ۇلى اباي ونەگەسى
ۇلى اباي ونەگەسى
قاي زاماندا بولماسىن ەستى دە ەڭبەك سۇيگىش، قايىرىمدى ۇرپاق تاربيەلەۋ - ادامزاتتىڭ اسىل پارىزى بولىپ سانالادى. ءار حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن جالعاستىراتىن ۇرپاعىن ادالدىققا، ادىلدىككە، ادامگەرشىلىككە، مەيىرباندىققا ۇندەپ وتىرادى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرى مەن ادەت - عۇرپى - اۋىز ادەبيەتىنەن باستالسا، اقىن اباي - سول ادەت - عۇرىپ پەن ۇلتتىق ءداستۇردى قازاق حالقىنا تۇسىنىكتى ەتىپ، ادەبي تىلمەن ورنەكتەپ جەتكىزگەن، ءتىل مادەنيەتىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن، ادەبي جازبا ءتىلدىڭ ءىرى وكىلى.
ۇلى بابالارىمىزدىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرى بولاشاق جاس ۇرپاقتارعا ءبىلىم مەن تاربيە بەرەرى اقيقات. بۇل رەتتە ءبىزدىڭ باستى اقىلشىمىز، باعىت - باعدارشىمىز ۇلى اباي بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
ۇلكەننىڭ اقىلىن الۋ، جاقسىنىڭ جانىنا ەرىپ، جولداس بولۋ ەجەلگى ەل ءداستۇرى بولسا، وسى قاعيدانى بەرىك ەسكە ساقتاپ، ادال ازامات بولۋ ءاربىر سانالى جاستىڭ بورىشى دەپ تۇسىنگەن اباي «ءومىر كوشى تۋرا جولمەن سالدىرتىپ جۇرە بەرەتىن كەرۋەن ەمەس، كەزىندە ويلانباساڭ، كەيىن وكىنەرسىڭ، وكىنەرسىڭ دە وپىق جەرسىڭ!»- دەپ جاستاردى ويعا شومدىردى. اباي ءوزىنىڭ «اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق»اتتى ولەڭىندە وسى ويدى تەرەڭدەتە ءتۇسىپ، وي - سىرىن، مىنەز - قۇلقىن تۇزەمەي، سىرتىن تۇزەيتىن سىمپىس بورباي، سيداق جىگىتتەردى بىلايشا شەنەيدى:
وسىنداي جىگىت ەلدە مول - اق،
ءبارى دە شارۋاعا كەلەدى ولاق.
سىرىن تۇزەر بىرەۋ جوق، سىرتىن تۇزەپ،
بار ونەرى - قۋ بورباي، سىمپىس شولاق.
ولاردىڭ جوق ويىندا مالىن باقپاق
ادال ەڭبەك، مال تاپپاق، جۇرتقا جاقپاق.
جالعىز اتىن تەرلەتىپ، ەل قىدىرىپ،
سالەمدەسپەي، الىستان ىرجاق قاقپاق.
ومىرگە كەلگەن جاستاردىڭ ءبىر ونەر ۇيرەنىپ، پايدالى ىسپەن شۇعىلدانۋىن تالاپ ەتكەن ۇلى اقىن سول قوعامنىڭ سانالى جاستارىنا:
پايدالى كورسەڭ باس ۇرىپ،
ماقتاندى ىزدەپ، قايعى الما.
ءمىنىڭدى ۇرلاپ جاسىرىپ،
مايدانعا تۇسپەي، بايگە الما.
وزىڭمەن بارمەن كوزگە ۇرىپ،
ارتىلام دەمە وزگەدەن.
كۇندەستىگىن قوزدىرىپ،
ازاپقا قالما ەزبەدەن، - دەپ ناسيحات ايتادى. كۇنشىلدىكتەن اۋلاق ءجۇرىپ، بوس ماقتانعا سالىنباۋ كەرەكتىگىن ۇقتىرادى. پايدا ويلاپ، اردان بەزۋ - ادامدىقتى «ازدىراتىن قىلىق» ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ادام بولۋ ءۇشىن جاستاردىڭ سونداي جامان قىلىقتاردان اۋلاق بولۋىن قالايدى، ومىردەن ءوز ورنىن تابۋ ادامگەرشىلىك مىندەتى ەكەنىنە نازار اۋدارتادى.
ەل قىدىرىپ، اس ءىشىپ، اياق بوساتار، جاتىپ ىشەر جالقاۋ جاستاردى مىنەپ - سىناي كەلە:
جولعا ءجۇر، جات جەرگە كەت، مال تاۋىپ كەل،
مالىڭ بولسا سىيلاماي تۇر الماس ەل.
تاۋەكەلسىز، تالاپسىز مال تابىلماس،
ەڭبەك قىلماس ەرىنشەك - ادام بولماس،
قۋلىق، سۇمدىق، ۇرلىقپەن مال جيىلماس.
زيان شەكپەي قالمايسىڭ ونداي ىستەن،
مال كەتەر، مازاڭ كەتەر، ار بۇيىرماس - دەپ
«ۇرلىق ءتۇبى قورلىق، ادالدان تاپقان مال مۇراتىنا جەتكىزەدى، ەڭبەك ءتۇبى - زەينەت» دەگەندى ونەگە ەتەدى. سونداي - اق «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق جالدان باسقا» دەگەن ولەڭىندە ادالدىقپەن مال تابۋدى كاسىپ ەتپەي، قۋلىق - سۇمدىقتى قۋىپ كەتكەن كەيبىر جاستارعا:
وسىنى وقىپ، ويلاي بەر، بولساڭ زەرەك،
ەڭبەكتى سات، ار ساتىپ نەگە كەرەك.
ءۇش - اق نارسە - ادامنىڭ قاسيەتى،
ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك،- دەپ قايرات، ەڭبەك ادامگەرشىلىك - قايىرىمدىلىق قاسيەتتەرىن قاتار ۇسىنىپ، ادام بولام دەسەڭ، وسى ۇشەۋىن بىردەي تەڭ ۇستا دەپ ءجون سىلتەيدى.
اباي جاستارعا ۇلگى ەتىپ ۇسىنعان ادال ەڭبەك، ار - ۇجدان قاي داۋىردە بولماسىن كونەرمەيتىن، ادامدى قيىنشىلىق اتاۋلىدان امان - ەسەن الىپ شىعاتىن تىرشىلىكتىڭ تۇتقاسى، جاستاردى العا جەتەلەر جارىق جۇلدىز - نىساناسى ەكەنى داۋسىز.
ادام ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭى وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن قىزىقتى. اقىن وسىنى ايتا كەلەدى دە:
ءومىر، دۇنيە دەگەنىڭ -
اعىپ جاتقان سۋ ەكەن.
جاقسى - جامان كورگەنىڭ،
ويلاي بەرسەڭ، ۋ ەكەن،- دەپ ءار ادامدى ەرىكسىز ويلاندىرادى. ياعني ءومىر ءبىر جەردە تۇرمايدى، كورگەن قىزىق، وتكەن ءومىر ءتۇس سياقتى. ونى ويعا الىپ، وزىڭمەن - ءوزىڭ ەسەپ ايىرىسىپ وتىرۋ ادامشىلىق پارىزىڭ دەگەندى ساناڭا سىڭىرەدى. «ەگەر ەستى كىسى قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىنە ءبىر مارتە، بولماسا جۇماسىنا ءبىر، ەڭ بولماسا ايىنا ءبىر ءومىردى قالاي وتكىزگەنىڭ جايىندا وزىڭنەن - ءوزىڭ ەسەپ ال»دەيدى. ءسويتىپ ادامنىڭ ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ ماسەلەسىنىڭ ماڭىزى مەن مانىنە ەرەكشە توقتالادى. دانىشپان«ادام بالاسى ءبىر - بىرىنەن اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى اقىماقتىق»- دەي كەلە ادامدى تاربيەلەۋدەگى قوعامدىق ورتا ءرولىنىڭ ەرەكشەلىگىن سارالاپ كورسەتەدى.» ادام بالاسىن زامان وسىرەدى، كىمدە - كىم جامان بولسا ونىڭ ءوزىنىڭ زامانداستارىنىڭ ءبارى ۆينوۆات» ەكەنىن ايتا وتىرىپ، اباي سانا - سەزىمدى تاربيەلەۋدەگى قوعامدىق ورتانىڭ ءرولىن ماتەرياليستىك كوزقاراسپەن تۇسىندىرە بىلەدى. ادام مىنەزىنىڭ قالىپتاسۋى تاربيەگە بايلانىستى ەكەنىن دالەلدەدى. ءوزىنىڭ وتىز جەتىنشى سوزىندە «مەن ەگەر زاڭ قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»دەدى.
العا قويعان ماقساتقا جەتۋگە كەدەرگى، بوگەت بولاتىن ادامنىڭ بويىنداعى تالاپسىزدىق، جالقاۋلىق سياقتى مىنەز - قۇلىقتاردى سىنادى.
ابايدىڭ قاي ولەڭىن وقىساڭ دا بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە جازىلعانداي.
ابايدى بىلدىك، تانىدىق، ۇقتىق دەيتىنىمىزدىڭ ءبارى - بەكەرشىلىك. ادامدىققا، ەڭبەككە، بىلىمگە، قايىرىمدىلىققا، حالقىنىڭ مۇددەسى جولىنداعى ادالدىققا اباي تاعىلىمى اۋاداي قاجەت ەكەنىنە داۋ جوق. حالقىنىڭ قاسىرەتىن، مۇڭىن، ارمانىن ابايشا ۇقپاعان قازاقتان قايراتكەرلىك، كۇرەسكەرلىك، يماندىلىق قاسيەت شىقپايتىنى اقيقات.
اتىمدى ادام قويعان سوڭ
ءقايتىپ حايۋان بولايىن،- دەگەندەي ادام بولعان سوڭ، رۋحاني ناداندىقتان قاشايىق. ادام بولۋ ءۇشىن ابايدى سانالى تۇردە وقىپ، زەردەمىزگە توقيىق. ءپان مۇعالىمدەرى قانداي ءپان بولماسىن ساباق بارىسىندا ابايدىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرىن وقۋشىلاردىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىنە بايىتىپ تۇرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. وسىلاي ەتكەندە عانا، كۇندەلىكتى قايتالانىپ وتىراتىن ادامگەرشىلىك تۋرالى وي - تولعامدار وقۋشىلار ساناسىنا كۇن سايىن سىڭىسە بەرە مە دەگەن نيەتتەمىز.
كەمەڭگەر بابامىزدىڭ ارمان - مۇڭى - بۇگىنگىگە، بولاشاققا امانات.
ابايدىڭ ءار ءسوزى، تاعىلىمى مەن اماناتى بىزگە قىمبات.
قاي زاماندا بولماسىن ەستى دە ەڭبەك سۇيگىش، قايىرىمدى ۇرپاق تاربيەلەۋ - ادامزاتتىڭ اسىل پارىزى بولىپ سانالادى. ءار حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن جالعاستىراتىن ۇرپاعىن ادالدىققا، ادىلدىككە، ادامگەرشىلىككە، مەيىرباندىققا ۇندەپ وتىرادى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرى مەن ادەت - عۇرپى - اۋىز ادەبيەتىنەن باستالسا، اقىن اباي - سول ادەت - عۇرىپ پەن ۇلتتىق ءداستۇردى قازاق حالقىنا تۇسىنىكتى ەتىپ، ادەبي تىلمەن ورنەكتەپ جەتكىزگەن، ءتىل مادەنيەتىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن، ادەبي جازبا ءتىلدىڭ ءىرى وكىلى.
ۇلى بابالارىمىزدىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرى بولاشاق جاس ۇرپاقتارعا ءبىلىم مەن تاربيە بەرەرى اقيقات. بۇل رەتتە ءبىزدىڭ باستى اقىلشىمىز، باعىت - باعدارشىمىز ۇلى اباي بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
ۇلكەننىڭ اقىلىن الۋ، جاقسىنىڭ جانىنا ەرىپ، جولداس بولۋ ەجەلگى ەل ءداستۇرى بولسا، وسى قاعيدانى بەرىك ەسكە ساقتاپ، ادال ازامات بولۋ ءاربىر سانالى جاستىڭ بورىشى دەپ تۇسىنگەن اباي «ءومىر كوشى تۋرا جولمەن سالدىرتىپ جۇرە بەرەتىن كەرۋەن ەمەس، كەزىندە ويلانباساڭ، كەيىن وكىنەرسىڭ، وكىنەرسىڭ دە وپىق جەرسىڭ!»- دەپ جاستاردى ويعا شومدىردى. اباي ءوزىنىڭ «اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق»اتتى ولەڭىندە وسى ويدى تەرەڭدەتە ءتۇسىپ، وي - سىرىن، مىنەز - قۇلقىن تۇزەمەي، سىرتىن تۇزەيتىن سىمپىس بورباي، سيداق جىگىتتەردى بىلايشا شەنەيدى:
وسىنداي جىگىت ەلدە مول - اق،
ءبارى دە شارۋاعا كەلەدى ولاق.
سىرىن تۇزەر بىرەۋ جوق، سىرتىن تۇزەپ،
بار ونەرى - قۋ بورباي، سىمپىس شولاق.
ولاردىڭ جوق ويىندا مالىن باقپاق
ادال ەڭبەك، مال تاپپاق، جۇرتقا جاقپاق.
جالعىز اتىن تەرلەتىپ، ەل قىدىرىپ،
سالەمدەسپەي، الىستان ىرجاق قاقپاق.
ومىرگە كەلگەن جاستاردىڭ ءبىر ونەر ۇيرەنىپ، پايدالى ىسپەن شۇعىلدانۋىن تالاپ ەتكەن ۇلى اقىن سول قوعامنىڭ سانالى جاستارىنا:
پايدالى كورسەڭ باس ۇرىپ،
ماقتاندى ىزدەپ، قايعى الما.
ءمىنىڭدى ۇرلاپ جاسىرىپ،
مايدانعا تۇسپەي، بايگە الما.
وزىڭمەن بارمەن كوزگە ۇرىپ،
ارتىلام دەمە وزگەدەن.
كۇندەستىگىن قوزدىرىپ،
ازاپقا قالما ەزبەدەن، - دەپ ناسيحات ايتادى. كۇنشىلدىكتەن اۋلاق ءجۇرىپ، بوس ماقتانعا سالىنباۋ كەرەكتىگىن ۇقتىرادى. پايدا ويلاپ، اردان بەزۋ - ادامدىقتى «ازدىراتىن قىلىق» ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ادام بولۋ ءۇشىن جاستاردىڭ سونداي جامان قىلىقتاردان اۋلاق بولۋىن قالايدى، ومىردەن ءوز ورنىن تابۋ ادامگەرشىلىك مىندەتى ەكەنىنە نازار اۋدارتادى.
ەل قىدىرىپ، اس ءىشىپ، اياق بوساتار، جاتىپ ىشەر جالقاۋ جاستاردى مىنەپ - سىناي كەلە:
جولعا ءجۇر، جات جەرگە كەت، مال تاۋىپ كەل،
مالىڭ بولسا سىيلاماي تۇر الماس ەل.
تاۋەكەلسىز، تالاپسىز مال تابىلماس،
ەڭبەك قىلماس ەرىنشەك - ادام بولماس،
قۋلىق، سۇمدىق، ۇرلىقپەن مال جيىلماس.
زيان شەكپەي قالمايسىڭ ونداي ىستەن،
مال كەتەر، مازاڭ كەتەر، ار بۇيىرماس - دەپ
«ۇرلىق ءتۇبى قورلىق، ادالدان تاپقان مال مۇراتىنا جەتكىزەدى، ەڭبەك ءتۇبى - زەينەت» دەگەندى ونەگە ەتەدى. سونداي - اق «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق جالدان باسقا» دەگەن ولەڭىندە ادالدىقپەن مال تابۋدى كاسىپ ەتپەي، قۋلىق - سۇمدىقتى قۋىپ كەتكەن كەيبىر جاستارعا:
وسىنى وقىپ، ويلاي بەر، بولساڭ زەرەك،
ەڭبەكتى سات، ار ساتىپ نەگە كەرەك.
ءۇش - اق نارسە - ادامنىڭ قاسيەتى،
ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك،- دەپ قايرات، ەڭبەك ادامگەرشىلىك - قايىرىمدىلىق قاسيەتتەرىن قاتار ۇسىنىپ، ادام بولام دەسەڭ، وسى ۇشەۋىن بىردەي تەڭ ۇستا دەپ ءجون سىلتەيدى.
اباي جاستارعا ۇلگى ەتىپ ۇسىنعان ادال ەڭبەك، ار - ۇجدان قاي داۋىردە بولماسىن كونەرمەيتىن، ادامدى قيىنشىلىق اتاۋلىدان امان - ەسەن الىپ شىعاتىن تىرشىلىكتىڭ تۇتقاسى، جاستاردى العا جەتەلەر جارىق جۇلدىز - نىساناسى ەكەنى داۋسىز.
ادام ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭى وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن قىزىقتى. اقىن وسىنى ايتا كەلەدى دە:
ءومىر، دۇنيە دەگەنىڭ -
اعىپ جاتقان سۋ ەكەن.
جاقسى - جامان كورگەنىڭ،
ويلاي بەرسەڭ، ۋ ەكەن،- دەپ ءار ادامدى ەرىكسىز ويلاندىرادى. ياعني ءومىر ءبىر جەردە تۇرمايدى، كورگەن قىزىق، وتكەن ءومىر ءتۇس سياقتى. ونى ويعا الىپ، وزىڭمەن - ءوزىڭ ەسەپ ايىرىسىپ وتىرۋ ادامشىلىق پارىزىڭ دەگەندى ساناڭا سىڭىرەدى. «ەگەر ەستى كىسى قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىنە ءبىر مارتە، بولماسا جۇماسىنا ءبىر، ەڭ بولماسا ايىنا ءبىر ءومىردى قالاي وتكىزگەنىڭ جايىندا وزىڭنەن - ءوزىڭ ەسەپ ال»دەيدى. ءسويتىپ ادامنىڭ ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ ماسەلەسىنىڭ ماڭىزى مەن مانىنە ەرەكشە توقتالادى. دانىشپان«ادام بالاسى ءبىر - بىرىنەن اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى اقىماقتىق»- دەي كەلە ادامدى تاربيەلەۋدەگى قوعامدىق ورتا ءرولىنىڭ ەرەكشەلىگىن سارالاپ كورسەتەدى.» ادام بالاسىن زامان وسىرەدى، كىمدە - كىم جامان بولسا ونىڭ ءوزىنىڭ زامانداستارىنىڭ ءبارى ۆينوۆات» ەكەنىن ايتا وتىرىپ، اباي سانا - سەزىمدى تاربيەلەۋدەگى قوعامدىق ورتانىڭ ءرولىن ماتەرياليستىك كوزقاراسپەن تۇسىندىرە بىلەدى. ادام مىنەزىنىڭ قالىپتاسۋى تاربيەگە بايلانىستى ەكەنىن دالەلدەدى. ءوزىنىڭ وتىز جەتىنشى سوزىندە «مەن ەگەر زاڭ قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»دەدى.
العا قويعان ماقساتقا جەتۋگە كەدەرگى، بوگەت بولاتىن ادامنىڭ بويىنداعى تالاپسىزدىق، جالقاۋلىق سياقتى مىنەز - قۇلىقتاردى سىنادى.
ابايدىڭ قاي ولەڭىن وقىساڭ دا بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە جازىلعانداي.
ابايدى بىلدىك، تانىدىق، ۇقتىق دەيتىنىمىزدىڭ ءبارى - بەكەرشىلىك. ادامدىققا، ەڭبەككە، بىلىمگە، قايىرىمدىلىققا، حالقىنىڭ مۇددەسى جولىنداعى ادالدىققا اباي تاعىلىمى اۋاداي قاجەت ەكەنىنە داۋ جوق. حالقىنىڭ قاسىرەتىن، مۇڭىن، ارمانىن ابايشا ۇقپاعان قازاقتان قايراتكەرلىك، كۇرەسكەرلىك، يماندىلىق قاسيەت شىقپايتىنى اقيقات.
اتىمدى ادام قويعان سوڭ
ءقايتىپ حايۋان بولايىن،- دەگەندەي ادام بولعان سوڭ، رۋحاني ناداندىقتان قاشايىق. ادام بولۋ ءۇشىن ابايدى سانالى تۇردە وقىپ، زەردەمىزگە توقيىق. ءپان مۇعالىمدەرى قانداي ءپان بولماسىن ساباق بارىسىندا ابايدىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرىن وقۋشىلاردىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىنە بايىتىپ تۇرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. وسىلاي ەتكەندە عانا، كۇندەلىكتى قايتالانىپ وتىراتىن ادامگەرشىلىك تۋرالى وي - تولعامدار وقۋشىلار ساناسىنا كۇن سايىن سىڭىسە بەرە مە دەگەن نيەتتەمىز.
كەمەڭگەر بابامىزدىڭ ارمان - مۇڭى - بۇگىنگىگە، بولاشاققا امانات.
ابايدىڭ ءار ءسوزى، تاعىلىمى مەن اماناتى بىزگە قىمبات.
You Might Also Like
-
1. كەستەلىك شامالار، الگوريتمدەگى كەستەلىك شامالاردى پاسكالدا پروگراممالاۋ جولى مەن ادىستەرى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ. ARRAY وپەراتورى ارقىلى پروگراممالاۋدى ۇيرەنۋ، پىسىقتاۋ. ءبىر جانە ەكى ولشەم...
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءۇش تاڭبالى سانداردى ءبىر تاڭبالى سانعا رازريادتان اتتاماي جازباشا كوبەيتۋ. بىلىمدىلىگى: وقۋشىلاردىڭ ءۇش تاڭبالى ساندى ءبىر تاڭبالى سانعا جازباشا كوبەيتۋ تاسىلدەرىن قولدانۋ داعدىلارىن...
