداردى تالقانداپ كۇشلىك حاننىڭ كوزىن جويۋدى ماقسات ەتتى. سول ءۇشىن جەتىسۋعا جەبە نويان باستاعان سۇراپىل اسكەرىن جىبەرگەنى بەلگىلى. كۇش – قۋاتىن جيىپ ۇلگەرمەگەن كۇشلىك حان بۇل جولى دا جەڭىلدى، ءبىر - اق باعىنبادى، از عانا اسكەرىمەن كازىرگى تاجىك جەرىنىڭ تاۋلى باداحشان ولكەسىنە دەيىن بارىپ وسى جەردە جەبە نوياننىڭ قولىنان قازا تاپتى. مونعولعا قارسى 14 جىل كۇرەسىپ سول كۇيى باعىنباي كەتكەن كۇشلىك حانعا اقىرىنا دەيىن ىلەسكەن نايماننىڭ نەگىزگى توبى «قارا نايماندار» بولاتىن دەيدى كامال اعامىز. نايماننىڭ حاندارى وسى «قارا نايماننان» شىعاتىنىن تاعى دا بىزگە شەجىرە جەتكىزەدى. ودان ءارى قاراي ول «بايىس ءبيدىڭ تۇسىندا باسقا ۇلتتاردىڭ قۇرامىندا قالىپ قويعان نايمانداردىڭ ۇلكەن توپتارى قازاق نايماندارىنا قوسىلدى» دەپ جازادى. ءبىز بىلەتىن اڭىز شەجىرەلەردە سول تۇستا توقتارقوجا، تولىمقوجا، قويشىاعالاردىڭ كەلىپ قوسىلۋى، «اقنايماننىڭ» تابىلۋى، بايعانا مەن بولاتشى رۋلارىنىڭ كەلىپ قوسىلۋى سياقتى وقيعالار بولعانى راس جانە ول كەزدەيسوق ەمەس. بايىس بابا باستاعان اتالارىمىز تاراپ كەتكەن نايمان تايپالارىن بىرىكتىرىپ نىعايتۋعا كوپ كۇش جۇمساپ، جاتپاي تۇرماي اينالىسقان سياقتى. ونى كازىرگى «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىمەن سالىستىرۋعا بولادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا نايمانداردىڭ ىقپالى ارتا تۇسكەن. ول جونىندە مۇحامەتجان تىنىشبايەۆ «1500 – 1625 جىلدار ارالىعىندا نايماندار اسا ءىرى ساياسي رول اتقاردى. ولار باسقا رۋلارعا قاراعاندا جان سانىنىڭ ارتىقتىعىنا سۇيەندى» - دەپ جازادى. سوندىقتان بابالارىمىز الدەبىر جالعىز اتتى ادامدى پانالاتتى دەگەن، الدەبىر اداسىپ كەتكەن بالاسىن تاۋىپ الىپتى دەپ كەلەتىن شەجىرە دەرەكتەرى شىندىقتىڭ بۇرمالانعان ءتۇرى. اڭىز شەجىرەدە «توقتارقوجا، تولىمقوجا دەگەن ەكى جىگىت الدەقايدان اۋىپ كەلەدى. تولىمقوجا كەرەي ىشىنە كەتىپ توقتارقوجا بايىس ءبيدى پانالايدى» دەپ كەلەدى. ودان ءارى توقتارقوجا بايىستىڭ جىلقىسىن باعىپ كەتەدى. «سول ءۇشىن بايىس بي وعان جالعىز قىزى ماقتانى قوسقان، ودان بايجىگىت پەن جانجىگىت تۋعان» دەيدى. كەيبىر اڭىزدا ولار قوجا بولعان نەمەسە سارت ەدى دەپ جاتادى.. ءبىراق ولار قوجا بولىپ ءدىني ىستەرمەن اينالىسپايدى، سارت بولىپ ساۋدا جاسامايدى. شەجىرە دەرەگى ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزشى جەتكىزىلەدى دە شىندىق كۇناسىز بۇرمالانىپ ءار جەردە ءارتۇرلى نۇسقادا ايتىلادى. سوندىقتان «ەستىگەنىڭدى ايتپا كورگەنىڭدى ايت» دەمەكشى جازباشا دەرەكتەرگە كوبىرەك سۇيەنىپ، سىلتەمە جاساپ وتىرمىز. بۇل جەردە بايىس سياقتى بايلاردىڭ جىلقىسى ءبىز ويلاعانداي ءبىر - ەر تابىن ەمەس 10 مىڭنىڭ ار جاق – بەرجاعىندا بولاتىنىن ەسكەرسەك ونداي ۇلكەن شارۋاشىلىقتى باسقارۋ، ونى جاۋدان، جۇتتان، ۇرى – قارىدان قورعاپ امان ساقتاۋ ۇلكەن ىسكەرلىكتى قاجەت ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە ول كەزدەگى بيلەر اتقارۋشى بيلىكتى دە، ساياسي – قۇقىقتىق بيلىكتى دە جەكە – دارا اتقارعان، حان – سۇلتاندارمەن تەرەزەسى تەڭ ءبىر ۇلىستىڭ نەمەسە ايماقتىڭ دارا بيلەۋشىسى. ەندەشە بايىس بي قىزىن الدە ءبىر اتا تەگى بەلگىسىز جىلقىشىعا بەرە سالمايتىن شىعار. كامال اعامىز وتە ورىندى پىكىر ايتادى، تەگى سول كىسىنىڭ ىزىمەن جۇرسەك اداسپاسپىز، توقارقوجانىڭ ۇلى بايجىگىت تە، ونىڭ بالالارى جۇمىق، توعاس، مامبەت تە بايىسقا، جالپى قاراكەرەيگە جيەن ەكەنى راس، ءبىراق نايمانعا جيەن ەمەس، اراسىنان حان سايلانۋى ولاردىڭ اسا تەكتى اتانىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن بىلدىرەدى. ەندەشە بايجىگىتتىڭ ارعى بابالارى ەشقانداي قوجا دا، سارت تا ەمەس، (اباي «سارت» دەپ تاجىكتى ايتادى) نايماننىڭ ۇلى حانى ينانش بىلگە قاعاننىڭ توڭىرەگىنەن تارايدى دەگەن تۇجىرىم شىندىققا سايادى. توقتارقوجانىڭ ۇلى بايجىگىت قابىرعالى بي بولعانى، ونىڭ ۇلدارى جۇمىق، توعاس، مامبەت تە ەلگە تۇتقا ەڭسەلى تۇلعالار بولعانى، ەسىم حاننىڭ جاعىندا بولىپ قول باستاعان باتىرلار، ەل باستاعان بيلەر ەكەنى داۋسىز. ولار ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا، قازاق حاندىعىن نىعايتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ءىرى قايراتكەرلەر بولعاندىقتان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىندا لايىقتى باعاسىن الۋى ءتيىس. توعاس حان تۋرالى اڭگىمە الىدە بولسا تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىرىلا بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىز.
(25. 02.(اقپان). 2015ج. ەرتىس ءوڭىرى)
ت. سالقىنبايەۆ.
توعاس حان.
ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن بيىلعى جىلى تويلانعالى وتىرعان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەسىن شىن مانىندە عاسىر تويى دەۋگە بولادى. ەل مەرەيىن ەسەپسىز ارتتىراتىن وسى مەرەيتوي قارساڭىندا قازاق حاندىعىنىڭ كەرەگەسىن كەرىپ ۋىعىن قاداسقان، ەل بىرلىگىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسقان تاريحي تۇلعالار دا لايىقتى باعاسىن الۋى ءتيىس.
نەگىزى «باباقازاق» ءداۋىرى ساقتاردىڭ زامانىنا سايكەس كەلسە «اتاقازاق» ءداۋىرى قۇدىرەتتى عۇندار مەن ايبىندى تۇرىك قاعاناتىنان باستاۋ الادى. بۇلاردان كەيىن دە قازاق جەرىندە تۇرگەش، قارلۋق، وعىز، قىپشاق، قاراحان سياقتى قۋاتتى مەملەكەتتەر قۇرىلىپ ءبىر - ەر عاسىردا ىدىراپ كەتىپ وتىردى. ولاردىڭ قۇلاۋىنا كوبىنەسە سىرتقى جاۋلاردان دا گورى ىشكى ۇرىس – كەرىس پەن تاق ءۇشىن تالاستىڭ ىقپالى كوبىرەك بولعان. ەڭ سوڭعىسى – ايبىندى نايمان مەملەكەتى بولسا ونىڭ قۇدىرەتىن ارتتىرعان ينانش بىلگە قاعاننىڭ كوزى كەتكەن سوڭ ارتىندا قالعان ەكى بالاسى تايان مەن بۇيرىق تاققا تالاسىپ ەلدى ەكىگە ءبولىپ اكەتىپ ەدى. ءسويتىپ «بولىنگەندى ءبورى الادى» دەگەندەي نايماندار شىڭعىس حانعا وڭاي ولجا بولدى. جالپى شىڭعىس حانعا دەيىن قازاق جەرىن ەشكىم تولىق جاۋلاپ العان ەمەس. شىڭعىس حان يمپەرياسى ىدىراعان سوڭ دا قازاق جەرىندە بىرنەشە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدىر دۇنيەگە كەلىپ ىشتەن ىدىراپ قۇردىمعا كەتىپ وتىردى.
مىسالى قازاق ورداسىمەن قاتار قۇرىلعان نوعاي ورداسى امىرشىلەر مەن بيلەردىڭ جاق – جاق بولعان تارتىسىنىڭ سالدارىنان ارتىنا «باس – باسىڭا بي بولساڭ بالقان تاۋعا سيماسسىڭ» دەگەن ءسوز عانا قالدىردى. نوعاي حالقى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا شاشىراپ كەتتى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ باعىمىزعا قاراي قازاق ورداسى ەڭ الدىمەن كەرەي سۇلتان مەن جانىبەك سۇلتاننىڭ تاققا دا، باققا دا تالاسپاي ءبىرىن ءبىرى قولداعان، ەل بىرلىگىن ويلاعان دانالىعىنىڭ ارقاسىندا ساقتالىپ كازىرگى دارەجەگە جەتىپ وتىر. قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى نىعايعاننان كەيىن دە سىرتقى جاۋلار مەن ىشكى جاۋلاردىڭ ءقاۋپى سەيىلمەدى. «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەمەكشى قالت ەتسە بولدى ءبىر ايماقتى ءبولىپ الىپ بيلەي جونەلۋگە بەيىم سۇلتان - امىرلەر ءار ۋاقىتتا دايىن تۇردى. سونداي بۇلىنشىلىكتىڭ ءبىرى – تۇرسىن حاننىڭ بۇلىگىن باسۋعا ەسىم حاندى قولداعان، ەل بىرلىگىن ويلاعان سۇلتاندار مەن بيلەر، باتىرلار مەن امىرلەر جۇمىلا كىرىسىپ كوپ كۇش جۇمسادى. ويتكەنى تۇرسىن حان دا وڭاي جاۋ ەمەس بولاتىن. 1613 جىلى قازاق ۇلىستارىن ەكىگە ءبولىپ تاشكەنتتە ءوز بيلىگىن ورناتقان، ەسىم حانعا قارسى 14 جىل كۇرەس جۇرگىزگەن تۇرسىن حاننىڭ «كەم دەگەندە ءجۇز مىڭ اسكەر شىعارا الاتىنىن» بەلگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين دالەلدەگەن. ەسىم حان ەلدىڭ شىعىسىندا جوڭعارلارعا قارسى جورىقتا جۇرگەندە ونىڭ ورداسى تۇركىستانعا شابۋىل جاساپ ەل ءىشىن بۇلدىرگەن تۇرسىن حان مەن ەسىم حان اسكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى اقتىق شايقاس بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان ەكەن. جەڭىسكە جەتكەن ەسىم حان تۇرسىندى قولداعان ەكى ۇلىس قاتاعان تايپاسىن اياۋسىز جازالاعان. قاتاعاننىڭ اربانىڭ كۇپشەگىنەن بويى اسقان ەركەك اتاۋلىسى تۇگەل نايزاعا ءىلىنىپ، ايەل زاتى ولجاعا بەرىلدى. سونىڭ سالدارىنان «ىرگەلى ەلدىڭ تۋىن كوتەرىپ وتىرعان سەگىز ۇلىستىڭ ەكەۋى تۇنەككە باتىپتى. سودان بەرى قاراي قازاق مەملەكەتىن قۇرعان قاۋىم «التى الاش» دەپ اتالادى» دەگەندى تاعى دا م. ماعاۋين ايتادى.
قانداي سوعىستا بولسىن جەڭىسكە ەرەكشە ۇلەس قوسقان قاھارماندارعا سىي – سياپات كورسەتىلۋى زاڭدى. قازىنا مال – مۇلىكتىڭ ەسەبى بەلگىسىز، ودان باسقا تۇرسىن حان مەن قاتاعاننىڭ رۋباسىلارىنىڭ «قىرىق قىزى ولجاعا بەرىلدى» دەگەندى كونە شەجىرە جەتكىزەدى. قازانعاپ بايبول ۇلى مەن شاكارىم قاجىنىڭ شەجىرەلەرىندە «تۇرسىن حاننىڭ قوڭىربيكە، ايبيكە، نۇربيكە اتتى قىزدارى ارعىن – توبىقتى جىگىتتەرىنە بەرىلدى» دەگەن دەرەك ءبىرىن ءبىرى قايتالايدى ەكەن. زەينوللا سانىك «ابىلايدىڭ باس باتىرى» دەگەن ماقالاسىندا: «1627 جىلى بايجىگىتتەن تۋعان جۇمىق، توعاس، مامبەتكە ءۇش قىز تارتۋ ەتىلدى. ناربيكە مامبەتكە، قىزبيكە جۇمىققا، اسىلبيكە توعاسقا بۇيىرىپتى. ونىڭ ۇستىنە توعاس باتىردى ءۇش ايداي حان تاعىنا وتىرعىزىپ ۇلكەن قوشەمەت كورسەتكەن» - دەپ جازادى. ءبىر رۋلى ەل ەسىمىن يەلەنىپ وتىرعان جانبيكە انانىڭ دا وسى قاتاردان ەكەنى داۋسىز، ونىڭ نازار باتىرعا بۇيىرعانىن ايعاقتايتىن اۋىزشا دا، جازباشا دا دەرەكتەر جەتكىلىكتى. نازار بايىستىڭ شوبەرەسى بولعاندا جۇمىق، توعاس، مامبەت تە شوبەرە جيەندەرى، زامان تۇستارى ءبىر بولعان سوڭ تىزە قوسىپ جاۋعا بىرگە شابۋى زاڭدى. سوعىستا باتىرلىق كورسەتكەننىڭ بارىنە سىي سياپات جاسالادى، ال «حان» اتاعى ەكىنىڭ بىرىنە بەرىلە بەرمەيدى. ءبىزدى باتىر بابالارىمىز داڭقتى ءجالاڭتوس باھادۇرمەن زامانداس بولعان، بىرگە قيمىل - قىزمەت جاساعان. وعان بەلگىلى اقىن نەسىپبەك ايتوۆتىڭ «ءجالاڭتوس» پوەماسىنداعى مىناداي جولدار دالەل بولا الادى: «ءجالاڭتوس قامال بۇزعان الدىمەنەن، كورسەتىپ سول سوعىستا ەرلىك ەرەن» دەي كەلە ەسىم حاننىڭ الدىنا قولعا تۇسكەن تۇرسىننىڭ كەلتىرىلگەنىن، ءجالاڭتوستىڭ ەرلىگىنىڭ باسىمداۋ بولعانىن سيپاتتاي كەلىپ: «ەسىمنىڭ امىرىمەن توعاس باتىر، تۇرسىننىڭ شاۋىپ تۇرىپ باسىن العان» دەپ تولعايدى. بۇدان بايقايتىنىمىز، ەسىم حاننىڭ ەسكى سالتتى بەرىك ساقتاپ «حاننىڭ باسىن حان الادى» دەگەن قاعيدانى بۇلجىتپاي ورىنداعانى. ءارى قاراي قانشا ەرلىك جاساسا دا، تالاسسىز لايىق بولسا دا ءجالاڭتوستىڭ حان بولىپ سايلانباۋ سەبەبىن: «ءبىر كەسىپ ەكى قايتا بايلامايتىن، ەسىمنىڭ ساياساتى ايدان ايقىن. بولماسا اقسۇيەكتىڭ تۇقىمىنان، ول كەزدە قارادان حان سايلامايتىن» دەپ جىرلايدى. كىشى ءجۇز الشىننان شىققان، قيىن – قىستاۋ كەزەڭدە ەلدىڭ قورعانى بولعان كەسەك تۇلعا ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ ەسىم حانعا وكپەسى دە بولعانعا ۇقسايدى. پوەماداعى «ءجالاڭتوس سامارقاندى مەكەندەگەن، ويى جوق قازاعىنان كەتەم دەگەن. ەسىمگە وكپەلەيتىن سىڭايى بار، حاندىققا قاراسىنىپ كوتەرمەگەن» دەگەن جولدار وسىنىڭ ايعاعى. مىنە وسى دەرەكتەر توعاستىڭ حان تۇقىمىنان ەكەنىن تالاسسىز دالەلدەپ تۇر. راسىندا تۇركى تەكتەس تايپالاردان شىعىپ ەل بيلەگەن، قول باستاعان، ءتىپتى مەملەكەت قۇرعان اسا ءىرى تۇلعالاردىڭ اتاق دارەجەسىنە «حان» اتاۋى قوسىلمايدى. مىسالى: موعولستاننىڭ نەگىزىن قالاعان پولاتشى امىرگە كەيىننەن «ۇلىس بەگى» اتاعى بەرىلگەن. نوعاي ورداسىن قۇرعان ەدىگە بي «ءامىر» اتاعىمەن كەتكەن. بارلاستان شىعىپ 35 جىلدا 37 مەملەكەتتى باعىندىرعان اقساق تەمىردىڭ ءوزى «ءامىر» دارەجەسىن قاناعات تۇتتى. ال توعاس بابانىڭ ارعى تەگى جونىندە: «اتامىز توقتار قوجا سايبەك حاننان، كەزىندە وزعان ەكەن مىڭ مەن ساننان» دەپ كەلەتىن شەجىرە جولدارى مەن قاتار قىرىقمىلتىق سۇلەيمەن ءبيدىڭ شەجىرەسىندەگى: «تاريحتى ەندى ايتامىن توقتارقوجا، سادىبەك حان بالاسى تەگى تازا» دەگەن شۋماعى توقتارقوجا بابانىڭ ارعى تەگى حان تۇقىمىنان ەكەنىن تاعى دا ايعاقتايدى. قابانباي باتىردىڭ تاريحىن 35 جىلدان بەرى زەرتتەپ جۇرگەن كامال ابدراحمانوۆ «شەجىرەدەگى شايبان، سايباق، سايبەك دەپ جۇرگەن حانىمىز سادىبەك دەپ اتالادى» دەگەن تۇجىرىم ايتادى. ول وسى پىكىردى دالەلدەي ءتۇسۋ ءۇشىن ودان ءارى قاراي: «قاراكەرەي قابانباي 1724 جىلى تۇركستاندا حان سايلاندى. بۇل – فاكت. ونىڭ نەمەرە اتاسى توعاس حان سايلاندى. ار جاعىندا شەجىرە ماقۇلدايتىن تاعى دا توعىز حان بار» دەپ ساباقتايدى. توقتارقوجانىڭ ءبىر ۇلى مامبەتتىڭ نەمەرەسى قابانبايعا ابىلايدىڭ «حان باتىر» اتاعىن بەرۋى ۇلى قولباسشىنىڭ باتىرلىعى مەن قاتار تەگىنە دە قۇرمەت كورسەتكەنى شىعار. بابامىز حاندىقتىڭ قۇرامىنداعى ۇلىستار مەن ايماقتاردى بيلەگەن حانداردىڭ ءبىرى بولۋى دا مۇمكىن. ەندىگى اڭگىمە بابالارىمىزدىڭ قاي حاننىڭ ۇرپاقتارى دەگەن سۇراق بولسا كازىرگى زەرتتەۋشىلەر ونىڭ دا شەشۋىنە جاقىنداپ قالعان سياقتى. نايمان حاندىعى ەكىگە بولىنگەننەن كەيىن شىڭعىس حان ولاردى ءبىر – بىردەن تالقاندادى دەدىك. تايان حان باستاعان دالالىق نايمانداردى 1204 جىلى تولىق جەڭەدى. مونعولداردان ىعىسقان تاياننىڭ ۇلى كۇشلىك حان 1208 جىلى جەتىسۋعا كەلىپ قاراقيدانداردىڭ بيلىگىن قۇلاتىپ ءوز مەملەكەتىن قۇرعان. ودان قاتتى قاۋىپتەنگەن شىڭعىس حان قالايدا نايمانداردى تالقانداپ كۇشلىك حاننىڭ كوزىن جويۋدى ماقسات ەتتى. سول ءۇشىن جەتىسۋعا جەبە نويان باستاعان سۇراپىل اسكەرىن جىبەرگەنى بەلگىلى. كۇش – قۋاتىن جيىپ ۇلگەرمەگەن كۇشلىك حان بۇل جولى دا جەڭىلدى، ءبىر - اق باعىنبادى، از عانا اسكەرىمەن كازىرگى تاجىك جەرىنىڭ تاۋلى باداحشان ولكەسىنە دەيىن بارىپ وسى جەردە جەبە نوياننىڭ قولىنان قازا تاپتى. مونعولعا قارسى 14 جىل كۇرەسىپ سول كۇيى باعىنباي كەتكەن كۇشلىك حانعا اقىرىنا دەيىن ىلەسكەن نايماننىڭ نەگىزگى توبى «قارا نايماندار» بولاتىن دەيدى كامال اعامىز. نايماننىڭ حاندارى وسى «قارا نايماننان» شىعاتىنىن تاعى دا بىزگە شەجىرە جەتكىزەدى. ودان ءارى قاراي ول «بايىس ءبيدىڭ تۇسىندا باسقا ۇلتتاردىڭ قۇرامىندا قالىپ قويعان نايمانداردىڭ ۇلكەن توپتارى قازاق نايماندارىنا قوسىلدى» دەپ جازادى. ءبىز بىلەتىن اڭىز شەجىرەلەردە سول تۇستا توقتارقوجا، تولىمقوجا، قويشىاعالاردىڭ كەلىپ قوسىلۋى، «اقنايماننىڭ» تابىلۋى، بايعانا مەن بولاتشى رۋلارىنىڭ كەلىپ قوسىلۋى سياقتى وقيعالار بولعانى راس جانە ول كەزدەيسوق ەمەس. بايىس بابا باستاعان اتالارىمىز تاراپ كەتكەن نايمان تايپالارىن بىرىكتىرىپ نىعايتۋعا كوپ كۇش جۇمساپ، جاتپاي تۇرماي اينالىسقان سياقتى. ونى كازىرگى «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىمەن سالىستىرۋعا بولادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا نايمانداردىڭ ىقپالى ارتا تۇسكەن. ول جونىندە مۇحامەتجان تىنىشبايەۆ «1500 – 1625 جىلدار ارالىعىندا نايماندار اسا ءىرى ساياسي رول اتقاردى. ولار باسقا رۋلارعا قاراعاندا جان سانىنىڭ ارتىقتىعىنا سۇيەندى» - دەپ جازادى. سوندىقتان بابالارىمىز الدەبىر جالعىز اتتى ادامدى پانالاتتى دەگەن، الدەبىر اداسىپ كەتكەن بالاسىن تاۋىپ الىپتى دەپ كەلەتىن شەجىرە دەرەكتەرى شىندىقتىڭ بۇرمالانعان ءتۇرى. اڭىز شەجىرەدە «توقتارقوجا، تولىمقوجا دەگەن ەكى جىگىت الدەقايدان اۋىپ كەلەدى. تولىمقوجا كەرەي ىشىنە كەتىپ توقتارقوجا بايىس ءبيدى پانالايدى» دەپ كەلەدى. ودان ءارى توقتارقوجا بايىستىڭ جىلقىسىن باعىپ كەتەدى. «سول ءۇشىن بايىس بي وعان جالعىز قىزى ماقتانى قوسقان، ودان بايجىگىت پەن جانجىگىت تۋعان» دەيدى. كەيبىر اڭىزدا ولار قوجا بولعان نەمەسە سارت ەدى دەپ جاتادى.. ءبىراق ولار قوجا بولىپ ءدىني ىستەرمەن اينالىسپايدى، سارت بولىپ ساۋدا جاسامايدى. شەجىرە دەرەگى ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزشى جەتكىزىلەدى دە شىندىق كۇناسىز بۇرمالانىپ ءار جەردە ءارتۇرلى نۇسقادا ايتىلادى. سوندىقتان «ەستىگەنىڭدى ايتپا كورگەنىڭدى ايت» دەمەكشى جازباشا دەرەكتەرگە كوبىرەك سۇيەنىپ، سىلتەمە جاساپ وتىرمىز. بۇل جەردە بايىس سياقتى بايلاردىڭ جىلقىسى ءبىز ويلاعانداي ءبىر - ەر تابىن ەمەس 10 مىڭنىڭ ار جاق – بەرجاعىندا بولاتىنىن ەسكەرسەك ونداي ۇلكەن شارۋاشىلىقتى باسقارۋ، ونى جاۋدان، جۇتتان، ۇرى – قارىدان قورعاپ امان ساقتاۋ ۇلكەن ىسكەرلىكتى قاجەت ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە ول كەزدەگى بيلەر اتقارۋشى بيلىكتى دە، ساياسي – قۇقىقتىق بيلىكتى دە جەكە – دارا اتقارعان، حان – سۇلتاندارمەن تەرەزەسى تەڭ ءبىر ۇلىستىڭ نەمەسە ايماقتىڭ دارا بيلەۋشىسى. ەندەشە بايىس بي قىزىن الدە ءبىر اتا تەگى بەلگىسىز جىلقىشىعا بەرە سالمايتىن شىعار. كامال اعامىز وتە ورىندى پىكىر ايتادى، تەگى سول كىسىنىڭ ىزىمەن جۇرسەك اداسپاسپىز، توقارقوجانىڭ ۇلى بايجىگىت تە، ونىڭ بالالارى جۇمىق، توعاس، مامبەت تە بايىسقا، جالپى قاراكەرەيگە جيەن ەكەنى راس، ءبىراق نايمانعا جيەن ەمەس، اراسىنان حان سايلانۋى ولاردىڭ اسا تەكتى اتانىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن بىلدىرەدى. ەندەشە بايجىگىتتىڭ ارعى بابالارى ەشقانداي قوجا دا، سارت تا ەمەس، (اباي «سارت» دەپ تاجىكتى ايتادى) نايماننىڭ ۇلى حانى ينانش بىلگە قاعاننىڭ توڭىرەگىنەن تارايدى دەگەن تۇجىرىم شىندىققا سايادى. توقتارقوجانىڭ ۇلى بايجىگىت قابىرعالى بي بولعانى، ونىڭ ۇلدارى جۇمىق، توعاس، مامبەت تە ەلگە تۇتقا ەڭسەلى تۇلعالار بولعانى، ەسىم حاننىڭ جاعىندا بولىپ قول باستاعان باتىرلار، ەل باستاعان بيلەر ەكەنى داۋسىز. ولار ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا، قازاق حاندىعىن نىعايتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ءىرى قايراتكەرلەر بولعاندىقتان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىندا لايىقتى باعاسىن الۋى ءتيىس. توعاس حان تۋرالى اڭگىمە الىدە بولسا تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىرىلا بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىز.
You Might Also Like
